dr heilig Theodul

dr heilig Theodor im Frauehuusmuseum z Stroossburg

dr Häilig Theodul mit ere Truube i dr Pfarrchile vo Ysetaal

Dr Sant Theodul, wo im spoote 4. Joorhundert im Wallis gläpt het, isch e Bischof gsi und het z Octodurus, der antike Stadt im Gebiet vom hütige Martinach im Underwallis, gwoont. Oktodurus isch dr Houptort vo dr römische Alpeprovinz Vallis Poenina gsi.

Em erschte bikante Walliser Bischof sin Name isch Theodor oder gnauer Theodor vo Octodurus gsi. Jetz gchönnt me ne aber fasch nur no als dr Heilig Theodul und i dr Umgangssprooch als dr San(k)t Joder. Dr Joder isch dört au e beliepte Vorname.

Dr Theodul isch dr Landespatron vom Wallis und vom Bischtum Sitte.

sys Lääbe

Dr Theodor chönt, wie me vrmuetet, us em Oschte vom Römische Rych cho sy; dr Lucien Lathion het hingäge probiert z zeige, ass er au grad so guet us ere vornääme Familie im Wallis chönt gsi sy. Er ghört zu de früene chrischtliche Bischöf us em 4. Joorhundert. Grad öppe zu Läbzyte vom Bischof Martin vo Tours isch er im Wallis im Amt gsi. Anne 381 chunt ime Dokumänt vom Konzyl z Aquileia s erschte Mol dr Bischof Theodor vor, im latynische Tegscht stoot: Theodorus episcopus Octodorensis, und do drmit isch är dr eerscht Bischof, wo men im Gebiet vo dr hütige Schwiiz gchönnt. Z Aquileia, dr alte grosse Stadt a dr Adria, het die Chileversamlig vo 34 Bischöf stattgfunde, wo dr grooss Bischof Ambrosius vo Mailand derby gsi isch und entscheidend prät het. Uf dr Zämekumpft het me die Bischöf verurdeilt, wo dr Leer vom Arianismus gfolget sind. Dr Bischof Theodor vo Octodurus sell spöter au no uf d Chileversamlige z Mailand ane 389 und anne 393 ggange sy.

Es isch möglech, ass dr Bischof i däre Zyt d Lüüt i de Bärge vom Wallis deils erscht no als Chrischte het müesse gwünne und ass dr Bischof Theodor uf Gheiss vom Mailänder Oberhirt als Missionaar im Roonetaal gwürkt het. Vo Mailand uus isch me dozmol i verschidene Piet vo den Alpe go dr chrischtlech Glaube vrchünde. S Bischtum vo Octodurus isch vermuetlich eerscht churz vorhär ygrichtet worde, so wie vil anderi z Norditalien und z Gallie au. Es isch die schwiregi Zyt gsi, wo s mit dr Verwaltig vom römische Rych nidsi ggangen isch, und do sind d Bischöf au für wältlechi Sache immer wie meh zueständig worde.

Bin ere archäologischen Uusgrabig öppe anne 1990 het men im Bode under der hütige Stadtchile vo Martinach d Grundmuure vom ene Huus us dr Röömerzyt gfunde, wo drin e Gebätsruum ygrichtet worden isch; das dörfti die erschti früechrischtlechi Kathedrale vom Bischof Theodor gsi sy.

Ufe Theodor goot d Tradizioon vom Kultoort Saint-Maurice zrugg. Im ygändte 5. Joorhundert het dr burgundisch Bischof Eucherius vo Lyon dr Tegscht Passio Acaunensium martyrum ufgschribe – das heisst uf Dütsch: «s Lyde vo de Märtirer vo Acauno». Und i däm Pricht verzellt er, wie en Abdeilig vo römische Soldate vor chly meh als hundert Joor bi Acaunum, em hütige Saint-Maurice im Roonetaal, wägem chrischtleche Gloube tödet worde sig. Und er schrybt au drvo, ass dr Bischof Theodor spöter a däre Stell d Chnoche vo de ermordete Soldate Mauritius, Primicerius und vo anderne wider gfunde und in ere nöie Chile begrabe heig. D Überliferig vom Stärbe und vom Martirium vo de thebäische Legionäär und irne Begleiter isch i dr Zyt vom Theodor offebaar no läbig gsi, und wo dr Bischof die dapfere Chrischte berüemt gmacht het, isch das gwüss es grosses Zeiche gsi für d Propagande vom chrischtleche Gloube im Roonetaal.

