Sutselvisch

E Huusmoolerei amene Huus z Andeer: Val Schons, Val Schons, ti beala Val Schons ‚Schamserdaal, Schamserdaal, du schööns Schamserdaal‘

S Sutselvisch (rät. il sutsilvan oder il rumàntsch sutsilvan [sʊtsilˈvan]; dütsch elter Nidwaldisch) isch eis vo de fümf rätoromanische ‚Idiom‘, also e Dialäktgrùppe ùn Schriftsprooch. Es wird traditionell im Bündner Hinterrhydaal, also im Imbode, em Heinzeberg, em Domleschg, em Ferreradaal ùn em Schams gschwätzt. De Name Sutsilvan bzw. d Region Sutselva isch vo sut ‚ùnter‘ ùn selva ‚Wald‘ abglaitet ùn bedütet also ‚ùnterhalb vùm Wald‘. Des beziegt sich ùff de Groosse Wald (ùff Sutselvisch il gòld grànd), bim Flimser Bergstùrz. Im Romanische isch s latiinische Wort selva für de Wald allerdings nümm gläufig, ùn mer sait statt däm im Sutselvische gòld, was e alts Lehnwort ussem Dütsche isch.

S Sutselvisch isch die rätoromanischi Mùndart, wo am weenigschte gschwätzt wird ùn am meischte gföördet isch. Als läbigi Ùmgangssprooch isch e nùmme no am Schamserberg ùn zum Deil im Imbode erhalte, derwyylscht es am Heinzeberg ùn im Domleschg zum grööschte Deil ussgstorbe isch oder nùmme no vo weenige Lüt gschwätzt wird.

Syt de 1940er Joor het s Sutselvisch e eigni normierti Schriftsprooch. Devor isch im sutselvische Biet entweder di surselvischi Schriftsprooch bruucht worde, oder d Lüt hen sowiiso nùmme Dütsch gschriibe. Im Imbode wird au hüt no Surselvisch oder inzwüsche au s Rumantsch Grischun als Schriftsprooch bruucht.

Traditionelli ùn hütigi Verbreitig

S ursprünglichi Sproochbiet vùm Sutselvische isch im Hinterrhydaal vùm Kanton Graubünde. Ab öbe em 16. Joorhùndert bis zum 19. Joorhùndert isch d Sproochgränz zimli stabil bliibe. Vo Norde uss het mer bis grad vo Chur Sutselvisch gschwätzt, also im Imbode (sut. il Plàn) z Domat/Ems, Bonaduz, Rhäzüns ùn Trin. Mit Flims im Weschte vùm Imbode fängt scho s Surselvisch aa, ùn Felsberg ùn Tamins sin wohl scho im Mittelalter dütschsproochig worde. Gäge Süde goot s sutselvisch Biet deno wyter längs em Domleschg (sut. la Tumleastga) ùff de weschtliche Daalsyte ùn em Heinzeberg (sut. la Mantogna) ùff de öschtliche Syte vùm Daal. Wyter im Süde het es scho syt em Mittelalter e paar dütschsproochigi Sproochinsle gee. Z Thusis het mer syt em Mittelalter Bündnerdütsch gschwätzt, ùn Rongelle isch dur d Walser germanisiert worde. Fürstenau grad näbe Thusis isch öbe im 18. Joorhùndert germanisiert worde, aber es hät dörte ällewell e chlyni romanische Minderheit gee. Wyter gäge Süde ghöre no s Schamserdaal (sut. la Val Schons) ùn s Ferreradaal (sut. la Val Ferrera) zum sutselvische Sproochbiet.

Im Weschte isch s sutselvisch Biet vo Walsersiidlige ùmgee gsi, ùn zwar em Safiedaal ùn Tschappina, ùn deno em Rhywald. Urmein ùn Masein sin scho im frie 19. Joorhùndert dütschsproochig worde, ùn werde drùm nit immer zum traditionelle Sproochbiet vùm Sutselvische zäält. Im Oschte isch deno d Gränz zum Surmeirische, wo s Oberhalbstein ùn s Albuladaal dezueghöre. Dezue chùnt no s walserdütschsproochi Mutte. Ganz im Süde gränzt s Sutselvisch aa Italie ùn aa Avers, wo zum Walserdütsche ghört.

Hüt isch s Sutselvisch aber imene groosse Deil vo däm traditionelle Sproochbiet verschwùnde. In mange Dörfer git es überhaupt niemer mee, wo de lokale Dialäkt no schwätzt, in andre sin es nùmme no vereinzelti Persone oder Familie, derwyylscht es in andre Ortschafte no mee bruucht wird oder sogar no d Mehrheit het. In de meischte Dörfer git es zwar luut de Volchszäälige einewäg no e paar Prozänt Romane, aber viilmool sin des eifach Romane uss andre Regione, wo dörte ane zoge sin.

Im Imbode isch die örtlichi Mùndart z Bonaduz ganz ussgstorbe, aber z Trin, Domat/Ems ùn Rhäzüns wird s Romanisch no zum Deil gschwätzt, bsùnders z Trin. Au dört isch es allerdings starch gföördet.

