Stimmlose uvulare Frikativ
| Stimmlose uvulare Frikativ | ||
|---|---|---|
| IPA-Nummere | 142 | |
| IPA-Zeiche | χ | |
| IPA-Bildli | 
| |
| Teuthonista | x? | |
| X-SAMPA | X | |
| Kirshenbaum | X | |
De stimmlosi uvlari Frikativ isch e Luut vo de mänschliche Sprooch. Im Alemannische isch er näbe [x] eini vo de Ussprooche vùm <ch> wie in „Bach “, „Chind“ oder „Chuchichäschtli“. Im internationale phonetische Alphabet wird er mit [χ] transkribiert.
Im Alemannische isch de Luut in freier Variation mit em velare [x]. Je nooch Dialäkt ùn Person bruucht mer also eine vo de beide Luut, oder öbis derzwüsche, ohni dass d Bedütig vùm Wort sich verändret. Au im Hochdütsche sin die zwee Luut in freier Variation. Imene Deil alemannische Dialäkt, wie zum Byspil em klassische Baseldytsch, isch de Luut usserdäm no ei mööglichi Ussprooch vùm Zäpfli-r. Wörter wie ‚Bilder‘ ghöre sich für Sprecher vo andre Dialäkt deno änder wie ‚Bildech‘ aa.
In viilene hochalemannische Dialäkt wie em Züridütsche, wird zwüsche eme chùrze (Lenis) ùn lange (Fortis) uvulare Frikativ ùnterschide. Die beide Luut sin also verschiidni Phonem. D Transkription vo dänne beide Luut wird vo Linguischte aber nit eiheitlig gmacht. Zum Deil wird de Lenis als [χ] ùn de Fortis als [χː] transkribiert, oder aber de Lenis wird mit em Zeiche für en stimmhafte uvulare Frikativ ùn eme Sùnderzeiche für Stimmlosigkeit [ʁ̥] transkribiert, ùn de Fortis defür mit em normale [χ]. Mangmool wird s Zeiche für Stimmlosigkeit au ewäg glo, oder mer ùnterscheidet grad gar nit zwüsche dänne beide Luut. In de Verschriftig vùm Alemannische wird de Ùnterschid meischt gar nit gmacht; allerdings isch in de erschte Ussgaab vo de Dieth-Schrift vo 1938 für de Lenis-Luut e normals <ch> vorgschloo worde, ùn für de Fortis <cch>. Des het sich aber nit duregsetzt ùn in de zweite Ùfflaag vo 1986 wird empfoole, dass mer die beide Luut normalerwys nit sött verschiide kennzeichne.
In de meischte alemannische Dialäkt usserhalb vo de Schwyz, wo vo de binnedütsche Konsonanteschwächig betroffe sin, git es die Luut überhaupt nit als eigeständigi Phonem, sùndern si sin nùmme je nooch de Position im Wort oder de luutliche Ùmgäbig Allophon vùm glyche Phonem. In Transkriptione vo dänne Dialäkt wird de meischt eifach ällewell s Zeiche [χ] gnoo.
Artikulation
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Es isch en Frikativ; es wird e Engi im Muul bildet, wo de Lùftstrom duredrùggt wird.
- De Artikulationsort isch uvular; de hinteri Zùngerùgge bildet mitem Gaumezäpfli e Engi.
- D Phonation isch stimmlos; derwyylscht er produziert wird, vibriere d Stimmbänder nit.
- Es isch en orale Konsonant; d Lùft goot dur s Muul usse.
- Es isch en egressive Konsonant; er wird allei dur s Usstoosse vo Lùft mit de Lunge ùn em Zwerchfell erzüügt, wie die meischte mänschliche Sproochluut.
Verbreitig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]| Sprooch | Wort | IPA-Transkription | Bedütig | Bemerkig | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jùutütsch | Lenis | trììche |  [ˈtɾɪːʁ̥ə](info) |
‚drinke‘ | ||
| Fortis | sächs | [z̥æχs](info) |
‚seggs‘ | |||
| Markgräflerisch | Lenis | söeche | [ˈz̥ɵə̯ʁ̥ə](info) |
‚sueche‘ | ||
| Fortis | Bach | [b̥ɑχ](info) |
‚Bach‘ | |||
| Solothurnisch | Lenis | rüüchere | [ˈɾyːʁ̥əɾə](info) |
‚raigge‘ | ||
| Fortis | mache | [ˈmɑχə](info) |
‚mache‘ | |||
| Züritüütsch | Lenis | Chrut | [ʁ̥rut] | ‚Chruut‘ | ||
| Fortis | lache | [lɑχə] | ‚lache‘ | isch je nooch Sprecher au [x]. | ||
| Dütsch | Dach | [daχ] | ‚Dach‘ | isch je nooch Sprecher au [x]; nooch Vordervokal, Konsonante ùn in dr -chen-Silbe isch s <ch> de Luut [ç]. | ||