Vo de thebäische Märtirer sind nid alli grad zäme bi Acaunum umprocht worde. E Deil vonne het me dört nid verwütscht, und die sind us em Wallis wääg gange, dr Ursus und dr Victor is Land a dr Aare i d Römerstadt Salodurum, d Verena isch mit iine mitcho und spööter no wyter d Aare ab und uf Tenedo bim hütige Zurzach gfahre, und dr Felix und d Regula sind über d Alpe i d Ostschwiiz, uf Turicum flüchtet; das isch s hüttige (Züri). Die römische Statthalter i de Stedt Salodurum und Turicum händ die chrischtleche Flüchtling lo foltere und tööde, und me seit no hütt, drby sige allerhand wundersaami Sache gschee.

Em Bischof Theodor sis chrischtleche Monumänt bi Acaunum isch im burgundische Rych berüempt worde, d Wallfaart zu de Thebäische Heilige isch beliebt gsi, und s Chlooschter Saint-Maurice, wo dr König vo Burgund a däre Stell het lo boue, het im Middelalter d Gunscht vo de Landesheere, zerscht vo de Burgunderchönige und denn vo de Graafe vo Savoie gha.

d Theoduls-Legände

Vom heilige Theodul gid s scho sid em Middelalter, wie me eben us em Pricht vom Mönch Ruodpert weiss, verschideni Gschichte und Legände, wo me mit dr Zyt wyt im Land ume verzellt het.

dr Theodul, dr Tüüfel und d Glogge

Di einti Gschicht, wo us em spoote Middelalter chunt, seit, der Theodul sig uf Rom ggange und heig em Papscht in ere schwirige Laag ghulfe. Do heig dä iim zum Dank e Glogge gschänkt, wo dr Theodul töif im Bode vergrabe gfunde het, und drufabe sig dr Tüüfel sälber zwunge worde, die Glogge sampt em Bischof is Wallis z träge. D Glogge het me z Sitte i Chiledurm too. Wäge däre muetige Reis uf dr Glogge sind spöter volchstümlechi Brüüch entstande.

Dr Hans Loretan verzellt die alti Gschicht im Walliser Joorbuech vo ane 2008 eso:

Vor tüüsig sägschhunnert Jaar

Z Rom der heilig Vatter in Todesgfaar,

St. Joder, der Bischof va Sitte, will ne rette,

und schnäll riefter der Tiifel üs der Hell.

«Tiifel, i wette, das chasch dü nit,

uf Rom und zrugg in einem Zug

bivor der Hane chräät.»

Der Tiifel: «Susch bisch zwäg?

Was chan i nit?

Verschprich mer diini Seel, de si wer gitt».

Und schnäll wie ne Gidanke sinsch z Rom.

Der heilig Vatter reicht üs um Dom,

zum Dank fer de Wink,

en Gglogga zum Gschenk.

Nit di greeschta,

öü nit d chliinschta,

im Ton aber d fiinschta.

Und zrugg im Flug uf ds Tiifelsch Puggel,

chrääjet scho va witem St. Jodersch Ggüggel.

Der Tiifel in barer Wüet,

äs isch me gar nit güet,

kiit di Glogga i z Bischofsch Güet.

d Wätterglogge

Im Wallis gchönnt me d Überliferig, ass die alti Wätterglogge vo Sitte, wo ebe di alt Jodernglogge gsi wär, gäge böses Wätter Wunder gwürkt het. Vo dere Glogge het me immer wider chlyni Stückli abgnoo und vo de Gloggegüüsser id Gloggeschpys vo anderne Wätterglogge lo tue, eso isch d Chraft gäge s starche Wätter vo dr Theodulsglogge au uf die nöie Wätterglogge übere ggange. So ne Glogge isch z Luzärn gsi, an anderi z Obersaxe, und no vo vil anderne het me gseit, si sige vo dr römische Papschtglogge gsägnet.

s Wyyfass

En anderi alte Gschicht, wo scho dr Ruodpert bringt, goot so: Dr Bischof Joder im Wallis het emol vernoo, ass bi dr grosse Chelti d Wyytrüübel ganz ferfroore sige. Für d Lüüt im Taal isch das schlimm gsi, und me het em Bischof s Leid gchlagt. Do het dr Joder es grosses Fass gnoo mid Wyy drin, und e jede het zuen em chönne cho und druus Wyy nää, so vil as er bruucht het. Niemer törf aber s Fass einisch uftue, het dr Joder ne gseit. E Zytlang isch das guet ggange, und gar nie isch s Fass läär worde. Es het dr Name Sant-Jodern-Fass übercho, und au wo dr Bischof scho lang gschtorben isch, het’s drus Wyy ggää. Aber einisch sind halt doch grobi Lüüt i Chäller vom Bischof sim Huus ggange, und me het s Fass ufgrisse zum gsee was drinnen isch. Aber lueg au: es isch ganz läär und troche gsi. Nume en einzege Trüübel isch oben am Spuntloch ghanget und het früener immer dr Wyy ggä gha. Aber jetz isch dää grad fertröchnet und abegheit und verbrösmelet. Au s Fass sälber isch ganz kabutt gsi, und me het s nümme chönne bruuche.

