Bonaduz

Bonaduz
Wappe vo Bonaduz
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Graubünde (GR)
Region:	Imbodew
BFS-Nr.:	3721i1f3f4
Poschtleitzahl:	7402
Koordinate:	749682 / 18637846.8117229.399993662
Höchi:	662 m ü. M.
Flächi:	14.40 km²
Iiwohner:	3493 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.bonaduz.ch
Bonaduz Bonaduz
Charte
Charte vo Bonaduz w

Bonaduz (ussgsproche [b̥ɔnɐˈd̥ʊts]^ⓘ, rätoromanisch Panaduz [pɐnɐˈdʊts]) isch e Gmaind i der Regioon Imbode vom Kanton Graubünde.

D Gschicht vo dr Gmaind Bonaduz, wo bis i die früeni Neuzyt mit em Nochberdorf Rhäzüns en einzegi Pfarrei und Gmeind bildet het, isch dervo prägt, ass s Dorf anere uffellige geografische Stell lyt. Unden a Bonaduz chöme dr Vorderhy und dr Hinderrhy zäme und bilde dr Flussabschnidd, wo Alperhy heisst. Do deile sech sid der antike Zyt d Vercheerswääg vo Norde zu de Alpepäss. Dur s Taal vom Hinderrhy het sech über Bonaduz use s Alemannische wyt in Sproochruum vom Rätoromanische usbreitet.

Wappe

S Wappebild vo Bonaduz wird eso beschribe: In Silber e blaui Diechsle und drüber e roote Stärn mit sächs Straale. Me het vermuetet, das Zeiche sell alwäg druf verwyse, ass sech bi Bonaduz der Vorderrhy und der Hinderrhy träffe (uf em Wappebild vo obe) und zäme as Alperhy oder eifach as Rhy s Tal ab wyter flüsse, und dr root Stärn zeigt dr Platz, wo s Dorf isch. Nach ere andere Interpretazion chönnt s Wappe zeige, ass sech do a däre geografisch inträssante Stell d Vercheerswääg deile, wo me uf d Bärgpäss ufechunt. Dr Stärn wird susch au mit em Patrozinium vo der Pfarrchilche vo Bonaduz z tue ha, wo dr Himmelfahrt gweit isch und am Fyrtig vo dr Sankt Anna, der zweite Schutzheilige, Chilchweih het.

Geografy

Vo dr lingge Syte chunt der Vorderrhy mid em trüebe, hällgraue Wasser, vo rächts der Hinderrhy mid em klare blaugrüene Wasser; sie flüsse gäge linggs hinde ume Felse vo Rychenau furt. Zu Bonaduz ghört s Ufer im Vordergrund mid em Chiisbangg.

S Gmaindpiet vo Bonaduz lyt zwüsche de beide grosse Bündner Bärgflüss, wo der Afang vom Rhy bilde, em Vorderrhy us dr Surselva uf der Nordsyte und em Hinderrhy uf der Oschtsyte. S Land vo Bonaduz chunt am Gländspitz zwüsche dene Flüss bis i die beide Flussbett und dominiert d Ymündig vo de zwöi Gwässer inenand. Der Vorderrhy und der Hinderrhy sind fasch glych lang und bringe fasch glych vil Wasser uf Bonaduz abe und gälte drum als öpe glych wichtegi Oberläuf vom Rhy. S Töifland vo Bonaduz a de Flüss heisst Isla, das isch dr rätoromanisch Name für so Uferstreife näbe de Flüss, wo uf Dütsch d Aue sind.

Es het sech aber i dr geografische Landesbeschrybig so ergää, ass dä wichtig Punkt im Yzugsberych vom Rhy allgemäin doch nit mit Bonaduz i Verbindig brocht wird, sondern mit Rychenau, däm Ortsdeil vo Tamins mit em Schloss, wo noch am lingge Ufer vom Vorderrhy und au vom Alperhy lyt.

S Dorf Bonaduz sälber stoot ebe nid a de Flüss unde, sondern uf emene Platoo, em Rhäzünser Bode, wo zwüsche de beide Flusstääler uf der Höchi vo 662 Meter über Meer isch, also ungfäär sibezg Meter höcher als d Gwässer. Nur ei Kilometer südlech vo Bonaduz isch s Nochberdorf Rhäzüns. Die wyti Ebeni vo de beide Dörfer lyt uf alte Schichte vo Chiis, wo d Flüss noch der Yschzyt us de Bärgtääler abe brocht und do unde hinder em Felsrigel vo Rychenau und Domat/Ems ufgschüddet hend.

S grosse Piet vo dr Gmaind Bonaduz goot bis uf e markant Bärgrugge im Süüde ufe, bis unde a d Alp Sura (das isch uf Dütsch: di oberi Alp) vo Rhäzüns; der höchscht Punkt vom Gmeindbann isch uf 1761 Meter und bildet der letscht Uusläufer vom Häinzebärg gege Norde.

Uf dr Weschtsyte under däm lange Bärgmassiiv lauft d Gmaindgränze im Versamertobel under em Walserdorf Versam dur d Rabiusa, dr Näbefluss vom Vorderrhy, wo us em Safietaal obenabe und i dr grosse Rhyschlucht (Rätoromanisch Ruinaulta, das heisst uf Dütsch: höche Felsabbruch) zum Vorderrhy chunt. Die ydrüklechi Erosioonslandschaft zellt scho sid 1977 zu de Landschafte und Naturdänkmöler mid nazionaler Bedütig i der Schwiiz und isch im Inväntaar BLN ufgschribe. Uf em Bode vo Bonaduz ligge verschidnegi schöni Ort vo dere Landschaft, so wie d Uussichtpünkt vo Spitsch, Zault und Wackenau.

