Stimmlose velare Frikativ

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
(Witergleitet vun IPA x)
Stimmloser velarer Frikativ
IPA-Nummere 140
IPA-Zeiche x
IPA-Bildli
Teuthonista x
X-SAMPA x
Kirshenbaum x
Hörbiispiil/?

De stimmlosi velari Frikativ isch e Luut vo de mänschliche Sprooch. Im Alemannische isch er näbe [χ] eini vo de Ussprooche vùm <ch> wie in „Bach “, „Chind“ oder „Chuchichäschtli“. Trotz dr Annahm vo Laie dass de „ruuche“ Luut e Eigeart vùm Dütsche oder Alemannische isch, chùnt de Luut in de Sprooche vo dr Wält rächt viil vor. Im internationale phonetische Alphabet wird er mit [x] transkribiert.

Im Alemannische isch de Luut in freier Variation mit em uvulare [χ]. Je nooch Dialäkt ùn Person bruucht mer also eine vo de beide Luut, oder öbis derzwüsche, ohni dass d Bedütig vùm Wort sich verändret. Au im Hochdütsche sin die zwee Luut in freier Variation.

In viilene hochalemannische Dialäkt wie em Züridütsche, wird zwüsche eme chùrze (Lenis) ùn lange (Fortis) velare Frikativ ùnterschide. Die beide Luut sin also verschiidni Phonem. D Transkription vo dänne beide Luut wird vo Linguischte aber nit eiheitlig gmacht. Zum Deil wird de Lenis als [x] ùn de Fortis als [xː] transkribiert, oder aber de Lenis wird mit em Zeiche für en stimmhafte velare Frikativ ùn eme Sùnderzeiche für Stimmlosigkeit [ɣ̊] transkribiert, ùn de Fortis defür mit em normale [x]. Mangmool wird s Zeiche für Stimmlosigkeit au ewäg glo, oder mer ùnterscheidet grad gar nit zwüsche dänne beide Luut. In de Verschriftig vùm Alemannische wird de Ùnterschid meischt gar nit gmacht; allerdings isch in de erschte Ussgaab vo de Dieth-Schrift vo 1938 für de Lenis-Luut e normals <ch> vorgschloo worde, ùn für de Fortis <cch>. Des het sich aber nit duregsetzt ùn in de zweite Ùfflaag vo 1986 wird empfoole, dass mer die beide Luut normalerwys nit sött verschiide kennzeichne.

In de meischte alemannische Dialäkt usserhalb vo de Schwyz, wo vo de binnedütsche Konsonanteschwächig betroffe sin, git es die Luut überhaupt nit als eigeständigi Phonem, sùndern si sin nùmme je nooch de Position im Wort oder de luutliche Ùmgäbig Allophon vùm glyche Phonem. In Transkriptione vo dänne Dialäkt wird de meischt eifach ällewell s Zeiche [x] gnoo.