Am Heinzeberg isch s Sutselvisch praktisch ganz ussgstorbe. Di einzig Ortschaft, wo mer es no e weng schwätzt, isch Präz. In allene andre Heinzeberger Dörfer goot mer devo uss, dass niemer mee de lokale Dialäkt cha schwätze. Im Domleschg isch es no e weng läbiger. Im südliche Domleschg git es warschynts in de meischte Dörfer no e paar ältri Lüt, wo es chönne schwätze. In de Daalgmeie isch es dergäge ussgstorbe. Im Norde vùm Domleschg, z Scheid ùn z Feldis wird es zum Deil no als Ùmgangssprooch vo einzelne Familie gschwätzt.

De Schamserberg isch di einzig Gegend, wo no d Mehrheit vo de Lüt Romanisch schwätzt ùn wo s Sutselvisch no aa di meischte Chinder wytergee wird. In de Gmeie dört hen bi de Volchszäälig vo 2000 überall e satti Mehrheit aagee, dass si regelmässig Romanisch schwätze, ùn öbe d Hälfti het aagee, dass Romanisch die Sprooch isch, wo si am beschte schwätze.

S Schamserdaal lait zwüsche dänne Extrem, aber s Sutselvisch isch dörte starch ùffem Rùggzug.

Di gnaui Zaal vo Lüt, wo Sutselvisch chönne schwätze, weiss mer nit. In de eidgnössische Volchszäälig vo 2000 hen im traditionell sutselvische Sproochbiet 1'111 Lüt (15,4 %) s Romanisch als Sprooch aagee, wo si regelmässig schwätze. Allerdings sin des wohl nit alles yyheimischi Romane, sùndern au Zuezogeni uss andre Regione. Ùff de andre Syte git es natürli au Sprecher vùm Sutselvische, wo fùrtzoge sin.

• 
  Di historischi Verbreitig vo de Sprooche ùn Mùndarte im Bündnerland:
• Surselvisch
• Sutselvisch
• Surmeirisch
• 
  Di hütigi Verbreitig vùm Sutselvische:
• S Sutselvisch isch d Sprooch vo de Mehrheit
• S Sutselvisch wird no in e paar Familie oder soziale Netzwerch gschwätzt
• S lokali Sutselvisch wird no ab ùn zue vo änder ältre Lüt gschwätzt
• Di lokali Mùndart isch ussgstorbe
• anderi romanisch-, nit-sutselvischsproochigi Gegende
• dütschsproochig
• 
  S Romanisch als „Huushaltssprooch“ in de Sutselva im Joor 1860:
• 90–100%
• 75–90%
• 55–75%
• 45–55%
• 25–45%
• 10–25%
• 
  S Romanisch als Ùmgangssprooch in de Volchszäälig vo 2000 in de Sutselva:
• 75–90%
• 55–75%
• 25–45%
• 10–25%
• anderi romanisch-, nit-sutselvischsproochigi Gegende
• 
  S Romanisch als „beschtbherrschti Sprooch“ in de Volchszäälig vo 2000 in de Sutselva:
• 55–75%
• 45–55%
• 10–25%
• anderi romanisch-, nit-sutselvischsproochigi Gegende
• 
  S Joor vùm Verlùscht vo de romanische Mehrheit nooch Gmeie:
• vor 1860
• 1870–1900
• 1910–1941
• 1950–1960
• 1970
• 1980–2000
• 2000 no >50% Romanisch

Yyornig innerhalb vùm Romanische ùn Ùntergliidrig

Di Bündnerromanische Dialäkt bilde e Dialektkontinuum, mit chlyne Ùnterschid vo Ort zue Ort. Wäge däm git es kei offesichtlichi Innegliidrig vùm Romanische. Grad s Sutselvisch bstoot uss sehr verschiidne Mùndarte, mit viile Ùnterschid vo eim Ort zum näggschte. Insgsamt nimmt s Sutselvisch zämme mit em Surmeirische e Zwüschestellig zwüschem Surselvische vùm Bündner Oberland im Oschte, ùn de Engadiner Idiom Putèr ùn Vallader im Weschte yy. S Sutselvisch ùn s Surmeirisch werde drùm viilmool zämme als „Mittelbündnerisch“ (rm. Grischun central) grùppiert, oder si werde zämme mit em Surselvische als „Rheinischromanisch“ (rm. Rumantsch renan) bezeichnet. Die Mittelbündner Mùndarte hen insgsamt aber weenig gmeinsami Merchmool, sùndern verbinde s Surselvisch mit em Engadinische dur viili chlyni Dialäktùnterschid vo eim Ort zum näggschte.

Di verschiidne sutselvische Mùndartgrùppe spiegle d Geografi vùm Hinterhydaal wiider. Mer ùnterscheidet:

• D Mùndart vùm Imbode, wo de Übergang zum Surselvische markiert. Als Übergangsbiet sin die Mùndarte zimli verschiide vonenand. So isch de Name vo de Region Imbode z Trin ùn Domat/Ems il Plong, z Bonaduz il Pleun ùn z Rhäzüns il Pleum.
• S Heinzeberger Romanisch, wo sich zwüschem oobere (Präz, Tartar, Portein, Flerden) ùn ùntere Heinzeberg (Cazis) ùnterscheidet. De ùnteri Heinzeberg isch deno sehr nooch am Imbodner Romanisch vo Rhäzüns ùn Bonaduz.
• D Mùndart vùm Domleschg. D Mùndart vo Sils im Domleschg het entweder au dezueghört oder het änder scho zum Schamser Dialäkt ghört..
• D Mùndart vùm Schams, wo zimli eiheitlig isch, mit de Ussnaam vo de Mùndart vùm Ferreradaal, wo e chly mee Äänligkeite zum Surmeirische zeige (öbe tga für ‚was‘ statt ca).