Dr Bonaduzer Wyler, wo im Waldpiet bi der Mündig vo dr Rabiusa ganz im Weschtzipfel vom Gmaindbann lyt, heisst Isla Davos. Vo do aa flüsst der Vorderrhy sibenehalb Kilometer bis uf Isla, won er ufe Hinderrhy trifft, und uf dere Streki isch d Gränze vo der Gmaind Bonaduz immer im Flussbett. Dr Rhy goot bim Baanhof vo Trins, a der Ruyne vo dr middelalterliche Burg Wackenau, unden am Wyler Campagna und em Gwärbpiet vo Farsch, wo beidi zu Bonaduz ghöre, dure uf Rychenau.

Zwüschen em Dorf Bonaduz und der Rabiusa ligge d Hügel vom Bärgsturzpiet Crest'Aulta (uf Dütsch: höche Grat) mit emene uralte Wald, wo e grosse Bestand vo Fööre het. Das Waldareal stoot sid ane 1956 under Naturschutz. Dur die urtümlechi Landschaft laufe d Stroosse uf Versam und is Safietaal und zu de verströite Bonaduzer Wyler, Maiesäss und Alpe Parstogn, Salatginas, Scardanal, Prau Grond und Alp Sut. Der alt Wääg chunt über Sigl Ault, was uf Dütsch «uf dr Höchi» heisst, und die nöieri Versamer Strooss vom Ändi vom 19. Joorhundert goot em steile Bord über der Rhyschlucht noo.

Im weschtleche Deil vom Gmaindpiet hets im Wald und zwüsche de Abschnidd vo dr Fäldfluer verschidnegi Höger, der Bot Danisch, dr Bot Ziavi, dr Bot Tschavir, dr Bot Dagatg und dr Panadisch; bot isch romanisch und heisst uf Dütsch Hoger.

Gschicht

S Dorf isch ane 960 als Beneduces s erschte Mol erwäänt in dere latynische Urkunde, wo dr Chönig Otto em Bischof vo Chur dermit d Chilche vo Bonaduz und Rhäzüns, und au s Bergell, gschänkt het. Ane 1375 heisst s Dorf in ere andere gschichtleche Kwelle Panadutz, und grad eso tönt der Ortsname uf Romanisch bis hüt.

Die Chilche, wo s Bischtum 960 übercho het, isch sicher die elteri Pfarrchilche vom Sankt Georg (rätoromanisch «Sogn Gieri») uf em Hoger bi Rhäzüns gsi. Es muess en uralti Chilche gsi sy, wo do gstanden isch vor dere spootmiddelalterliche Chilche, wo hüt berüemt isch wäge de prächtige gotische Moolereie a alne Wänd innedra. Die het dr Künschtler im 15. Joorhundert gmacht, wo hüt i dr Gschicht vo dr Kunscht under em Name Walteschburger Maischter bekannt isch. Die beide Glogge vo der Chilche sind im 14. und im 15. Joorhundert ggosse worde. Die schöni chlyni Chilche uf emene nidrige Hoger wyt ussen em Dorf Rhäzüns isch vo de beide Chilchgmainde vo Rhäzüns und Bonaduz i de Joor 1958 bis 1960 wider zwäg gmacht worde und wird hüt vo ine zäme verwaltet.

Spuure vo früenere Sidlige sind z Bonaduz bi Usgrabige scho mängs Mol gfunde worde. Uf em Hoger Panadisch sind die eltischte dervo fürecho, wo vo dr spoote Ysezyt und em Afang vo dr röömische Herrschaft här chöme. Es ganz es grosses Greberfäld us em früene Middelalter isch chly usserhalb vom Dorf Bonaduz gsi, im Dorfdeil Valbeuna, wo meh as ei Kilometer nördlech vo Sankt Georg lyt. Das isch vom Räätische Museum vo Chur und vom Archäologische Dienscht vom Kanton Graubünde vo 1966 bis 1970 undersuecht worde. Me het im räätische Land no chuum son en grosse Friidhof, wo au no so guet erhalte gsi wär, us dere früene Zyt gfunde. 720 Greeber sind s gsi, zmitzt drin e Gruppe mit 27 Grabstelle, wo die eltischte dörfte sy. Do derby het s au Greeber gha vo ryche Lüüt, wo me ne bi der Tootefyr ganz vil Grabbygobe us Silber, Bronze, Glas und Yse, Gschiir vo Lavez, wärtvolli Waffe, Schmuck und no vil anders is Grab gleit het; und das Fundmaterial isch für di früeni Kulturgschicht vom Rhytaal wärtvoll. Di erschte Greeber sind us der Middi vom 4. Joorhundert, also no us der spootantike Zyt. Zringsetum sind näbe dene bedütende alte Greeber denn nodisno bis is 7. Joorhundert immer meh Tooti bigrabe worde. Z Bonaduz isch i dere früene Zyt en alti räätischi Sidlig gsi, wo me von ere aber keini Hüüser gfunde het, sondern nume de Friidhof.

Di beide Dörfer Bonaduz und Rhäzüns sind sit em früene Middelalter zäme en einzegi Gmaind gsi. I dr Neuzyt hend sech die beide Gmainschafte immer mee vonenand trennt: ane 1529 sind die gmeinsame Weidpiet ufdeilt worde, ane 1532 d Alpe uf em Bärg, d Alp Sura ghört sider de Rhäzünser, d Alp Sut (di underi Alp) dene vo Bonaduz; sid 1667 het Bonaduz e separati Pfarrei, wo sech vo der alte Pfarrei Rhäzüns glöst het, und ane 1782 isch s zu dr Deilig vo de grosse Wälder oben a de Dörfer cho.