Artikulation[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Verbreitig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Sprooch Wort IPA-Transkription Bedütig Bemerkig
Oberelsässisch Lenis Kucha Gsw-oberelsässisch (Milhüsa)-Kucha.ogg [ˈkʰʊɣ̊ɐ] ‚Chuchi‘
Fortis Mìttwuch Gsw-oberelsässisch (Milhüsa)-mìttwuch.ogg [ˈmɪtʋʊx] ‚Mittwùch‘ Allophon am Wortänd.
Solothurnisch Lenis Chääs [ɣ̊æːs] ‚Chääs‘
Fortis Milch Gsw-solothurnisch-wasseramt-Milch.ogg [mɪlx] ‚Milch‘ in freier Variation mit eme uvulare Frikativ.
Ùnterelsässisch Lenis Wihnàchte Gsw-unterelsässisch (Sulz unterm Wàld)-Wihnàchte.oga [ˈʋiːnɑɣ̊d̥ə] ‚Wyynechte‘
Fortis de Bàch Gsw-unterelsässisch (Sulz unterm Wàld)-de Bàch.oga [d̥ə ˈb̥ɑx] ‚dr Bach‘ Allophon am Wortänd.
Züritüütsch Lenis Chrut [ɣ̊rut] ‚Chruut‘
Fortis lache [ˈlɑxə] ‚lache‘ isch je nooch Sprecher au [χ]
Dütsch Buch De-Buch.ogg [buːx] ‚Buech‘ isch je nooch Sprecher au [χ]; nooch Vordervokal, Konsonante ùn in dr -chen-Silbe isch s <ch> de Luut [ç]
Adygeisch хы Ady-6.oga [xəː] ‚seggs‘
Afrikaans goed [xuˑt] ‚guet‘
Aleutisch Atka Dialäkt alax [ɑlɑx] ‚zwei‘
Änglisch Schottischs Änglisch loch [ɫɔx] ‚Siesswassersee‘ Bi viile jüngre Sprecher isch de Luut mit /k/ zämmegfalle.[1][2]
Scouse[3] book [bʉːx] ‚Buech‘ Allophon vo /k/ am Silbeänd.
Angor hombo [xombo] ‚laufe‘
Arabisch خضراء [xadˤraːʔ] ‚grien (wyyblig)‘
Aserbaidschanisch x [xoʃ] ‚aagnäm‘
Assyrisch-neuaramäisch kha [xaː] ‚eis‘
Awarisch чехь [tʃex] ‚Buuch‘
Baskisch[4] jan [xän] ‚ässe‘ Cha velar oder post-velar sy. In freier Variation mit [j], [ʝ] oder [ɟ].
Bretonisch hor c'hi [or xiː] ‚üsser Hùnd‘
Bulgarisch тихо/tiho Tiho.ogg [ˈt̪ixo] ‚lyys‘ [5]
Chinesisch Mandarin 河/Pinyin: hé Zh-hé.ogg [xɤ˧˥] ‚Flùss‘
Dänisch Jütisch kage [ˈkʰæːx] ‚Chueche‘
Esperanto monaĥo [monaxo] ‚Mönch‘
Eyak duxł [tʊxɬ] ‚Falle‘
Georgisch ჯო [ˈdʒɔxi] ‚Stegge‘
Hindustani ख़ुशी/خوشی [xʊʃiː] ‚Glügglichkeit‘
Irisch-Gälisch deoch [dʲɔ̝̈x] ‚drinke‘
Kabardinisch хы Хы.ogg [xəː] ‚Meer‘
Koreanisch 흠집heumjip [xɯmd͡ʑip̚] ‚Mangel‘ Allophon vo /h/ vor /ɯ/.
Kroatisch Hrvatski [xř̩ʋaːtskiː] ‚Kroatisch‘
Limburgisch[6][7] loch [lɔx] ‚Lùft‘
Litauisch choras [ˈxɔrɐs̪] ‚Chor‘ Chùnt nùmme in Lehnwörter vor.
Luxemburgisch[8] Zuch [t͡sux] ‚Zug‘ Wird au als [χ] bschriibe.[9]
Malaiisch akhir [a:xir] ‚Änd‘
Manx aashagh [ˈɛːʒax] ‚eifach‘
Mazedonisch Охрид/Ohrid Mk-Ohrid.ogg [ˈɔxrit] Ohrid
Neugriechisch τέχνη/ch [ˈte̞xni] ‚Kùnscht‘
Norwegisch Oschtnorwegisch hat [xɑːt] ‚hasse‘ En möögliche Allophon vo /h/ näbe Hinterzùngevokal; cha zwüsche zwei stimmhafte Luut au en [ɣ] sy.[10]
Panjabi ਖ਼ਬਰ [xəbəɾ] ‚Noochrichte‘
Persisch خواهر Fa-خواهر.ogg [xaːhær] ‚Schwöschter‘
Polnisch chleb Pl-chleb.ogg [xlɛp] ‚Broot‘
Portugiesisch Dialäkt vo Fluminense arte [ˈaxtɕi] ‚Kùnscht‘ In freier Variation mit [χ], [ʁ], [ħ] ùn [h] vor stimmlose Konsonante.
sùnschtigs brasilianischs Portugiesisch[11] arrasto [ɐ̞ˈxastu] ‚i schlepp‘ In gwüsse Dialäkt; Ussprooch vùm r-artige Phonem /ʁ/.
Rumänisch hram [xräm] ‚Chilch‘ Allophon vo /h/.
Rùssisch[12] хороший/khorošij Ru-%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%BE%D1%88%D0%B8%D0%B9.ogg [xɐˈr̠ʷo̞ʂɨ̞j] ‚guet‘
Schottisch-Gälisch[13] drochaid [ˈt̪ɾɔxɪtʲ] ‚Brùgg‘
Serbisch kyrillisch:храст/latiinisch: hrast [xrast] ‚Eiche‘
Slowakisch chlap [xlap] ‚Cherl‘
Somalisch khad [xad] ‚Tinte‘
Spanisch[14] lateinamerikanischs Spanisch ojo [ˈo̞xo̞] ‚Aug‘ Cha au en [h] sy; in Nord- ùn Zentralspanie isch es viilmools post-velar.[15][16] or uvular.[17][18]
Südspanie[19]
Tschechisch chlap Cs-chlap.ogg [xlap] ‚Cherl‘
Türkisch[20] ıhlamur [ɯxlamuɾ] ‚Linde‘ Allophon vo /h/.[20]
Ukrainisch хлопець/chlopeć Uk-хлопець.ogg [ˈxɫɔ̝pɛt͡sʲ] ‚Bueb‘
Vietnamesisch[21] không [xəwŋ͡m˧] ‚nit‘
Weschtfriisisch ch [tyx] ‚Staub‘ Allophon vo /χ/, aber nùmme nooch de Vokal [i], [y] ùn [u].
Xhosa rhoxisa [xɔkǁiːsa] ‚absage‘
Yagan xan [xan] ‚do‘
Yi ꉾ/he [xɤ˧] ‚guet‘
Zapotekisch Tilquiapan[22] mejor [mɘxoɾ] ‚besser‘ vorallem in spanische Lehnwörter.