D Ùnterschid zwüsche dänne Mùndarte gseet mer zum Byspil in däm Satz, wo „Ich ha Glügg gha“ bedütet.

Im Surselvische wird de Satz Jeu hai giu cletg gschriibe, wo je nooch Region eso ussgsproche wird:

• In de Cadi: [jɛu̯ ai̯ dʑɪu̯ kletɕ]
• Im Gruob ùn Lugnezerdaal: [jau̯ vai̯ dʑu kletɕ]

Im Sutselvische wird de glych Satz Jou ve gieu cletg gschriibe, ùn eso ussgsproche:

• Am Heinzeberg: [jø ve dʑœ kletɕ]
• Im Domleschg: [eu̯ ve dʑɪu̯ kletɕ]
• Im Schamserdaal: [yau̯ ve ʒɪə̯ kletɕ]

Ùn im aagränzende Ùnterhalbstei: Geu ve uschi cletg [dʑɛu̯ ve uʒi kletɕ]

Historischi Entwigglig vùm sutselvische Sproochbiet

Wie de Rescht vùm Bündnerromanische ùn de romanische Sprooche überhaupt, goot s Sutselvisch ùff s Vulgärlatiin vo de röömische Erobrer zrùgg, wo di frienere Sprooche verdrängt het. Spööter het sich s romanischi Sproochbiet deno immer mee nooch Süde zrùggzoge, wo s Rhydaal lengsem vo Norde uss germanisiert worde isch.

Im Mittelalter hen sich deno verschiidne Sproochinsle innerhalb vo de Sutselva bildet. Vùm Safiedaal uss isch Tschappina wo de Walser bsiidlet worde. Usserdäm isch Thusis dütschsproochig worde, aber mer weiss nit gnau, wenn ùn wie. De Gion Cloetta schryybt, dass d Name vo de Thusner im Joor 1470 no fascht alli romanisch, im Joor 1605 aber alli dütsch gsi sin, ùn derzwüsche no d Pescht z Thusis gwietet hät. Trotz em Vordringe vo de Walser ùn de Germanisierig vo Thusis isch d Sproochgränz langi Zyt rächt stabil bliibe. Näbe Thusis isch au no Fürstenau sehr frie germanisiert worde, aber mer weiss nit gnau, wenn; vilycht öbe im 18. Joorhùndert.

Im frie 19. Joorhùndert hen d Lüt z Masein ùn z Sils im Domleschg aagfange zum Dütsche z weggsle, ùn di letscht Sprecheri vùm Silser Romanisch isch 1910 gstorbe. Öbe zur glyche Zyt, gäge 1830, het d Ùmgangssprooch z Urmein dur de Yyflùss vo Tschappina zum Walserdütsche gweggslet.

In de Mitti vùm 19. Joorhùndert het sich di wirtschaftlichi ùn soziali Lag z Graubünde de zum ungùnschte vùm Romanische verändret. Dur de Bytritt zur Eidgnosseschaft isch s Dütsch wichtiger als Verwaltigssprooch worde, di wirtschaftlichi Verändrig het di romanische Buure in mee Berierig mit Usswärtige brocht, was meischt ùff Dütsch abgloffe isch. Glychzytig isch d Bevölcherig mobiler worde, ùn Romane sin fùrtzoge ùn defür sin Dütschsproochigi in di romanische Dörfer zuezoge. D Folg isch in viilene Gegende e Sproochweggsel zum Dütsch gsi.

Vergliche mit andre Gegende vo Romanischbünde isch s Sutselvisch bsùnders starch verdrängt worde, so dass vorallem s Domleschg ùn de Heinzeberg hüt praktisch rein dütschsproochigi Regione sin. Im Engadin zum Byspil, wo di wirtschaftliche Veränderige ùn d Zuewandrig au sehr hooch gsi isch, isch s Romanisch bis hüt au Sprooch verankeret, ùn wird vo de Schuel ùn de Yyheimische pflegt ùn au no regelmässig gschwätzt. Luut em Mathias Kundert het des viil mit em soziale Stellewärt z due, wo s Romanisch im sutselvische Biet gha het. Am Domleschg ùn Heinzeberg isch d Elite scho syt Joorhùnderte dütschsproochig gsi, so dass Dütsch mit Macht, Bildig ùn Wohlstand in Verbindig brocht worde isch, au wenn di meischte Lüt es nit sälber gschwätzt hen. Mit de wirtschaftliche Veränderige im 19. ùn 20. Joorhùndert, isch es deno au für di eifachi Bevölcherig nützlig worde, Dütsch z chönne. Im Engadin dergäge, oder au in de Surselva, isch au d Elite romanischsproochig gsi, ùn wäge däm meint de Kundert: „Die Muttersprache war dort also nicht nur die Sprache, die man mit Kindern und Kühen redete, sondern zugleich jene des Landammans, des Pfarrers und des Lehrers.“ Am Hinterrhy isch s Romanisch au im Gägesatz zum Engadin ùn de Surselva nit scho als Schuelsprooch etabliert gsi, sùndern d Schuel het dörte änder grad d Ùffgab gha, s Dütsch z vermittle.