1494 het Bonaduz für die alt Muettergottes-Chappele, wo ane 1445 erwäänt isch, e spootgoteschi Chilche lo boue. Si het s Patrozinium vo der Maria Himmelfahrt und d Chilchwei isch am Fescht vo dr Heilige Anna am 26. Juli. Ane 1924 het d Pfarrei s Chilcheschiff nach Plään vo de Architekte Sulser vo Chur nöi gmacht, nume der Chor isch no us em Middelalter. Die nöi Orgele het d Firma Orgelebau Kuhn z Mänidoorf gliferet und der Kunschtmooler Arnold Nüscheler het d Wandbilder gmoolet. D Glogge im höche Chilchedurm sind vo dr Gloggegiesserei Theus z Fäldschbärg ane 1887 ggosse worde. Uf der Ebeni nördlech vom Dorf stoot di chlyni Chappele vom Sankt Mang, uf romanisch Sogn Mang, us em Joor 1773. Der Heilig Magnus, wo im 8. Joorhundert z Füessa im Allgäu gläbt het, isch dr Schutzpatron vo de Buure. Ganz im Weschte vom Gmaindgebiet isch am Wäg uf Sculms hindere uf d Iniziative vom Antoniusverein vo Bonaduz ane 1961 d Wägchappele vom heilige Antonius hii cho. Di katoleschi Pfarrei vo Bonaduz isch au für d Katolike vo Tamins und vom Safietaal zueständig, um umgcheert sind die Refermierte z Bonaduz und z Rhäzüns der Refermierte Pfarrei vo Tamins agschlosse.

Sid em Middelalter und bis is 19. Joorhundert het s «Gricht Rhäzüns» mit de Dörfer Bonaduz, Rhäzüns, Domat/Ems und Fäldschbärg d Herrschaft Rhäzüns bildet. 1424 het s Gricht bi dr Gründig vom Obere Bund z Truns mitgmacht. 1497 isch d Herrschaft ad Habsburger cho – drum sind die Dörfer i der Zyt vo der Reformation au alli katolisch blibe. Si sind erscht noch em Wiener Kongräss ane 1819 zum Kanton Graubünde cho.

s Dorf Bonaduz mid de neue Hüüser us dr Zyt nach em Dorfbrand vo 1908

Bis ane 1854 het s dütschsproochige Dorf Sculms mit de drü Wiiler Vorderhof, Mittelhof und Innerhof uf chlyne Gländterrase über dr Rabiusa im üssere Safietaal zu Bonaduz ghört. D Lüüt vo Sculms sind refermiert, und das isch e Grund, wurum sech das Piet dr Gmaind Safietaal agschlosse het.

Ane 1874 isch nach em neue Bündner Niderlassigsgsetz au z Bonaduz zu der Bürgergmaind no di politischi Gmaind ygrichtet worde, und vo 1903 a het d Bürgergmaind en eigene Gmaindroot; es isch der Bürgerroot. Es schlimms Ereignis isch ane 1908 dr gross Dorfbrand gsi; am Nomiddag vom elfte Juli het’ss im ene Stall im Dorf afo brönne, und vo däm us isch es Magazin mit Brännstoff i dr Nechi aaggange und vo det us gly 199 Gebäu im ganze Dorf; 83 Woonhüüser sind verbrunne, meh as d Helfti vo de Lüüt im Dorf sind undereinisch obdachlos gsi. Nur ganz wenig Hüüser im Kwartier mit der Chilche und mit em Schuelhuus, wo 1893 bout worden isch, sind ganz blibe. Derno isch s Dorf neu wider ufbout worde, und es het sech dank em Vercheer uf dr Taalstrooss und uf der Ysebaan, wo es Dotzed Joor vorher vo Rychenau uf Thusis bout worden isch, starch entwiklet.

Gsellschaft

Bevölkerig

Am Änd vum Joor 2015 hen 3183 Lüt z Bonaduz gläbt (öbe 86 Prozänt devo Schwyzer Staatsbürger, un de Rescht Ussländer). Demit hen pro Quadratkilometer 221 Lüt gläbt. D Gmei wachst allgmein in de letschte Joor chreftig. So isch d Bevölcherig zwüsche 2010 un 2015 um 16,3 Prozänt gwachse.

Bevölkerigsentwicklig
Joor	1888	1900	1950	1980	1990	1995	2000	2010	2015
Ywooner	605	893	1039	1499	1943	2293	2433	2738	3183

Bi de Volchszäälig vo 2000 sin rund 60 Prozänt vo de Lüt römisch-katholisch gsi, öbe 27 Prozänt sin reformiert gsi un de Rescht het zue andre Chilche oder Religione ghört, isch konfessionslos gsi, oder het d Froog nit beantwortet.

Bildig

Bonaduz füert en eigne Chindergarte un e Primarschuel. D Oberstuf, also d Realschuel un e Sekundarschuel, het Bonaduz zämme mit Rhäzüns imene Schuelverband. D Schuelhüüser sin aber z Bonaduz. D Schuel isch z Bonaduz scho syt em 19. Joorhundert uff Dütsch, un Romanisch wird au nit als Främdsprooch unterrichtet, sundern Änglisch oder Italienisch. Syt 1993 het es au no e Musikschuel im Ort.

Über de Ort Bonaduz füert s „Kulturarchiv Bonaduz“ syt de Gründig im Joor 1989 e Sammlig vo Bild-, Ton- un Videodokumänt.