Es git aber zwöi chly anderi Versioone vo dere Gschicht: Es heisst au, wenn d Äärn schlächt gsi isch, heig der Theodul de Wyypuure es Wyybeeri id Fesser gleit, und die heige sech vo sälber mit Wyy gfüllt. Und en alti Tradizion prichtet, der Thedoul heig äxtra für d Chindbetterinne es Wyyfass gfüllt, und die heige druss chönne roote und wyysse Wyy nää, beides us em glyche Fass.

wie dr Theodul Bischof worden isch

Im Lötschetaal verzellt me sech, d Walliser heigen einisch nid gwüsst, wäär me als nöie Bischof wett anää. E Schtimm het gruefe, dää wärdi Bischof, wo uf emene Tisch vo Bei tuet ässe. Niemer het aber e Tisch gfunde, wo us Bei (= Chnoche) gmacht gsi isch. Do het me a dr Strooss dr Jodern gsee, wo mid eim Chnüü am Bode gsi isch, und uf em andere Bei het er sis Zmittag, es Stückli Brot und chly Chäs, verschnitte. Do isch öper druf cho, ass das jo ebe en Tisch vo Bei git. Me het denn zfride der Jodern is Münschter broocht, wo me ne zum Bischof gmacht het.

em Theodul syn Bischofsstab

Das isch e Legände, wo’s dervo i de Walliser Tääler verschideni Forme git.

Z Birnier i de Bäärge bi Martinach seit me: Wo der Theodul uf em Wäg vo Rom zrugg is Wallis übere Bärnhardsbärg cho isch, sig der Tüüfel mid em ggange und heig sech als Chaufme verchleidet. Wo dr Theodul müed gsi isch, het er binere Kwelle usgruejt, und do sig dr Tüüfel wasgisch washesch mid em Stab dervo. Im Dorf Birnier isch aber e Frou gsi, wo grad d Wyfesser gwäsche het; dr Lääset het do agfange. Die Frou het em Tüüfel basst, und won er isch cho z springe, het si es Fass ufe Wääg tröölet, und dr Tüüfel isch drüber gheit und het dr Stab verlore. D Büüri het em Theodul dr Stab brocht, und dä het em Dorf zum Dank e rychi Wyyärn versproche.

Wyt vrbreitet isch au d Gschicht, wie dr Theodul, wen er e Chile is sim Bischtum isch go psueche, sin Stab, wo us emene alte Wyystock gmacht gsi isch, verusse i Bode gsteckt het. Won er wider ggangen isch, het er dr Stab nid usezoge, nei, er het en abgschnitte, und dr Räschte het Wurzle gmacht, wo s druus nöie Wyy ggä het.

wie der Theodulpass zu sym Name cho isch

Dr Bischof Theodul het einisch syn Brueder im Augschtdaal bsuecht, wo chrank gsi isch. Wo’s em wider besser ggangen isch, goot dr Bischof zrugg is Wallis. Uf em Wäg id Bärgen ufe het er z Valtournanche gfrogt, wär über e höch Bass mit em chönnt cho. Chly spöter seit dr Theodul em Bärgfüerer: Was chan i der ggä drfüür? Dä seit, er sell im Taal die vil Schlange, wo’s dört gha het, vertrybe. Das het dr Theodul gmacht, und so gits i däm Taal bis hüt nümm vil Schlange. Sider seit men em Bärgpass ob Zärmatt dr Theodulpass und em Gletscher undedra Theodulgletscher.

s Adänke

Wo anne 580 e spötere Walliser Bischof vo Octodurus us syn Amtssitz a ne nöie Ort wyter oben im Roonetaal, uf Sedunum, s hütige Sitte, züglet het, sind offebaar au d Relikwie vom Bischof Theodor mitcho. Die ganzi Diözeese het denn dr Name Bischtum vo Sitte übercho. I dr Karolingerzyt isch z Sitte über em nöie Grab vom häilige Theodor e Chile mid emene Grabmonumänt i dr Kripta bout worde. Das isch s Zäntrum vom Theodulskult im Wallis worde. Die gootischi Chile Sankt Theodul, wo dr gross Architekt Ulrich Ruffiner 1516 grad näbe dr Kathedrale Notre Dame du Glarier us em 15. Joorhundert bout het, isch d Pfaarchile vo dr Stadt Sitte.