Fuessnote[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  1. Annexe 4: Linguistic Variables
  2. University of Essex :: Department of Language and Linguistics :: Welcome. Essex.ac.uk. Abgrüeft am 1. August 2013.
  3. Wells (1982:373)
  4. Hualde & Ortiz de Urbina (2003:16 and 26)
  5. Elmer Ternes: Bulgarian. In: Handbook of the International Phonetic Association, S. 55, Cambridge University Press 1999, ISBN 0-521-63751-1
  6. Gussenhoven & Aarts (1999:159)
  7. Peters (2006:119)
  8. Trouvain & Gilles (2009:75)
  9. Gilles & Trouvain (2013:68)
  10. Vanvik (1979:40)
  11. Barbosa & Albano (2004:5–6)
  12. Padgett (2003:42)
  13. Oftedal, M. (1956) The Gaelic of Leurbost. Oslo. Norsk Tidskrift for Sprogvidenskap.
  14. Martínez-Celdrán, Fernández-Planas & Carrera-Sabaté (2003:255)
  15. Chen (2007:13)
  16. Hamond (2001:?), cited in Scipione & Sayahi (2005:128)
  17. Lyons (1981:76)
  18. Harris & Vincent (1988:83)
  19. Chen (2007:13)
  20. 20,0 20,1 Göksel & Kerslake (2005:6)
  21. Thompson (1959:458–461)
  22. Merrill (2008:109)
  Konsonante Lueg au: IPA, Vokale  
Bilabial Labiodental Dental Alveolar Postalv. Retroflex Alveolopalatal Palatal Velar Uvular Pharyngal Epiglottal Glottal
Nasal m ɱ n ɳ ɲ ŋ ɴ
Plosive p b t d ʈ ɖ c ɟ k ɡ q ɢ ʡ ʔ  Schnalzluut  ʘ ǀ ǃ ǂ ǁ ǃ˞
Affrikat p̪f b̪v ts dz ʈʂ ɖʐ ɟʝ kx ɡɣ ɢʁ  Implo­siv  ɓ ɗ ʄ ɠ ʛ
Frikativ ɸ β f v θ ð s z ʃ ʒ ʂ ʐ ɕ ʑ ç ʝ x ɣ χ ʁ ħ ʕ ʜ ʢ h ɦ  Ejektiv  ʈʼ ʂʼ q͡χʼ
   Approximante    ʋ ɹ ɻ j ɰ θʼ ɬ’ ʃʼ ɕʼ χ’
Vibrante ʙ r ɽr ʀ t͡θʼ t͡sʼ t͡ɬʼ t͡ʃʼ ʈ͡ʂʼ c͡ʎ̝̥ʼ k͡xʼ k͡ʟ̝̊ʼ
Flap/Tap ѵ ɾ ɽ co-artikulierti Frikativ  ʍ w ɥ ɫ
lat. Frikativ ɬ ɮ co-artikulierti Plosiv  k͡p ɡ͡b ŋ͡m
lat. Approximante l ɭ ʎ ʟ
Bi de Spalte wo grau sin, goot mer devo uss, dass si nit artikuliert werde chönne; wysi Spalte, ùn Zeiche, wo nit verlinkt sin, hen kei offiziels IPA-Zeiche un/oder sin uss keinere Sprooch bekannt.