Dezue git es au no e Bibliothek mit fascht 8000 Büecher un andre Medie für Chinder un Erwaggseni. Die Bibliothek het 1985 uffgmacht, nooch däm e früeneri Volchsbibliothek, wo 1876 aagfange worde gsi isch, in de 1970er Joor wiider yygange isch.

Politik

Z Bonaduz gits d Ywoonergmeind und d Bürgergmeind. Mit em Bündner Gmeindgsetz vo 1974 isch es so cho, ass d Ywoonergmeind neu au für d Wälder, d Weide und d Alpe vo Bonaduz zueständig isch.

D Ywoonergmeind Bonaduz het e Gmeindverfassig us em Joor 2008, wo drin d Gmeind so definiert isch: D Gmeind Bonaduz isch e öffentlech-rächtlechi Gebiet-Körperschaft. Sie bestoht us de Lüüt, wo uf em Biet vo dr Gmeind woone. Die Verfassig git in Artikel 6 s Stimmrächt für Sache, wo d Gmeind beträffe, de Schwiizer und Schwiizerinne und au de Ussländer, wo meh als zäh Joor z Bonaduz woone. S höchschte Gremium vo dr Gmeind isch d Gmeindversammlig und für wichtegi Sache, au für d Wahl vo de Behörde, macht d Gmeind Abstimmige mit dr Urne. D Gschäft vo dr Gmeind wärde vom Gmeindvorstand, wo föif Mitglider het, mit Hilf vo dr Gmeindverwaltig erlediget. Sid 2014, wo dr Christian Theus wäge Usnandersetzige s Amt vom Gmeindpresidänt uffggä het und grad au us dr CVP usträtten isch, isch d Elita Florin-Caluori (* 1960) vo dr CVP d Gmeindpresidäntin vo Bonaduz. Si isch Lehrerin und sid 2006 Grossröötin vom Bünderland, und vo 2012 bis 2013 isch si d Bündner Standespresidäntin und vo 2008 bis ane 2012 d Presidäntin vo dr CVP vom Kanton Graubünde gsi. D Florin-Caluori isch derzue Verwaltigsröötin vo de Rhiienergie.

Dr Gmeindschryber leitet d Gmeindverwaltig vo Bonaduz. Zum Gmeindvorstand ane het d Gmeind Bonaduz au en Schuelroot. Dä het föif Mitglider und wird vom zueständige Verträter vom Gmeindvorstand gleitet. Dr Schuelroot stoot über der Schuelleitig und tuet d Lehrer und d Lehrerinne astelle und d Musigkommission wähle.

Z Bonaduz sind sächs politeschi Parteie und Gruppe aktiv (Stand 2017), deils mit Gmeindsekzioone und deils als überregionali Organisazioone:

• CVP (Ortspartei Bonaduz)
• Politisches Forum
• Komitee «Pro Fortschritt Bonaduz»
• SVP (Ortspartei Bonaduz/Rhäzüns)
• BDP Imbode
• di Jungfreisinnigi Gruppe Bündnerland

Bi de Waale füre Nazionalroot ane 2015 sind d Stimme z Bonaduz, wo den 51 Prozänt vo de Stimmberächtigte sind go wääle, so verdeilt gsi: CVP 20,7 Prozänt; FDP.Di Liberaale 10,6 Prozänt; SP 16,6 Prozänt; SVP 28,3 Prozänt; BDP 10,4 Prozänt; Grüenliberali 9,5 Prozänt. D Bonaduzeri Manuela Fetz vo dr Junge FDP isch bi dere Waal nid in Nazionalroot gwäält worde.

Ane 2008 isch i de Nochbergmeinde Bonaduz und Rhäzüns bi Abstimmige s Projäkt durecho, die beide Gmeindbetriib zämezlegge. So isch zwüsche de Dörfer bi Crest Ault der Wärchhof ygrichtet worde, wo für d Forstbetriib, d Wäägmacher, d Füürweer und d Abwart vo de Schuelhüüser gmacht isch. D Elita Florin isch Presidäntin vom Vorstand vo de Gmeindbetriib, und dem si Vizepresidänt isch dr Reto Loepfe, dr Gmeindpresidänt vo Rhäzüns. So luegt me jetz wider zäme zu de grosse Waldpiet zwüschem Hinderrhy und dr Rabiusa und am Bärg, 226 Joor nochdäm vo de Dörfer dr alt gmeinsam Wald ufdeilt worden isch. Es git au nume no en einzegi Füürweer, wo en Uusschuss vo de beide Gmeindvorständ tuet leite.

Verein

Gmäss em Verzeichnis vo de Vereine z Bonaduz sind im Dorf meh als 60 Gsellschafte und Klüb tätig. Es baar usgwäälti Gründigsdate:

• 1855 Musiggsellschaft Bonaduz
• 1883 Männerchor Concordia Bonaduz
• 1941 Jeegerverein «Ringel» im Bündner Rhytaal; hüt Jeegerverein Hubertus Bonaduz
• 1945 Samariterverein Bonaduz
• 1950 Fraueverein Bonaduz
• 1962 Frauesportverein Bonaduz SVKT
• 1969 Zimmerschützeverein Sekzioon Bonaduz, hüt: Luftgweerverein Bonaduz
• 1983 Theatergruppe rhäzüns&bonaduz
• 1996 Naturverein Bonaduz
• 1997 Gwärbverein Bonaduz

Sproochgschicht

Bis im 19. Joorhundert isch z Bonaduz vo allne Lüt die rätoromaneschi Sproochform Sutselvisch gredt worde. D Gmaind het im tradizionelle rätoromanische Sproochpiet en exponierti Laag gha, zäme mit Domat/Ems. S Churer Rhytaal het bis uf Tamins scho sit langem zum bündnerdütsche Sproochpiet ghört, und im Weschte lyt näbe Bonaduz s Safietaal, wo me Walsertütsch redet; uf dene beide Syte isch d Gmaind also vo alemannische Tieläkt umggä gsi.