Allgmein het mer am Hinterrhy kei eso engi Bindig ùn au Wärtschätzig vo de eigne Sprooch gha. Dezue chùnt no, dass wäge em niidrige Stellewärt vùm Romanische am Hinterrhy für Zuezogeni weenig Drùgg do gsi isch, Romanisch z lehre. Es isch uss viilene Dörfer belait, dass es viilmool scho glängt het wenn ei dütschsproochigi Familie in e Dorf zooge isch, dass d Yyheimische zum Dütsche gweggslet hen, oder dass e ganzi Familie vo de Chinder bis zue de Groosseltre zum Dütsche gweggslet het, wänn ei dütschsproochigi Frau ineghürootet het. Sogar wänn Usswärtigi hen welle Romanisch lehre isch des viilmool ùff Abläänig gstoosse. So git es en Bericht uss Feldis, dass en zuezogene Pfarrer het welle Romanisch lehre, aber di Yyheimische Feldiser deno gmeint hen, si wette lieber vo ihm Dütsch lehre. Au des isch im Engadin ùn de Surselva nit eso gsi. Usserdäm het es natürli in de Sutselva scho ùff allene Syte scho dütschsproochigi Noochbare gee, entweder Walsersiidlige oder bündnerdütschi Sproochinsle wie Thusis.

Ab em spoote 19. Joorhùndert hen sich d Sproochverhältniss am Heinzeberg ùn im Domleschg deno mee ùn mee verschoobe. Scho bi de erschte Volchszäälige isch di romanischi Mehrheit in e paar Ortschafte chnapp gsi oder d Mehrheit het scho Dütsch als Muettersprooch aagee. Z Tartar sin es 1870 scho nùmme 49% gsi. Cazis, wo es scho 1860 nùmme no 53% Romane gsi sin, het d Mehrheit 1880 verloore, gnau wie au Portein. Bi de Volchszäälig vo 1900 sin deno au Almens, Flerden, Pratval, ùn Rothebrùnne nümm mehrheitlig romanisch gsi, ùn mit dänne sin deno fascht alli Gmeie am Daalbode mehrheitlig dütschsproochig gsi. In de näggschte Joorzäänt sin deno au di hööcher glägene Ortschafte im Süde vùm Daal, Rodels (1910), Sarn (1920), ùn Scharans (1930) mehrheitlig dütsch worde. Mit de glychzytige Germanisierig vo Bonaduz im Imbode isch s Bündnerromanisch als Ganzes deno au geografisch in zwee Deil gspalte gsi. Inere Karikatur isch des eso kommentiert worde, dass die Mittelbündner Sproochbrùgg ins Wasser gheit wäri oder La punt croda ‚d Brùgg gheit zämme‘.

In de 1930er ùn 40er-Joor isch deno vo verschiidne Syte versuecht worde, d Germanisierig in de Sutselva z stoppe. In derre Zyt isch au e eigni sutselvischi Schriftsprooch gschaffe worde, wyl mer viilerorts nit het viil chönne mit em gschriibene Surselvisch aafange. Die eigni sutselvischi Schriftsprooch het wohl würkli ghùlfe, s Romanisch e chly z sterche, grad in de Schuel. Dörte hen sich d Chinder jetz weenigstens mit de Sprooch chönne identifiziere. Au des isch aber nit ohni Schääde abgange: zum Byspil isch de z Paspels de Romanischùnterricht grad ussgfalle, wyl sich de dörtigi Lehrer gweigret het, ùff Sutselvisch z ùnterrichte.

S Dorf Wergestei am Schamserberg: eini vo de letschte Ortschafte, wo no d Mehrheit Sutselvisch schwätzt

Au d Lia Rumantscha het in derre Zyt en Groossdeil vo ihrene Resource ùff s Domleschg ùn de Heinzeberg konzentriert. In zee Gmeie dörte sin romanischi Chindergärte yygrichtet worde, wommer Scoletas gsait het. Dörte sin d Chinder jede Daag e paar Stùnde gsi ùn mer het ghofft, dass d Chinder de s Romanisch als Ùmgangssprooch würde aanee. In e paar Dörfer het des würkli gchlappt; in vier hen d Chinder datsächli aagfange Romanisch mitenand z schwätze ùn in vier wytere hen si weenigschtens e weng Romanisch glehrt. S Problem isch allerdings gsi, dass die Scoletas zwar sehr beliebt gsi sin, aber vorallem, wyl d Chinder dörte für e paar Stùnd versorgt gsi sin ùn au s Ässe becho hen. De eigetlichi Zwegg vo de Scoletas, dass s Romanisch aa di näggscht Generation het sölle wytergee werde, het aber di meischte Eltere nit viil intressiert. Näbe de Glychgültigkeit vo de Eltre, isch de grööscht Schwachpùnkt gsi dass d Chinder nooch de Scoleta praktisch kei Romanischunterricht gha hen. Die paar Stùnde Romanischùnterricht in de Wùch, wo viili Gmeie ab de 1930er wiider yygfiert hen, het defür nit glängt. Schlùssändli isch d Erhaltig vùm Romanische dur d Scoletas gschyteret, ùn in de 1960er sin au di letschte gschlosse worde. Nùmme z Präz het es no bis 1979 e Scoleta gee.

