Jost Winteler

Dialäkt: Züritüütsch

De Jost Winteler öppe 1880

Underschrift vom Jost Winteler uf eme Brief vom 2. Jäner 1876.

De Jost Winteler – oder uf glaarnertüütsch Joos Wintler – (* 21. Novämber 1846 z Filzbach [ghöört hüt zu Glarus Nord]; † 23. Februaar 1929 uf de Hoochstäig bi Wattwyl) isch en Schwyzer Spraachwüsseschafter, Kantoonsschuelleerer, Ornitoloog und Tichter gsy.

De Winteler isch e vilsytige und überuus kompläxi Gstalt gsy. Hüt gchänt mer en drum na, wil er e tieläktoloogischi Dissertazioon gschribe hät, won er as eerschte en Oortsmundart foneetisch äxakt uufzäichnet, und wil er 1895/1896 z Aarau em Albert Einstein en Ersatzvatter gsy isch. Dezue chunt, as er as zimli unkonwänzionele Kantonsschuelleerer und dur syni Persöönlichkäit mee weder e Gänerazioon Schüeler und Schüelerine prëëgt hät. Syni vogelkundliche Stuudie sind aber nöd alewyl guet aachoo und us hüttiger Sicht zum Täil faltsch, un as Tichter isch er – me mues es säge – gschyteret.

Öppen e halbs Jarhundert nach sym Tood isch de Winteler us de Vergässehäit gholt woorde: De Roman Ossipowitsch Jakobson hät d Teese i d Wält gsetzt, de Winteler heb scho i synere Dissertazioon vo 1875/6 d Linguischtik von 1920er und 30er Jaar praktiziert, und er heb der Einstein uf d Idee vo de Relatiwitëëtstheory praacht. De Bonner Germanischt Manfred Kohrt hät das aber ales 1984 in ere gnauen Undersuechig chöne widerlegge.

S Läbe

Syni Uusbildig und sys Prueffsläbe

De Jost Winteler isch as Suu vomene Leerer und Puur am glaarnerische Chirezerbëërg uf d Wält choo und deeten au i d Primaarschuel ggange. Für d Lüüt aber isch de Vatter echli gaar z freisinig gsy, und drum isch d Familie dänn ewëggzüglet uf Chrommenau im sanggalische Toggeburg, wo de Vatter hööch über em Doorff im Fosen oben es Huus gchaufft ghaa hät. D Reaalschuel hät er s Taal duruuf z Nesslau bsuecht, s Progimnaasium im bündnerische Schiersch und s Gimnaasium im tuurgauische Frauefäld.

Wil de Vatter sälber gëërn Pfarer woorde wëër und wil e paar Gönner das au guet gfunde händ, hät de Winteler nachane z Züri und z Basel afa Theology studiere. Nach nu wenige Semeschter hät er aber uufghört: A de Basler Fakultëët hät d Ortodoxy gregiert, wo ultimatyv Glaube verlangt hät; a der Universitëët Züri hät di liberaal Richtig nöd sälte Gfüül verletzt, won em Winteler vo Chindsbäinen aa häilig gsy sind, und au mit de Vermittligstheology hät er nüüt chöne aafaa, wil die Äiertänz uufgfüert heg.

Scho wäret em Theologystuudium isch er i Voorläsigen über Tüütsch, Gschicht und Filosofy gsässe, öppe bim Wilhälm Wackernagel, bim Jacob Burckhardt, bim Johannes Scherr und bim Karl Steffensen. Aber söttig Stuudie händ syni Gönner nöd wele finanziere. Er hät drum bschlosse, s Leeramt z mache – nöd grad syn Traum, aber esoo cha me wenigschtens Gält verdiene. Ganz bsunders intressiert hät en de Spraachwüsseschafter August Leskien, wo z Jena im doozmaalige Groossherzogtum Sachse-Weimar-Eisenach z Tüüringe gleert hät; und wägen im isch er 1870 deet ane gräist. S Tumm isch nu gsy, as de Leskien churz drufabe a d Uni Läipzig wyterzogen isch, defüür aber hät de Winteler der Eduard Sievers und de Berthold Delbrück gchäne gleert, au ganz grooss Kapazitëëte. Gält verdienet hät er i dëre Zyt as Huusleerer und as Leerer a de groossherzoglichen Acherbouschuel. 1875 hät er mit eren Aarbet über syn Häimettieläkt promowiert.