Vor me als drühundert Joot isch z Bonaduz es Kapitel vo der rätoromanische Buechgschicht gschribe worde. Vo Chur, won er sid 1672 gschaffet het, isch dr Buechtrucker Gion Gieri Barbisch öpe ane 1680 is Dorf cho, won er sys Atelier ygrichtet het. Dr Barbisch het di erschti Trukerei im dütsche Deil vom Bündnerland gha. Der Pieder Moron vo Bonaduz het bi iim d Leer als Buechtruker gmacht und ghulfe e Reie vo früene rätoromanische Büecher usezggä. Wo dr Barbisch ane 1687 gstorben isch, het syn Schüeler d Trukerei übernoo und no wäret fasch vierzg Joor für de Bischof vo Chur, für de Grau Bund und für anderi Chunde Truksache und Büecher gmacht. Ane 1702 het er en früeni Uusgob vom romanische Liederbuech Consolatiun della olma devotiusa (uf Dütsch: «Troscht für die frommi Seel») trukt.

Us soziale und wirtschaftleche Gründ und wil Persoone us anderne Sproochrüüm is Dorf cho sind, isch der Aadeil vo de Rätoromane z Bonaduz im spoote 19. Joorhundert immer wie chlyner worde. Dr Pieder Cavigelli (1913–1996), wo Primarschuellehrer z Bonaduz und e Schriftsteller gsi isch, het als Dokterarbet bim Rudolf Hotzenköcherle 1969 en Undersuechig über d Sproochgschicht vo Bonaduz useggä, wo am Bischpiil vo däre Gmaind psunders sorgfältig d Gründ vom Sproochwandel ufzeigt. Dr Hotzenköcherle het dä Pricht als ussergwönlechi wüsseschaftlechi Leischtig grüemt. D Ricarda Liver het uf dr Basis vom Cavigelli sinere Abhandlig am 14. Internazionale Romanische Sproochkongräss di nöieri Gschicht vom Rätoromanische am Bischpiil vo Bonaduz analüsiert.

Wie der Cavigelli schrybt, het Bonaduz ane 1853 wie vil anderi Gmainde e Gruppe vo Heimatlose mit anderne Sprooche müesse übernäh; es sind dütschsproochigi Lehrer uf Bonaduz cho, und us politische Motiiv het me s Romanische immer mee us der Dorfschuel verdrängt. Für Bouprojäkt vo Stroosse, vo dr Ysebaan und vo de neue Hüüser sind als wie mee Lüüt zuegwanderet. D Gmaind het am Ändi vom 19. Joorhundert verlangt, ass d Schuelchind besser Dütsch müsse leere. Ane 1897 het d Chilchgmaind en Pfaarer agstellt, wo us Bayern cho isch, und so het men au i dr Chilche z Bonaduz und im Religionsunderricht gly fasch nur no s Dütsch pruucht.

Ane 1880 sind s vo 605 Ywooner no 75 Prozänt gsi, wo Romanisch als Muettersprooch gredet hend, ane 1900 nur no 55 Prozänt, und scho ane 1910, churz noch em Dorfbrand, het der Deil vo dr Bevölkerig, wo Rätoromanisch als Muettersprooch aggää het, i dr Minderheit gsi, mit nur no 29 Prozänt. Im Joor 2000 isch dr Aadeil, wo Romanisch als Sprooch, wo si am beschte rede, z Bonaduz bi nere Ywoonerzaal vo 2433 Lüüt no knapp über 5 Prozänt gläge. Dr Aadeil vo Lüt, wo aagää het, dass si überhaupt irgetwie Alldaag Romanisch rede, isch aber no e weng hööcher, bi rund 12 Prozänt gläge. Des sin wohl aber alles Lüt, wo uss andre romanischsproochige Ortschafte zuezooge sin, wyl s yyheimischi Bonaduzer Romanisch als ussgstorbe gilt.

S Rätoromanisch vo Bonaduz het dr Pieder Cavigelli in ere bsundere Arbet beschribe, won er drin d Sprooch vomene yheimische Tegscht analysiert. Es isch e alti Saag, wo im Dorf Bonaduz und uf dr Alp Ramoz im Taminataal spiilt und wo Elemänt vo dr uralte Legände vo dr Heilige Margreet ufgnoo het. Dr ehemolig Lehrer vo Bonaduz, dr Carl Anton Bieler (1871–1934), wo au im Männerchor Concordia Bonaduz und im kantonale Musigverband aktiv gsi isch, het die rätoromaneschi Gschicht, so wie si z Bonaduz überliferet worden isch, ane 1925 ufgschribe. Dr Cavigelli verzellt do drin e sproochgschichtlechi Anekdoote vom Bieler, wo dr Presidänt vom 1919 ggründete Verein für s Rätoromanisch z Bonaduz Secziun Romontscha da Bonaduz gsi isch. Won er 1925 i sym Dorf e Vortrag über d Alpwirtschaft uf Rätoromanisch ghalte het, heig dr Bieler gmerkt, ass die meischte Lüüt z Bonaduz s Romanische gar nümme verstande hend; und er heig den im Referaat uf Düütsch müesse wyterfaare.