S Adänke an spotröömisch Bischof isch im Wallis nie verschwunde. Dr Bischof Theodul isch drüber usen im Alperuum im Middelalter populär worde. Er gilt als Schutzhäilige vo de Glogge, vo de Alpepäss, vo de Winzer und de Hirte, und wäge de Legände mit de Glogge glaubt men au, ass er gäge s böse Wätter, Blitz und Hagel hilft.

I dr Gschicht vom Bischtum Sitte isch ane 999 es bsunders wichdigs Ereignis ytroffe, wo dr Chönig Ruedolf vo Burgund em Bischof d Grafschaft mit de Chönigsrächt im Wallis gschänkt het. Do dermit isch dr Bischof au zum Landesfürscht im Roonetaal worde. Bi dr Schänkig het dr Chönig dütlech an Bischof Theodor erinneret, won er i dr Urkunde schrybt, s Ampt vom Graf chöm jetz zu dr häilige Maria und em häilige Theodul, ebe de beede Schutzhäilige vo Sitte. Uf latynisch heisst das im Dokumänt so […] comitatum vallensem integriter […] sancte Marie sanctoque Theodolo Sedunensi […].

Was men im Middelalter vom Theodor, em Bischof vo Oktodur, no gwüsst het, isch z läse in ere Kwelle us em 13. Joorhundert: Dr Mönch Ruodpert, wo vilecht im Konvänt vom Chlooschter vo Saint-Maurice gsi isch, het d Läbensgschicht Vita sancti Theodori sedunensis episcopi gschribe. Scho do drin chunt e früeni Legände vor, wo id dr Kulturgschicht bis hüt e Würkig zeigt, d Gschicht, wie dr häilig Thedoul einisch Wyy vermeert heig. Und dr Ruodpert het au gwüsst, ass dr Theodul dr Entdecker vo de Thebäermärtirer gsi isch. Vo däm Mönch sinere Schrift goot denn s Wärch legenda beati Theodoli (uf Dütsch «d Legände vom selige Theodul») uus, wo öpen um s Joor 1200 in ere Schrybstube z Sitte entstanden isch.

Sid em 13. Joorhundert gits z Sitte liturgeschi Tegscht zum 16. Augschte, em Fyrtig vom Sant Theodul. Im 14. Joorhundert sind s erschte Mol Relikwiaar erwäänt, wo me drin dr Chopf vom Häiligen und separat sini übrige Relikwie ufbewaart het. Die choschtbare Gfäss sind vermuetli usem 11. oder 12. Joorhundert gsi. I dr Chriegszyt noch dr französische Revoluzion, wo d Franzoose is Wallis choo sind, het me die eerwürdige Schetz verloore, und me wäiss nümm, was mit dene wärtvolle Gägeständ un de Überräschte vom Bischtumspatroon gschee isch.

Sit dr Zyt vo de Karolinger het me dr Thedoul z Sitte vereert und en äifach als Bischof vo Sitte agluegt. Anne 999 isch er jo als Patron vom Bischtum erwäänt worde. Dr Fyrtig vom Theodul isch im Wallis sid em 12. Joorhundert der 16. Augschte. Uf de Gältstück, wo d Fürschtbischöf vo Sitte vo ane 1497 bis 1628 gschlage hend, gseet me dr Theodul mit dr Glogge.

D Bilder und d Figuure vom häilige Theodul, wo in vilne Chile z gseh sind, zäige iin deils zäme mid em Tüüfel, wo en Glogge träit, und mängmol au mid eme Wytrüübel.

Z Sitte stoot vor em Schloss Majoria sid anne 1965 e modärni Statue vom Theodul us Bronze, wo dr Walliser Chünschtler Jacques Barman gmacht het. Das isch s Joor gsi, wo me s Jubiläum 150 Joor sid em Bytritt vom Wallis zu dr Eidgnosseschaft gfyret het.

Im Bischtum Sitte het’s nüün Pfarreie mit em Patrozinium vom Sant Theodul:

• Sitte
• Champéry
• Bovernier
• Isérables
• Grimentz (Eifisch)
• Gampil
• Teerbil
• Täärbinu
• Niderwald (Goms).