De Winteler isch dänn trotz synere tüütsche Frau, won er scho 1871 ghüraate gha hät, gly i d Schwyz zruggchoo, die konservatiive politische Verheltnis im Tüütsche Rych händ en peeländet, und er hät gmäint, mit de nöie Schwyzer Bundesverfassig vo 1874 wërd i synere Häimet ales guet. Zeerscht hät er am Zollikofersche Töchterinschtituut z Romishorn gschaffet, aber deet händs en gschickt, wils gmäint händ, er seg daa ere Schüeleri echli z nëëch choo. Er isch dänn Bizirksschuelleerer z Buurdlef woorde, aber hät sich deet mit em Räkter verkrachet. 1880 händs en dänn as Schueltiräkter uf Murte gholt. Er hät gmäint, er chönn a dëm fridlichen Oort e ruigi Chugel schiebe und näbed de Schuel na wüsseschaftlich schaffe, aber daademit isch nüüt gsy: Im Kanton Fryburg hät en reaktionëëre Wind plaase, und di katolisch-konservatyv Regierig hät das refermiert-liberaal Stedtli am Murtesee wele mit eme nöie Schuelgsetz us de Fädere vom Georges Python zum Ghorsaam zwinge. Daas händ si weder d Murtemer no öise Schueltiräkter la büüte und sind uf d Barikaade. De Winteler hät aber scho gmërkt, das en d Kantonsregierig hät welen absetze, und hät drum 1884 sälber gchündt. Aber er isch iez scho soo birüemt gsy, das en de Kanton Aargau stantepeedi a syni freihäitlich gsint Kantonsschuel z Aarau gholt hät – en Empfelig vom Bundesraat Emil Wälti hetts bimäich nöd pruucht (syn Konkuränt für die Stell isch übrigens de Schriftsteler Carl Spitteler gsy, aber vo dëm une mee). De Winteler hät deete vo 1884 bis 1909 Gschicht und zum chlyne Täil Griechisch, es Wyli lang au Latyn und dänn vo 1901 bis 1914 s Freifach Interkonfessionelli Religioonsgschicht under Yschluss vo Filosofy ggëë.

Gsundhäitlich isch de Winteler ie lenger i mee nümen eso guet zwääg gsy. Wäg eme Stimmlyde hät er sys Pänsum müese 1909 abeschruube, und 1914 hät er ganz ghört. Er isch i s Toggeburg zrugg uf d Hööchi ue, was synere Gsundhäit besser taa hät, und hät zeerscht z Chrommenau une und nachane uf de Hoochstäig ob Wattwyl syn Läbesaabig verbraacht; e Nichte hät zuen em glueget.

Syni Familie

v. l. n. r.: Marie Winteler, Maja Einstein, Paul Winteler, Anna Winteler, Jost Winteler, Pauline Winteler, Rosa Winteler; öppe 1900.

1871 hät de Winteler z Tüütschland d Jenenseri Pauline Eckart ghüraate. Si isch e Tochter gsy vomene Tuechhändler und Oberjeger und eme Verwandte vom Goethe synere Frau Christiane Vulpius. Zäme händs sibe Chind ghaa: d Anna, de Jost Fridolin (gsäit hät mer em Fritz), d Rosa, d Marie, de Mathias, de Jost junior und de Paul.