Die vile alte Fluernäme im grosse Gmeindbann und e Deil vo de alte Stroossenäme – Via Sogn Gieri, Via Aulta, Via Crusch und vil anderi – erinnere derwyl no dütlech a di romanischi Gschicht vom Dorf Bonaduz. S Kulturarchiv vo Bonaduz im katholische Pfarreizäntrum a dr Via Nurtal dokumäntiert d Läbensart und s Ortsbild vo dr Gmaind und do dermit au d Sproochgschicht sid em 18. Joorhundert.

Sprooche z Bonaduz vo 1980 bis 2000
Sprooche	Volchszeelig 1980		Volchszeelig 1990		Volchszeelig 2000
	Zaal	Aadeil	Zaal	Aadeil	Zaal	Aadeil
Tüütsch	1186	79,12 %	1620	85,81 %	2140	87,96 %
Rätoromanisch	166	11,07 %	114	6,04 %	131	5,38 %
Iteliäänisch	80	5,34 %	39	2,07 %	52	2,14 %
Ywooner	1499	100 %	1888	100 %	2433	100 %

Vercheer

Dur s Piet vo Bonaduz füere hüt fasch alli die wichtige Vercheerswääg vom undere Rhytaal is Bündner Oberland und is Domleschg und zu de Bärgpäss; einzig d Kantonsstroos über Tamins uf Trin, Flims und Ilanz chunt nit dur Bonaduz, sondern lauft vo Rychenau uf der Nordsyte vom Vorderrhy dure.

• 
  d Brugge vom Johannes Grubenmann über de Vorderrhy (linggs) und de Alperhy (rächts), vom Ufer vo Bonaduz bi Isla us gsee
• 
  d Hinderrhybrugg vo dr Räätische Baan, 1895
• 
  d Ysebaanbrugg über de Vorderrhy bi Farsch, mid em Stääg vom Fuesswääg vo Bonaduz uf Tamins
• 
  d Fussgängerbrugg Punt Ruinaulta über de Vorderrhy bim Bahnhof Trin
• 
  di alti und nöji Brugg im Versamertobel, a de Gränze vo Bonaduz zu Versam über d Rabiusa

Vor der Zyt vo de Ysebaane isch me uf em Vorder- und em Hinderrhy und den au der Fluss wyter abwärts bis zum Bodesee mit Schiff und Flöss gfahre. Die alte Stroosse sind nid a de glychen Ort dureggange wie die modärne. Der Wäg vo Chur is Domleschg – die Underi Strooss uf d Bündner Päss – isch nit dur Bonaduz cho, sondern vo Domat/Ems uf der öschtleche Syte em Hinderrhy no z duruff uf Rootebrunne und südlech vom Schloss Rhäzüns über de Rhy. Vo Bonaduz us het s vor langer Zyt en Wääg ggä uf Trin und Flims, wo me unden a dr Burg Wackenau mid ere Brugg über de Vorderrhy het chönne go. D Burg isch vermuetli grad wäge däm Flussübergang bout worde. Die Stross gits scho lang nümm, s Waldstukk a däre Stell het aber no immer der Name Punt Veder, was uf Dütsch alti Brugg heisst. Das isch di einzigi Stell, wo me am Vorderrhy grad underhalb vo de grosse Rhyschlucht en Brugg het chönne schloo. Sid em Middelalter isch au en Wääg uf der Südsyte vo der Rhyschlucht vo Bonaduz uf Versam, Valendas und Ilanz ggange.

Wäge dr vilfältige Topografy mit Bärge, Tääler und stotzige Tobel findet me z Bonaduz vil inträssanti Bouwärch vom Vercheer. Bis is 19. Joorhundert sind vo Bonaduz über d Bonaduzer Höchi (uf romanisch Sigl Ault) uf Versam und is Safietaal nur schmali Soumwääg ggange. Die alti Brugg über d Rabiusa isch töif im Tobel unde gsi, i dr Nöch ivo dr Burgruine Sculms. Ane 1829 isch under der Leitig vom Bauinscheniör Richard La Nicca für di erschti Faarstrooss uf Versam e tekti Holzbrugg sibezg Meter über der Rabiusa bout worde. E Boumeischter us Bonaduz het se über d Schlucht gleit, und d Gmainde Bonaduz und Versam hend s Holz derfür gratis gliferet, wil die Brugg für si vil Vordeil procht het. Die erschti grossi Brugg übers Versamertobel isch am 28. Mai ane 1896 zämeproche, und derno het der Kanton Graubünde im Joor 1897 vo dr Firma Bosshard & Cie. z Näfels e nöji, eleganti Brugg us Yse lo boue. Die Faarstross, wo ane 1880 und 1881 vo Bonaduz ad Rabiusa dur d Felswänd höch über der Rhyschlucht bout worden isch, het drü Dunnel, Spitzcheerine, Schteischlaggaleriie und Muure und goot über d Rabiusa sid 2012 mid ere bessere Brugg us Stahlbeton, wo grad näbe der alte Ysebrugg stoot. Über der prächtige Schlucht vo dr Ruinaulta isch am Islabord en Ussichtsplatz a dr Strooss. Dä schmal Wäg, wo a sänkrächte Felswänd verby goot, isch as eini vo de spektakulärschte Ruute im Bünderland bekannt.

D Kantonsstroos vo Chur und Domat/Ems is Domleschg goot bi Rychenau mid ere alte Brugg vo 1881 über de Rhy und mit ere andere Brugg, ere elegante Ysekonstrukzioon, über de Vorderrhy und chunt bi Isla uf Bonaduz übere. Das isch e Streki vo der alte Iteliäänische Strooss über de Splüge und dr San Bernardino. Bis id Zyt vo de Napoleonische Chrieg sind bi Rychenau über de Rhy und de Vorderrhy grossi Holzbrugge gsi. Der Holzboumeischter Johannes Grubenmann het se ane 1757 gmacht gha, und im Alpechrieg ane 1799 sind die vo de französische Soldate abebrennt worde. Di nöji schöni Holzbrugg bim Schloss isch 1880 verbrunne.