In de näggschte Joor het sich s Romanisch all mee in Norde zrùggzoge: In de Volchszäälig vo 1950 hen Paspels, Tumegl/Tomils ùn Trans ihri romanische Mehrheit verloore, 1960 deno au Präz, 1970 Feldis/Veulden ùn als letschti Gmei deno Scheid in de Zäälig vo 1990. Im Imbode isch d Mehrheit z Domat/Ems im Joor 1970 fùrt gsi, ùn z Rhäzüns ùn Trins im Joor 1980. In de Regel chammer saage, dass wänn di romanischi Mehrheit emool fùrt isch, d Ùmgangssprooch de au bal drùff weggslet ùn s Romanisch nùmme no e zytlang in einzelne Familie bruucht wird.

Im Schamserdaal isch es zwar lenger gange, aber au dörte het s Romanisch z Innerferrera d Mehrheit scho 1941 verloore, 1950 bis 1960 de au z Usserferrera, Andeer, Clugin ùn z Zillis-Reischen, ùn schliessli 1980 z Pignia. Mit däm isch einzig de Schamserberg no mit ere romanische Mehrheit bliibe.

Verschriftigsgschicht ùn di sutselvischi Deggmantelorthografi

S erschti drùggti Werch, wo ussem rhynische Romanisch überhaupt bekannt isch, isch de Katechismus Curt mussameint dels principals punctgs della Christianevla Religiun ussem Joor 1601. Gschriibe het es de Daniel Bonifaci, wo uss Fürstenau gsi isch. Im Vorwort sait er zur Sprooch vo däm Werch, es wäri noss’ natürâl linguagh da Tumlgieschka, also ‚üsri natürlichi Sprooch vùm Domleschg‘. Im Joor 1611 isch deno no e sutselvischs Werch erschiine, au en Katechismus, Curt mossament et introuidament da quellas causas, las qualas scadin fidevel Christian è culpant da saver. Gschriibe het es en italienische Kapuzinermönch, de Gion Antoni Calvenzano, wo sich wohl am Dialäkt vo Cazis orientiert het, aber mit starche Yyflüss vùm Italienische. Scho in de zweite Ùfflag vo 1615 het er sich aber em Surselvische aagnööcheret, ùn die Ùfflag het deno au de surselvisch Titel In cuort muossament ad intruuidament da quellas caussas, las qualas scadin fideivel Christgiaun ei culponz da sauer gha. Schliessli isch ussem Joor 1618 no e sutselvischs Werch bekannt, Anatomia dil svlaz dil Steaffan Gabriel, vùm Adam Nauli.

Es het de kei eigni sutselvischi Schrifttradition mee gee. Statt däm het mer ùff Surselvisch gschriibe ùn es au als Schuel-, Literatur- ùn Chilchesprooch bruucht, wie zum Byspil de Mattli Conrad vo Andeer. Grad am Heinzeberg ùn im Domleschg het s Romanisch aber en änder niidrige Status gha ùn isch vorallem vo de eifache Lüt gschwätzt worde. Die Lüt, wo es überhaupt nöötig gha hen, Sache z schryybe oder z läse, hen des viilmool eifach ùff Dütsch gmacht. Es het bis aa de Aafang vùm 20. Joorhùndert im übrige zwei verschiidni surselvischi Schriftsprooche gee, e katholischi ùn e protestantischi. In de Sutselva het mer also je noch Religion entweder di eint oder di andre bruucht, also meischt di protestantischi. Sproochlig isch s protestantisch Surselvisch em Sutselvisch nööcher gstande, ùn zwar zum eine wäge sym geografische Ursprùng in de Gegend vo Ilanz, ùn zum andre wyl es sproochlig konservativ gsi isch. S katholisch Surselvisch het dergäge ùff de Mùndart vo de Gegend vo Disentis basiert ùn het usserdäm viili neueri Sproochforme gha, wo di sutselvische Mùndarte nit gha hen.

S 19. Joorhùndert isch dur en Orthografistryt zwüschem katholische ùn protestantische Surselvisch prägt gsi. De Kanton het welle bi de Schuelbiecher nùmme ei Variante für di ganz Sur- ùn Sutselva ussegee, ùn het debi meischt e Variante bevorzugt, wo ùffem katholische Surselvisch basiert het, des sognanti „Schuelsurselvisch“. Des isch aber vo de Reformierte ùn demit au vo de meischte Sutselver abgläänt worde, so dass de Kanton ab ùn zue au Zuegständniss aa die Reformierte gmacht het, zum Byspil imene Schuelbuech vo 1852 für di protestantische Sur- ùn Sutselver. Usserhalb vo de Schuel het sich aber einewäg chuum öber aa des Schuelsurselvisch ghalte. In de meischte Schuele vo de Sutselva, bsùnders im Domleschg ùn am Heinzeberg, isch aber einewäg in derre Zyt au oder nùmme ùff Dütsch ùnterrichtet worde.