1906 isch e bööses Schicksaal über die Familien ieproche: De Suu Jost junior hät syn Schwaager Ernst Bandi (de Rosa ire Maa) und syni äiget Mueter, d Pauline, verschosse und sich nachane sälber umpraacht. De Jost junior hät as Choch i de Veräinigte Staate vo Amerika gschaffet. Naadisnaa hät er gmäint, me verfolgi in, wel er sich schlächt über Amerika ggüsseret heg, und isch überzüügt gsy, en ghäimen Oorde hegs uf en abgsee. De Vatter hät daas em Bundesraat gschribe; öb disen aber reagiert hät, wüssed mer nööd, und de Jost senior hät syn Bueb dänn sälber i d Schwyz zrugg gholt. Iez hät dëë aber gmäint, es gäb au z Aarau en Organisazioon, won en verfolgi, und hät alem Aaschy na gglaubt, syn Schwager sei es Mitgliid vo dëm Ghäimbund, und d Mueter stöch under sym Yfluss. D Aargauer Staatsaawaltschaft hät uf Toppelmord i gäischtesgstöörtem Zuestand erchänt. I synen Erinerige, wo de Winteler 1917 useggëë hät, schrybt er ekäs äinzigs Woort zu syneren äigete Familie.

Der Albert und d Maja Einstein

S Rössliguet: Woo s Wintelers z Aaraun gwont händ.

Wo de spööter Fysiker und Nobeelprysträäger Albert Einstein 1895/1896 a de Kantonsschuel Aarau syni Matuur naagholt hät, zum chöne am Politächnikum z Züri studiere, hät er bi de Familie Winteler gwont. De Jost und Pauline Winteler sind em Albert wie Eltere woorde, und bsunders zum «Mamerl», das ghäisst zu de Pauline, isch s Verheltnis e ganz e hëërzlichs gsy. De 16jëërig Schüeler Albert Einstein und di 18jëërig Tochter Marie Winteler händ sich inenand verliebt; das er ere spööter d Mileva Marić vorzoge hät, hät s Marie zytläbes nie verwunde. Au won em Albert syni Schwöschter Maja Einstein 1899 uf Aarau zogen isch – ire Brüeder hät doo scho z Züri gstudiert –, hät si gly bi s Wintelers Aaschluss gfunde. 1910 händ sii und de jüngst Winteler-Suu Paul († 1952) ghüraate; ëër isch Jurischt und Künstler gsy. Und scho vorane, nämli 1898, hät en änge Fründ vom Albert Einstein, de Michele Besso, d Winteler-Tochter Anna ghüraate ghaa. S Einsteins und s Wintelers sind esoo grad drüüfach mitenand verbunde gsy – d Fründschaft zwüsched em Albert und de Familie, d Ee zwüsched de Maja und em Paul und d Ee zwüsched em Besso und der Anna.

Der Einstein schrybt sälber i syneren autobiograafische Skizze, wien en de freihäitlich Gäischt vo de Kanti Aarau prëëgt heg; s seg kän Verglych gsy zun autoritëëre Metoode im Gimi z Münche, won er vorane gsy isch. Me vermuetet au vom Winteler, as er en gwüsse politische und wüsseschaftspraktischen Yfluss uf der Einstein ghaa heg. Zur Laag z Tüütschland ghäissts imene Brief vo 1935 a syni Schwöschter Maja, er mües alewyl an «Papa Winteler» tänken und a di profeetisch Richtigkäit vo syne politischen Aasichte, und 1936 hät er ganz ëëndlich au sym Fründ Michele Besso gschribe. Der Einstein hät en antitüütschi Ystelig ghaa, und er hät sich au nie eso vill us em Uniwërsitëëts-Drumunddraa gmachet – das ales schmöckt zimli nach Winteler.