D Baanline vo de Räätische Baan chunt vo Domat/Ems mit ere sältene, 150 Meter lange Gidderbrugg vo Yse us em Joor 1895 übere Hinderrhy id Bonaduzer Isla. Grad noch dr Brugg zweigt under em Hügel Bot Dagatg d Baanlinie id Surselva und ufe Oberalppass, wo bi Farsch über de Vorderrhy goot und sid 1904 in Betriib isch, vo dr Albulalinie über Thusis ab, wo scho ane 1896 eröffnet worden isch und bi Bonaduz en Baanhof het. Zum die Strekine besser chönne z befahre, het di Räätisch Baan en nöji Brugg über de Hinderrhy, grad näb dr alte, historisch wärtvolle Ysebrugg bout, und die alti sell als zwöiti und als Boudänkmol erhalte blybe. Im ene Architekturwettbewärb het me usegfunde, weli Form di nöi Brugg sell ha; es isch die mit em romanische Projäktname Sora giuvna, was uf Dütsch di jüngeri Schwöschter heisst. Das isch denn scho di sächsti Brugg a dere vercheersgeografisch guete Stell.

D Tampfloki RhB G3/4 im Baanhof z Bonaduz ane 2009
bim Baanhoffescht vom Verein vo de Tampffründe vo dr Räätische Baan

Dr Baanhof vo Bonaduz wird sid em Joor 2004 vo dr Räätische Baan sälber nümm als aktivi Stazion bruucht. Drum het mit Hilf vo dr Gmeind der «Verein Tampffründ vo dr Räätische Baan», wo am 19. Nofämber 1977 gründet worden isch zum di alte Tampflokine und anders historischs Material vo dr RhB z erhalte und vorzfüere, im alte Baanhofgebäu es Zäntrum für syni Dienscht ygrichtet. A dr Generalversammlig vom 23. Juni 2012 het dr Verein, wo vil Mitglider i dr Schwiiz und im Usland het, pschlosse, är bhalti syni Gschäftsstell im Baanhof z Bonaduz und well wyter im Uftrag vo dr RhB de Baanchunde hälfe und vo do us d Fahrte mit historische Züüg organisiere; das macht er zäme mit em Verband historic RhB, wo 2003 gründet worden isch. D Benützer vo dr Baan findet dank däm am Baanhof no jetz feschti Öffnungszyte und e Reiseservice und im bsundere historische Wartsaal e Kafistube, und dank em Verein cha di Räätischi Baan d Stazion immer no als «bediente Baanhof» uffüere. D Perron vom Baanhof het di Räätisch Baan 2014 neu gmacht, zum de Vorschrifte vom Gsetz für d Glychstellig vo Behinderte grächt z wärde. S Perron het es neus Dach übercho, wo wägem Konstruktör, em Inscheniör Walter Bieler vo Bonaduz, dr Name «Bieler-Dach» übercho het. Settegi Techer bout di räätischi Baan wie nes Marggezeiche bi vilne Stazione vo dr Albulalinie und au a dr Linie is Prättegä. Bim Baanhof z Bonaduz het d RhB e Stazion vo irem Baanfunknetz. Dr Presidänt vom Tampfverein, das isch sid 2012 dr Christian Meyer, het au d Leitig vom Personal vom Baanhofbüro, dr Vizepredsidänt leitet dr Betrib im Baanhof und dr Chundedienscht. Dr Verein vo de Tampffründe het sid am Joor 2011 en eigeni Internetsyte: «dampfvereinrhb.ch» und isch jetz au uf Facebook.

Im internazionale Vercheersnetz isch d Strooss A 13 wichtig, wo vo Sammergreete und Chur bis uf Rychenau en Autobaan isch und vo Bonaduz a und über Andeer und zum Vogelbärg als Autostrooss gilt. Si wird immer wider als Uuswychruute bruucht, wen d Gottertstrooss mol wider gschpeert isch. Die modärni grossi Strooss isch bout worde, zum de starch Vercheer um s Nodleöör vo de alte Rychenauer Brugge und um di schmale Dorfstroosse vo Bonaduz bis Thusis umezleite; a de Tääg mid psunders grossem Vercheer sind bis 1964 mängmol füfzäätuusig Auto dur d Dörfer im Domleschg gfahre. D Autostrooss chunt bi Isla über de Hinderrhy uf s Piet vo Bonaduz. Grad noch dr Rhybrugg, won e Balkebrugg us Beton isch, lyt d Bonaduzer Uusfaart, weneli spöter im Süde vom Gmaindbann dr Plazzas-Dunnel, und denn goot d A 13 nomol mit ere Brugg über de Hinderrhy, vo Bonaduz us zrugg is Gmaindpiet vo Domat/Ems, und denn grad in Isla Bella-Dunnel uf Rootebrune i de Regioon Viamala hindere.

Bim Baanhof vo Trins stoot sid 2010 en Fuessgängerbrugg über de Vorderrhy, wo Punt Ruinaulta heisst. Es isch ä modärni Hängebrugg mit Betonpfyler, und si isch 105 Meter lang.