Im Joor 1924 sin die beide surselvische Schriftsprooche deno vereinigt worde, ùn zwar mit em Buech Grammatica Romontscha per Surselva e Sutselva vùm Gion Cahannes. Die grammatische ùn orthografische Regle in däm Werch sin in de Surselva ùn im Imbode deno akzeptiert worde. Si basiere vorallem ùffem katholische Surselvisch, mit e paar Zuegständniss aa di protestantischi Schriftsprooch. Im Rescht vo de Sutselva het mer aber e chly Mieji mit de neue surselvische Schriftsprooch gha. Zum eine het mer in de Sutselva chuum Erfaarig mit de katholische Schryybig gha, derwyyl au die protestantische Surselver dur d Zytig ùn d Literatur mit de katholische Schryybig vertraut gsi sin. In de Sutselva het mer aber die Sache devor chuum gläse gha. Zum Byspil isch d Zytig Gasetta Romontscha, wo eis vo de produktivschte Medie vùm Surselvische gsi isch, sehr katholisch ùn konservativ gsi, so dass di protestantische Sutselver nit viil demit hen chönne aafange.

De Giachen Conrad, de erscht Präsi vo de Lia Rumantscha ùn sälber e Schamser, het sich bi de Gründigsversammlig vo derre im Joor 1919 für s neui Surselvisch als Schriftsprooch vo ganz Mittelbünde ussgsproche. D Lia Rumantscha ùn lokali Lüt wie öbe de Lehrer Peter Gees oder de Andri Augustin hen au versuecht, s Surselvisch als Schriftsprooch z etabliere. Allerdings isch des vereinigti Surselvisch für d Romane am Hinterrhy e främdi Sprooch bliibe. Ùn wyl die meischte Lüt dörte kei Nùtze in däm främde Surselvisch gsee ha, het sich d Meinig breitgmacht, dass mer de au gli chönnti nùmme Dütsch lehre. De Robert vo Planta het deno 1931 dezue gmeint: „Die sprachliche Abweichung lässt aber in so bedrohter Gegend ein solches Experiment als gewagt, vielleicht gefährlich erscheinen.“ De rätoromanisch Linguischt Georges Darms meint sogar: „L’unificaziun dalla Surselva sil lungatg da scartira catolic ei denton stau l'entschatta dalla fin dalla Sutselva sco regiun romontscha.“ ‚D Vereinigùng vo de Surselva hinter de katholische Schriftsprooch isch de Aafang vùm Änd vo de Sutselva als e romanischi Region gsi.‘

Wäge däm hen d Lehrer vùm Schamserdaal deno 1943 bschloo, ihre Dialäkt zur Schriftsprooch usszbaue. Beùfftrait demit hen si d Mena Grisch, wo au scho aa de Norme für s Surmeirisch mitgschafft gha het. Grad de isch aber en Italiener, de Giuseppe Gangale, ùff Graubünde cho, ùn het d Schamser vo däm Vorhabe abbrocht. Statt däm het er 1944 mit de Reglas digl rumàntsch da Sutselva e Schriftsprooch entworfe, wo au de Heinzeberger ùn Domleschger Dialäkt abdeggt het. Basiere duet des Schriftidiom zwar ùffem Schamser Romanisch, aber es wird dur verschiidne Sùnderzeiche ùn Schryybige au für Sprecher vùm Heinzeberger ùn Domleschger Romanisch heimelig gmacht. Zum Deil sin au historischi Schryybige ussem 17. Joorhùndert oder ussem protestantische Surselvisch wiider ùffgriffe worde, mit em glyche Zyyl, d Ussprooch nit dur d Schryybig z bstimme. Zum Deil sin e paar Schryybige wohl au absichtlig verschiide vùm Surselvische, au wo d Ussprooch völlig identisch isch. Bi andre het de Gangale d Schryybig konsequänt vereifacht, öbe hetter für de Luut /t͡s/ konsequänt ‹z› vorgsee (statt wie im Surselvische mangmool au ‹c›), de Luut /k/ dergäge ällewell mit ‹c›, oder er het d Doppelkonsonante eliminiert. Über di näggscht Joor bis 1964 isch de Vorschlag de nomool e paar Mool überarbeitet worde, ùn e paar eigewilligi Schryybige sin als Deil vo de avischinaziun (de Bewegig für orthografischi Aapassige zwüsche de romanische Idiom) wiider ùffgee worde. Viili Sache sin aber bliibe, eso wird zum Byspil in allene andre romanische Idiom bis hüt ‚Zigarette‘ als cigaretta gschriibe, im Sutselvische aber zigareta.

Im Joor 1977 isch deno e erschts sutselvischs Wörterbuech erschiine, s Pledari sutsilvan: rumàntsch-tudestg, tudestg-rumàntsch, vùm Curo Mani ùn eso het sich s Sutselvisch als letschts vo de fümf romanische Schriftidiom etabliert. 2002 het es de no mool e neus Wörterbuech gee, s Pledari/Wörterbuch sutsilvan-deutsch/deutsch-sutsilvan mit em Wolfgang Eichenhofer als Redakteur.