Das der Einstein 1896 syni württebëërgisch und daademit di tüütsch Staatsbürgerschaft uufggëë hät, isch zwaar waarschyndli drum gsy, wel er nöd hät wele in tüütsche Militëërdienscht yzoge wëërde. Di ideell Grundlaag hät em aber allwääg syn Huusvatter gliferet. De Winteler isch nämli syt synere Stuudiezyt z Jena vom autoritëëre wilhelminische Tüütschland aagwideret gsy. 1870 isch er nöd nu wäg em Profässer Leskien uf Tüütschland, näi, er hät au welen us der Ängi vo de Schwyz usechoo. Z Jena isch er dänn aber uf d Wält choo: S groosstüütsch Tänke von Leerer, d Undertaanemäntalitëët vom Volch und d Taatsach, das di Liberaale vom Uufstand vo 1848/1849 uf eebig chaltgstelt woorde sind, daas alem hät em z tänke ggëë. 1917 schrybt er i syne Läbeserinerige, s prüüssisch dominiert Tüütschland seg i d «Beschtialitëët» vo de Saurierzyt zrugggheit, das gsäch me nöd nu am Tue und Rede (doozmaal hät der Eerscht Wältchrieg gwüetet), sunder au daadraa, wie die füerende Höipter uusgsächid. Trotzdëm isch de Winteler nöd öppen en Aahänger vo de tiräkte Demokraty gsy, wo sich syt em Sturz vom «Sischteem Äscher» im Kanton Züri 1869 naadisnaa i de gsamte Schwyz duregsetzt hät; näi, er hät di represäntatiiv Demokraty besser gfunde, wil di feschte Stützene von ere Republik nöd de Pööbel, sunder s sachkundig Urtäil und di sittlich Taat segid – esoo hät er ämel 1917 gmäint.

S Schaffe und s Würke

As Spraachwüsseschafter

De Jost Winteler im Alter vo 20 Jaar.

Em Winteler syni Dissertazioon über di hööchschtalemannisch Mundaart von Döörffer am Chirezerbëërg isch di eerscht foneetisch äxakt Bischrybig vomenen Oortstieläkt gsy. Für die früe Zyt vo de Spraachwüsseschaft isch es na ganz nöi gsy, das er sich für d Objäktspraach, aso de bischribe Tieläkt, vo de gwanete Schrybwys vo de Schriftspraach glööst hät und äigets e spezielle Luutschrift erfunde hät, das er di würkliche Luut, esoo wies gredt wëërded, hät chöne em Läser vermittle. Erfunde hät er das Voorgaa nöd, wils scho früener gforderet woorden isch, nämli von spraachwüsseschaftliche Uurgstäi wien em Rudolf von Raumer und em Wilhelm Scherer. Aber de Winteler isch der Eerscht gsy, wo über d Forderig usen isch und s eben au taatsächli umgsetzt hät. Er hät uf die Aart öppe di alemanischen Assimilazioonserschynige (Sandhi) chöne gnau widergëë, und er hät chöne naawyse, das die obertüütsche Lenes stimmloos und nöd öppe stimmhaft sind. Gstuunet händ ali: vo de Zytgnossen byspiilswys de Ludwig Tobler vo der Uni Züri und em Schwyzerischen Idiotikon, der änglisch Foneetiker Henry Sweet und de poolnisch-russisch Foneetiker Nikolaj Kruszewski; syn Leerer Eduard Sievers hät vil devoo i sys wichtig Buech Grundzüge der Lautphysiologie vo 1876 übernaa, und d Indogermanischte Hermann Osthoff und Karl Brugmann händ gsäit, de Winteler bring en wytere Biwys, das Luutgsetz ekäi Uusnaame gchänid – en Grundsatz vo de junggramatische Spraachwüssenschaft, wo doozmaal grad am Uufchoo gsy isch. Au spööter na händ Sprachwüsseschafter uf die Diss hiigwise, wil si en Maarchstäi i de Gschicht vo de Spraachbischrybig isch – 1891 de Georg von der Gabelentz, 1901 de Hermann Paul, 1905/1906 der Otto Jespersen, 1919 de Ferdinand Wrede, 1933 de Leonhard Bloomfield, 1968 de Noam Chomsky und de Morris Halle und i säbere Zyt au der Uriel Weinreich.