Derzue findet me in es baar Dörfer Chappele vom Häilige: z Commeire bi Ursere, z Evolena, z Blattu, z Üüsserbinn (i dr Gmeind Äärne, z Selkinge (Goms) und an es paar anderen Oort.

Vom Wallis uus het sech dr Bruuch, uf d Hilf vom Theodul z vertroue, i den Alpe gäge Weschte und gägen Oschte uusbreitet, uf Savoye, Oberitalie, id Innerschwiiz, is Bündnerland und drüber use in Voradlbärg, is Tirol und uf Süddütschland. Dr heilig Theodul isch sid em Joor 1750 dr Stadtpatron vo dr bäirische Stadt Ehinge a dr Donau. Ane 960 het dr Apt Ulrich vom Chloschter Ottobeire z Sitte Relikwie vom häilige Theodor für syni Chloschterchile bsorgt.

Z Savoye findet me Theodulschile z Villy-le-Pelloux, z Brizon, z Thyez und z Montgellafrey. Z Ormont-Dessus im Kanton Waadt stoot e refermierti Sankt-Theoduls-Chile.

A vilnen Oort hange Glogge mit em Name vom Wätterpatron. Eini isch z Sitte sälber, en uralti z Tersnaus isch us em Joor 1395, und Theodulsglogge vo 1412 sind z Münsigen und i dr Stadtchile vo Thun, eini vo 1575 z Underschächä, die alti Sant Joderglogge z Luzärn vo 1489 het me anne 1633 nöi ggosse als Joder- und Rochus-Glogge, i dr Stadt Ehinge chunt s alte Theodulglöggli vo 1758, d Sant Johannes und Sant Joder-Chile vo Buächs het e Glogge vo 1902 und d Chile Peeter und Paul z Vals e Sant Joder-Glogge, wo 1963 ggossen isch. Au z Tschappina isch so äini, und no in anderne Chile i verschidene Gebiet.

Im Gmäindwppe vo Underschächä im Kanton Uri gseht men e Glooge und druffe s Bild mid em Theodul und em Tüüfel, won e Glogge träit.

dr Sant Theodul und d Walser

Über d Walser vom Bündnerland und im Vorarlbärgische wird mängmol gseit, dr Theodul sig bi ine scho immer e wichtige Heilige gsi. Me dänkt aber hütt, dass das ender e jungi Tradizioon isch. Sicher isch bi de Walser, wo im 13. Joorhundert u sem Wallis i die öschtleche Alpetääler ggange sind, dr Name vo däm populäre Heilige nid unbekant gsi. Aber me gseht, wie dr Johann Schwimmer 1957 usfüerlech erklärt het, ass i de Walserdörfer am Afang dr Sankt Martin algemein der belieptisch Heilig gsi isch, und drnäbe dr heilig Niklaus. Dr Theodor isch ofebar erscht sid em 15. Joorhundert denn bi de Walser au mee und mee vorcho. Me findet dr Wätterpatroon 1433 z Lääch, 1460 z Dimülsch, 1461 z Latärns, 1463 z Mittelberg und 1477 z Röötis.

Es isch denn die früschi Renaissance vo dr Walsergschicht im spoote 19. Joorhundert gsi, wo bhauptet het, dr Thedul wäär scho vo Afang a dr bedütend Heilig bi de Walser gsi.

Lueg au

• Lischte vo de Bischöf vo Sitte

Literatur

• Engelbert Bucher: Ikonographien des hl. Bischofs Theodul (Theodor, Joder) von Sitten. In: Wir Walser 1981, 2, S. 3–55
• Eric Chevalley: Théodule. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• François-Olivier Dubuis: Sepulcrum beati Theodoli. In: Bulletin du diocèse de Sion, 1962, S. 17–52.
• François-Olivier Dubuis: Saint Théodule, patron du diocèse de sion et fondateur du premier sanctuaire d’Agaune. Les expressions diverses d'une indéfectible vénération. In: Annales valaisannes 1981, S. 123–159.
• E. Gattlen: Bidliche Darstellungen des heiligen Theodul im Wallis. In: Wir Walser 1981, 1, S. 11–36.
• Josef Guntern: Legenden über den hl. Theodul. In: Wir Walser 1981, 1, S. 5–10.

Weblink

 Commons: dr heilig Theodul – Sammlig vo Multimediadateie

• Theodor vo Sitten im Ökumenische Heiligelexikon