Die hütigi Schryybig vùm Sutselvische wird au als Deckmantel-Orthographie bezeichnet. D Idee dehinter isch, dass d Schryybig vùmene Luut kei diräkte Zämmehang mit de Ussprooch het, also kei bstimmti Ussprooch vorschryybt. Zum grööschte Deil wird es au niene im Sutselvische wie in de Schrift ussgsproche. E Byspil sin Wörter mit ieu. Die werde im Schamserdaal mit eme [iɐ̯], im Domleschg mit [eu̯] ùn am Heinzeberg mit [ø] ussgsproche. E Form wie in de Schrift git es niene, ùn des ieu isch e historischi Form uss de reformierte Surselvische Schriftsprooch. Zum Deil git es au Akzänt ùff de Vokal, demit jo kei Dialäktegion bevorzugt isch. S Wort für ‚grooss‘ isch zum Byspil im Schams [grant], im Domleschg [grau̯nt] ùn am Heinzeberg [grœnt]. Demit jetz nit d Schamser mit ere Schryybig wie grand bevorzugt werde, het mer sich für e Schryybig mit eme Akzänt, also grànd entschiide. E paar Byspil devo gseet mer in derre Tabell grad ùnte.

Schryybig	Ussprooch
	Schams	Domleschg	Heinzeberg
ieu
durmieu (‚gschloofe‘)	durmia	durmeu	durmö
mieula (‚Brösmeli‘)	miela	meula	möla
ieus
mieus (‚myni‘)	meas	meu	mö
tieus (‚dyni‘)	teas	teu	tö
sieus (‚syni‘)	seas	seu	sö
à (àn, ànt, ànz)
pàn (‚Broot‘)	pang	paung	pöng
grànd (‚grooss‘)	grand	graund	grönd
curànta (‚vierzig‘)	curanta	curaunta	curönta
ù (ùn, ùnt, ùnz)
stizùn (‚Gschäft‘)	stizung	stizeung	stizüng
pùnt (‚Brùgg‘)	punt	peunt	pünt
iac
fiac (‚Füür‘)	fia	fiac	fiac
eing
dumeingia (‚Sùntig‘)	dumengia	dumangia	dumengia
malameing (‚böös‘)	malamentg	malamaintg	malameign
ò (òn, ònt, ònz)
bòld (‚frie‘)	bold	bauld	bold
tgòld (‚chalt‘)	tgold	tgauld	tgold
òlt (‚hooch‘)	olt	ault	olt
fòlz (‚falsch‘)	folz	faulz	folz
ou
jou (‚Ich‘)	jau, ia	ju, eu	jö
noua (‚wo‘)	naua	neua	neua
aitg
lungaitg (‚Sprooch‘)	lungatg	lunghetg	lungatg
maitg (‚Mai‘)	matg	metg	matg
adaitg (‚Obacht‘)	adatg	adetg	adatg
aig
aigen (‚eige‘)	agen	egen	agen

S Sutselvisch als Schuelsprooch

Im Schams git es ei Schuelverband für alli Gmeie vùm Schamserdaal, em Schamserberg ùn em Ferreradaal. Dörte findet sich z Donat di einzigi sutselvischi Grùndschuel bzw. z Zillis-Reischen de einzig sutselvisch Chindergarte.

Im Imbode isch s Sutselvisch nie als Schuelsprooch bruucht worde. Mer het entweder grad scho im 19. Joorhùndert e dütschi Schuel yygfiert (z. B. z Bonaduz) oder d Schuelsprooch isch s Surselvisch gsi. Als einzigi Gmei im Imbode het Trin no e romanischi Primarschuel, wo aber weder Sut- noch Surselvisch isch, sùndern wo im Rumantsch Grischun ùnterrichtet wird. Z Domat/Ems git es zweisproochigi Klasse, wo aber schynts ùff Rumantsch Grischun gfiert werde. Im Schuelverband vo Rhäzüns ùn Bonaduz git es schynts gar ke Romanischùnterricht.

Als Schuelsprooch het s Romanisch im Domleschg ùn am Heinzeberg immer en schweere Stand gha. In de meischte Gmeie isch scho im 19. Joorhùndert de Ùnterricht ùff Dütsch gsi, oder d Schuel het zwüsche Romanisch ùn Dütsch hy ùn häre gweggslet je nooch Lehrer (z Tomils bechlagt sich en Schuelinspektor im Joor 1853 über „das fast jährliche Abwechseln mit romanischem und deutschem Unterricht“, oder aber d Schuel isch zweisproochig gsi. Zum Deil isch scho frie e rein dütschi Schuel belait, zum Deil wird d Schuel au als „stockromanisch“ bezeichnet, wie z Paspels. Ab öbe 1895 isch überall ganz ùff Dütsch ùmgstellt worde. In de 1930er Joor het mer deno in fascht allene Gmeie (mit de Ussnaam vo Sarn, Präz ùn Cazis) wiider e weng Romanisch yygfiert. Des sin allerdings nùmme 1–2 Stùnde in de Wùch gsi, wo zum Deil au nit ällewell stattgfùnde hen. Es het sehr starch vùm Lehrer abghänge, wie engaschiert de Romanischùnterricht gsi isch. 1950 isch deno au z Präz ùn Cazis wiider e weng Romanisch ùnterrichtet worde.

Ab de 1950er Joor sin aber au die paar Romanischstùnde no di no wiider abgschafft worde. Am lengschte het sich de Romanischùnterricht no z Trans chönne halte (bis 1972), z Präz (bis 1979) ùn deno z Scheid ùn Feldis (bis 2001). Deno isch s Fach im ganze Domleschg ùn Heinzeberg dur Italienisch als Fremdsprooch ersetzt worde.