Trotz alem: De Winteler isch nie Uniprofässer woorde. Sälber hät er gsäit, er heg müesen us finanzielle Gründ uf e Privaatdozentuur verzichte. De Räkter vo de Bizirksschuel Burtlef – me händs scho obe von em ghaa – hät aber gmäint, er seg sälber gschuld, wän ers andersch aagattiget hett, wëër er wyterchoo, und äigetli s Glyych, wänn au vil netter, säit em Winteler syn Leererkoleeg Auguscht Tuechschmid i sym Naarueff uf de Winteler: er heg halt en uusprëëgts Sälbschtbiwusstsy ghaa und alls welen us äigeter Chraft überchoo. Nachane, als Leerer, hät er chuum me de Zyt ghaa, im Gibiet vo de Spraach z forsche. Nöd nu äimaal hät er daadrüber gchlaget. Soo isch es dänn dezue choo, das 1888, wo der Otto Behaghel d Uni Basel verlaa hät, me zwaar au an Winteler as Naachfolger tänkt hät, aber niemert hät gwüsst, öb dëë ächt a de Germanischtik überhaupt na es Inträsse heg. Er isch äinewääg alls mee verbitteret gsy. De Sievers hät syni birüemte Grundzüüg nöi uufgläit und daadeby em Winteler syn Bytraag underschlage. Mit em Fritz Staub, em Gründer vom Schwyzerischen Idiotikon, hät ers au verchäibet. De Winteler hät wele, das s Idiotikon de Luut vil Platz yruumi, aber de Staub isch vil mee a de Kultuurgschicht von Woort intressiert gsy. De Winteler hät au gfunde, es seg i dëne wenige Jaar na vil z wenig Materiaal zämechoo, zum eson es Monumäntaalwëërch über s Schwyzertüütsch z schaffe, und zletscht hät er gmäint, de Staub seg ufrüntli zuen em, lueg in as en Konkuränt aa und well nüüt mit em z tue haa. (Me muess grächt sy: Wo der Albert Baachme 1896 am Idiotikon a s Rueder choo isch, hät ers uf en nöie Kurs praacht – äigetli ganz im Sinn vom Winteler.) Au bi anderne Projäkt isch de Winteler gschyteret oder hät müesen abwinke: Für es bëërntüütsches Idiotikon hät de Winteler zwaar Richtlinie zämegstelt, hät dänn aber ekä Zyt ghaa, eson es Wöörterbuech au z schrybe. Und uf s Aagibott vo der Idiotikon-Redakzioon, e schwyzertüütschi Gramatik z schrybe, isch er au nöd yggange, au nöd uf daas vom Straassburger Verlegger Karl Ignaz Trübner, won em s hööchscht Honoraar zalt hett.

As Gimnasiaalleerer

I sym äigeliche Fach, Tüütsch, isch de Winteler zwaar nöd Leerer gsy, aber er hät si glych daadezue ggüsseret. Mit syne Vorträäg und Schrifte über d Mundaartforschig (1877), über de Tüütschundericht (1878) und über s Volchslied (1895/1896) isch er für di diaglossisch Situazioon i de Tüütschschwyz yträtte und hät gforderet, das me bi de Mundaart sell aafaa, wä me de Chind Hoochtüütsch bybringi. Er isch daademit i äinere Linie gstande mit em Schafuuser Johannes Meyer (Deutsches Sprachbuch für höhere allemannische Volksschulen, Schafuuse 1866), em Baselpieter Gustav Adolf Seiler (Gottwilche! Allemannische Klänge aus Stadt und Landschaft Basel, Lieschtel 1879) und em Bëërner Otto vo Greyerz (Die Mundart als Grundlage des Deutschunterrichts, Bëërn 1900). Im Unterschiid zu dëne hät er aber nüüt voorgläit, zum das Poschtulaat chöne praktisch umsetze. Und andersch as bim Seiler und bim vo Greyerz hät ers au nöd chönen underlaa, i dëm Zämehang giftig Pfyl gäge Tüütschland abzschüüsse.