Wirtschaft

Infrastruktur
Weschtlech vom Dorf Bonaduz stoot bi Caumas a dr Versamerstrooss es grosses Underwärch, wo für d Stromversorgig vom Bünderland und au vom Underland e zentraali Funkzion het. Im Zooneplan het d Gmeind für dä Zwäck es grosses «Spezialgebiet für Energyverteiligsalaage» feschtgleit. D Leitig vom Betriib im Underwärch lyt bi dr Axpo Hydro Surselva AG. Vo Bonaduz us loufe Hochspannigslaitige zu anderne grosse Schaltstazione vo dr Oschtschwiiz, uf Tavanasa i dr Surselva, uf Rootebrunne und Sils im Domleschg, uf Montlige, Winkle und Rüthi im Kanton Sanggalle und zum Underwärch Breiti bi Birchwyl i dr Zürcher Gmaind Nüereschtoorf. D Leitig vo Bonaduz übere Gunggelspass uf Pfäfers, dur s Taminataal und em Walesee noo is Underwärch Breiti isch ane 1964 die erschti grossi Stromleitig vo dr Schwiiz gsi, wo mit Höchschtspannig betribe worden isch.

Für di regionali Stromversorgig vom undere Vorderrhytaal isch z Bonaduz d Firma Rhiienergie ggründet worde. Die isch us em alte Elektrizitätswärch Trin, wo Bonaduz derzue ghört, cho und het dr Firmesitz z Tamins. Ane 1990 het d Rhiienergie z Bonaduz es eigets Underwärch bout, zum dr Strom i de Hochspannigsleitige im Bünderland chönne z verdeile. Ane 2015 het d Rhiienergie uf em Tach vo dr Fabrigg vo dr Stireal AG z Bonaduz e grossi Fotovoltaikalaag ygrichtet.

Di Räätisch Baan het es Underwärch zum iry Züüg aztrybe bi Bonaduz im Farsch grad näbe der Vorderrhybrugg vo dr Surselvastreki.

Industry
Z Bonaduz isch sid 1967 e grossi Firma für Medizinaaltechnik, d Hamilton Bonaduz AG, mid öpe 800 Arbetsplätz.

Bauwäse
Uf em Gebiet vom modärne Holzbau i dr Schwiiz isch s Inscheniörbüro Walter Bieler vo Bonaduz für innovatyvi Wärch begchannt. Sys erschte grosse Projäkt isch ane 1978 bis 1979 dr Neubou vo dr grosse Yschsporthalle z Tafaas gsi, wo hüt Vaillant-Arena heisst und mid däm wyte Holztach us Träger vo verlymtem Holz mängmol als di schönschti Yschhalle vo Europa bezeichnet wird. Zu de neue Projäkt zelle näbe de Perrontecher vo dr Räätische Baan dr Holzdurm vom Natur- und Dierpark z Goldau, d Holzbrugg Punt Staderas z Laax, d Laaderbrugg bi Nesslau über d Thur (1996) und dr Fuessgängerstäg über d Autobaan bi Sevele (1990). Wyteri Boute sind d Stroossebrugg Val Tglipat im Tobel vo Tomils-Scheid, wo 1999 dr lignum-Prys übercho het, d Langloufbrugg Pradella bi Schuls und dr Stäg im Naturschutzpiet Chly Rhy bi Riete im Aargau, der Fuessgängerstäg übere Zürisee zwüsche Hurde und Rapperschwyl (2001) und d Hängebrugg i der Ruinaulta vo dr Isla Davon under em Zaultport zum Baanhof vo Trin übere. Für syni Brugg i dr Rhyschlucht het s Inscheniörbüro ane 2014 vo dr Qualitätsgmeinschaft Holzbruggebou und vom Verein Forum Holzbou dr internazional Bouprys für Holzbrugge übercho; d Jury vom Wettbewärb het die Brugg us 18 Projäkt als die beschti usgläse. I dr Zytschrift Internazionals Holzbou-Forum het dr Walter Bieler ane 2003 e Tegscht über d Stellig vo Brugge us Holz i dr Gägewart gschribe.

d Ussichtspladdform Zault oben a dr Schlucht Ruinaulta bi Bonaduz.

Turismus
Im Gmaindbann vo Bonaduz isch dr Psuech vo dr Naturlandschaft im Bärgsturzwald und a der Ruinaulta beliebt, und dur d Rhyschlucht cha me e rassegi Bootsfahrt mache, wo bis is Farsch bi Bonaduz goot. Au bi dr langsame Fahrt mit de Züg vo dr Räätische Baan chunt me dur die grandiosi, wildi Landschaft. S Rhytaal het i dr Umgäbig vo Bonaduz es ganzes Netz vo Wanderwääg, mit meh als eme Dotzed Ruute, a d Rhymündig abe, id Ruinaulta ufe, dur s Safietaal und über d Rhäzünser Höchi ufe Heinzebärg.

Lüüt

• Jörg Blaurock (um 1492–1529), Prieschter und Gründer vo dr Däuferbewegig

Literatur

• Linus Bühler: Bonaduz. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Erwin Poeschel: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden III. Die Talschaften Räzünser Boden, Domleschg, Heinzenberg, Oberhalbstein, Ober- und Unterengadin (= Kunstdenkmäler der Schweiz. Band 11). Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1940. DNB 760079625.
• Gudrun Schneider-Schnekenburger: Churrätien im Frühmittelalter auf Grund der archäologischen Funde. München 1980.
• Markus Sievi: Einige Aspekte aus der Bonaduzer Schulgeschichte. In: Bündner Schulblatt 46, 1986–1987, S. 18–23.
• Valeria Sievi: Brauchtum und Sagen in Bonaduz. Bonaduz 1990.
• Albert Sutter: Heimatkundliches aus Bonaduz. In: Bündner Schulblatt, 46, 1986–1987, Syte 6–17.

Weblink

 Commons: Bonaduz – Sammlig vo Multimediadateie

• Website vo de Gmaind Bonaduz