| Abchasisch | хпа | [χpa] | ‚drüü‘ | Chùnt grùndet, entspannt ùn palatalisiert vor. | ||
| Adygeisch | пхъашэ | [pχaːʃa](info) |
‚ruuch‘ | |||
| Artschinisch | хол | [χol] | ‚Arm‘ | |||
| Assyrisch-neuaramäisch | khokha | [χɔ:χa:] | ‚Nektarine‘ | Isch mangmool au [x]. | ||
| Afrikaans | goed | [χuˑt] | ‚guet‘ | In mange Dialäkt, cha au en velars [x] sy. | ||
| Aleutisch | Atka Dialäkt | hatix̂ | [hɑtiχ] | ‚zää‘ | ||
| Armenisch | Oschtarmenisch[1] | խոտ | [χot](info) |
‚Grass‘ | ||
| Awarisch | орх | [orχ] | ‚lùpfe‘ | |||
| Baschkirisch | хат | [χɑt] | ‚Brief‘ | |||
| Chilcotin | [ʔælaχ] | ‚Ich ha es gmacht‘ | ||||
| Dänisch[2] | pres | [ˈpχæs] | ‚Drùgg‘ | Als Allophon vùm /r/ nooch /p, t, k/.[3] Wird meischt mit [ʁ̥] oder mangmool [ʁ] transkribiert. | ||
| Eyak | da.x̣ | [daːχ] | ‚ùn‘ | |||
| Französisch | prendre | [pχɑ̃dʁə](info) |
‚nee‘ | als Allophon vo /ʁ/ nooch stimmlose Konsonante. | ||
| Haida | ḵ'aláax̂an | [qʼʌlɑ́χʌn] | ‚Zuun‘ | |||
| Jiddisch | בוך | [bʊχ] | ‚Buech‘ | |||
| Kabylisch | axxam | [aχχam] | ‚Huus‘ | |||
| Kabardinisch | пхъэ | [pχa](info) |
‚Holz‘ | |||
| Klallam | sx̣aʔqʷaʔ | [sχaʔqʷaʔ] | ‚Wirbelsüüli vùmene Laggs‘ | |||
| Lakota | ȟóta | [ˈχota] | ‚grau‘ | |||
| Lesgisch | хат | [χatʰ] | ‚Mùrmle‘ | Chùnt grùndet ùn entspannt vor. | ||
| Luxemburgisch | Zuch | [t͡suχ] | ‚Zug‘ | Wird au als en [x] bschriibe.[4] | ||
| Niiderländisch | nördliche Standard[5][6] | acht | [ɑχt] | ‚acht‘ | Cha a postvelars [x] sy[5] oder en [ʀ̝̊˖].[7] | |
| Nez Percé | [ˈχǝχɑˑt͡s] | ‚Grizzlybär‘ | ||||
| Ongota | [χibiɾi] | ‚Fledermuus‘ | ||||
| Portugiesisch | Fluminense | anarquia | [ɐ̃näχˈki.ɐ] | ‚Anarchi‘ | In freier Variation mit [x], [ʁ], [ʀ], [ħ] ùn [h] vor stimmlose Konsonante. | |
| brasilianischs Portugiesisch[8] | marrom | [mäˈχõː] | ‚Bruun‘ | In mangi Dialäkt d Ussprooch vùm Phonem /ʁ/. | ||
| Salish | WEXES | [wəχəs] | ‚chlyni Frösch‘ | Chùnt grùndet ùn entspannt vor. | ||
| Seri | xeecoj | [χɛːkox] | ‚Wolf‘ | Chùnt grùndet ùn entspannt vor. | ||
| Spanisch | europäischs Spanisch[9] | ojo | [ˈo̞χo̞](info) |
‚Aug‘ | Cha au [x] sy.[10][11][12] | |
| Peruanischs Spanisch | ||||||
| Puerto-Ricanischs Spanisch[13] | perro | [ˈpe̞χo̞] | ‚Hùnd‘ | Näbe [ʀ̥] eini vo de hüüfigschte Ussprooche vo /r/.[13] | ||
| Schwedisch | südlichi Dialäkt | sjuk | [χʉːk] | ‚chrank‘ | ||
| Tlingit | tlaxh | [tɬʰɐχ] | ‚sehr‘ | S Tlingit het vier verschidni Artikulationsarte vo däm Luut. | ||
| Ubychisch | [χɐpɬɨ́] | ‚rosa‘ | ||||
| Uigurisch | یاخشی | [jɑχʃi] | ‚guet‘ | |||
| Walisisch | carchar | [ˈkarχar] | ‚Gfängniss‘ | |||
| Weschtfriisisch | berch | [bɛrχ] | ‚Berg‘ | |||
Fuessnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Dum-Tragut (2009:18)
- ↑ Basbøll (2005:62 and 65–66)
- ↑ Basbøll (2005:65–66)
- ↑ Trouvain & Gilles (2009:75)
- ↑ 5,0 5,1 Gussenhoven (1999:74)
- ↑ Verhoeven (2005:245)
- ↑ Collins & Mees (2003:191)
- ↑ Barbosa & Albano (2004:5–6)
- ↑ Harris & Vincent (1988:83)
- ↑ Lyons (1981:76)
- ↑ Chen (2007:13)
- ↑ Hamond (2001:?), cited in Scipione & Sayahi (2005:128)
- ↑ 13,0 13,1 ProQuest Document View - The Spanish of Ponce, Puerto Rico: A phonetic, phonological, and intonational analysis.
| Konsonante | Lueg au: IPA, Vokale | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bi de Spalte wo grau sin, goot mer devo uss, dass si nit artikuliert werde chönne; wysi Spalte, ùn Zeiche, wo nit verlinkt sin, hen kei offiziels IPA-Zeiche un/oder sin uss keinere Sprooch bekannt. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||