Sproochbyspiil

D Fabel vùm Fùggs ùn em Raab vùm Jean de La Fontaine ùff Surselvisch, Sutselvisch ùn Surmeirisch.

Surselvisch aalooseⓘ	Sutselvisch	Surmeirisch	Übersetzig
L‘uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: «Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts».	La gualp eara puspe egn‘eada fumantada. Qua â ella vieu sen egn pegn egn corv ca taneva egn toc caschiel ainten sieus pecel. Quegl gustass a mei, â ella tartgieu, ed ha clamo agli corv: «Tge beal ca tei es! Scha tieus tgànt e aschi beal sco tia pareta, alura es tei igl ple beal utschi da tuts.»	La golp era puspe eneda famantada. Co ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pi bel utschel da tots.»	De Fùggs isch wiider emool hùngrig gsi. No hetter en Raab gsee, wo ùffeme Baum gsesse isch ùn es Möggeli Chääs im Schnabel gha het. ‚Des dät mer guet schmegge‘, het de Fùggs denkt, ùn het zum Raab gsait: «Wie schöön du bisch! Wänn dyn Gsang eso schöön isch wie dyn Gfieder, no bisch du de allerschöönscht vo allene Vögel.»

Weblink

• Di sutselvischi Version vùm „Pledari Grond“

Quelle ùn Literatur

Linguistischi Bschryybige vo de Sprooch und de Sproochsituation

• Luzi, Johann: Lautlehre der subselvischen Dialekte. In: Romanische Forschungen. Band 16, 3. H. 1904, S. 757–846. 
• Clau Solèr, Theodor Ebneter: Heinzenberg/Mantogna Romanisch. Schweizer Dialekte in Text und Ton. [Abt.] 4; Romanisch und Deutsch am Hinterrhein/GR. H. 1). Verl. des Phonogrammarchivs der Universität Zürich,, Zürich 1983. 
• Clau Solèr, Theodor Ebneter: Romanisch im Domleschg. Band 3. Phonogrammarchiv der Universität Zürich,, Zürich, ISBN 3-907538-02-1 (mit Tonbandkassette). 1988. 
• Holtus, Günter: Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete von der Renaissance bis zur Gegenwart: Rumänisch, Dalmatisch / Istroromanisch, Friaulisch, Ladinisch, Bündnerromanisch. Walter de Gruyter., 1989. 
• Liver, Ricarda: Rätoromanisch – Eine Einführung in das Bündnerromanische. Gunter Narr, Tübingen 1999 (au di zweiti Ussgab vo 2010), ISBN 3-8233-4973-2 (online). 
• Gross, Manfred: Romanisch – Facts & Figures. Hrsg.: Lia Rumantscha. Chur 2004, ISBN 3-03900-034-9, S. 106. 
• Anne-Louise Joël: Giuseppe Gangale und der Konflikt um die Acziún Sutselva Rumantscha, 1943–1949. In: Annalas da la Societad Retorumantscha 119, 2006, S. 97–130.
• Kundert, Mathias: Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg (19./20. Jahrhundert). In: Staatsarchiv Graubünden (Hrsg.): Quellen und Forschungen zur Bündner Geschichte. Band 18. Kommissionsverlag Desertina, Chur 2007, ISBN 978-3-85637-340-5 (193 Seiten). 
• Toth, Alfred: Der Untergang des Romanischen im Bezirk Imboden. In: Romanistik in Geschichte und Gegenwart,. Band 15, Nr. 1, 2009, S. 23–36. 
• Weinreich, Uriel: Languages in Contact: French, German and Romansch in Twentieth-century Switzerland. John Benjamins Publishing, 2011, ISBN ISBN 9027211876, 9789027211873(?!). 
• Toth, Alfred: Die ausgestorbene romanische Mundart von Sils im Domleschg und das Problem der Dialektgrenzen im Raum Heinzenberg, Domleschg und Schams. Institut für Kulturforschung Graubünden, Chur 2013. 

Grammatike, Sproochkürs ùn Wörterbiecher

• Gion Cahannes: Grammatica romontscha per Surselva e Sutselva. Stampa da Giusep Condrau, Ediziun della Ligia romontscha, Mustér 1924.
• Giuseppe Gangale: Reglas digl Rumàntsch da Sutselva Cuera, 1944.
• Curo Mani: Sutsilvan plido a Sutsilvan scret. Leia Rumàntscha, Cuira 1964.
• Curo Mani: Pedari sutsilvan. Rumàntsch – Tudestg. Tudestg – Rumàntsch. Leia Rumàntscha, Cuira 1977.
• Gieri Menzli et al.: Curs da rumàntsch sutsilvan. Leia Rumàntscha, Cuira 1991.
• Corrado Conforti, Linda Cusimano, Bartolome Tscharner: An lingia directa 1 – Egn curs da rumàntsch sutsilvan. Lia Rumantscha, Cuira 1997–[1998], OCLC 77653447 (Lehrmittel mit Audio-CD).
• Wolfgang Eichenhofer (Red.): Pledari: sutsilvan – tudestg = Wörterbuch: Deutsch – Sutsilvan. Lehrmittelverlag des Kantons Graubünden, Chur 2002, OCLC 254183374.