Im Fach Gschicht – für das isch er ja hauptsächli aagstellt gsy – isch er uf gueti Räsonanz gstoosse. Er isch i de liberaale Tradizioon gstande, wo Saag und Waret süüberli usenandghalte woorde sind, ooni si aber gägenenand uuszspile – für de Winteler sind di alte Schwyzerhelde «Ideaal», womene cha naayfere. S Uufchoo vo de Schwyzerischen Äidgnosseschaft hät er nöd as e räin «tüütsches Produkt» aglueget, näi, er isch überzoge gsy, das si vo ganz ëënliche Voorgäng im französischspraachige Wältschland und i de italienischspraachige Lombardei inspiriert gsy seg – und das s Bluet von schwyzerischen Alemane ebe starch mit röömischem Bluet gmischlet seg. D Idee, über Uri, Schwyz und Underwalde use z luege, isch us hütiger Sicht ganz modëërn – wän nöd au daa em Winteler syni antitüütsche Spitze nöd eso tüütlich drususezghööre wëëred.

Groossen Erfolg hät er im Freifach Religioonsgeschicht ghaa, won em nöd nu Schüeler, sunder au Erwachsni – zum Byspil d Mundartautoorin Sophie Haemmerli-Marti – zuegeloset händ. Wo me 1898 drum gstritte hät, öb mer a de Kantonsschuel Aarau statt der interkonfässionelle wider di konfässionell Underwysig sel yfüere, isch de Winteler ganz wehemänt für s eerscht gsy: Es sei nöd d Uufgaab von der Kantonsschuel, z verzele, wie mer refermiert oder katolisch in Himel chäm; iri Uufgab sei, em Schüeler Wüsse über d Religioone byzbringe, das men as Erwachsene dänn chönn über der äiget refermiert oder katolisch Gaartehaag drüberuse luege. Syn bräiten Erfolg hät er de Fokussierig uf s Filosoofisch-Propëdöitisch z verdanke; d Chilegschicht isch er umgange, wel die nu daas tüütlich gmachet hett, was die Refermierte und di Katolische vonenand tränt. Au i dëm hät er doch rächt modëërn tänkt.

De Winteler hät weniger mit sym Wüsse as vil mee mit synere Persöönlichkäit uf d Schüeler ygwürkt. Äine vo dëne hät spööter emaal verzelt, si segid «zu dëm Leerer imenen andere Verheltnis gstande weder zun mäischten andere».

As Ornitoloog

Der alt Winteler mit synere wysse Schwalbe

De Winteler hät si scho as Chind mit Pflanze und Chlytier intressiert; under anderem hät er a Schnägge syni chindliche «Forschige» tribe und ene s Hüüsli ewëgggnaa, wil er gmäint hät, si chönid edërewääg besser wachse. Won er erwachse gsy isch, hät er si dänn uf Singvögel spezialisiert; vo dëne hät er zu Stuudiezwäck ganzi Mängene i syne Wonige z Murte, z Aarau, z Chrommenau und uf de Hoochstäig ghaa. Er isch en aktyvs Mitgliid vo de Schwyzerischen Ornitoloogische Gsellschaft gsy und hät 1891 bi de Gründig vo de Zytschrift «Die Tierwelt» mitghulffe – die gits hüt na.

Guet aachoo isch de Winteler mit synere Einführung in die Singvögelkunde (1898/99), wo grad d Leerer vil gläse händ, und er isch en gschetzte Fachmaa im Gibiet vo de Stubevogelpflääg gsy. Syni Byträäg i Fachbletter sind vilmaal richtig und guet, aber öppedie au rächt unwaarschyndli gsy. Syni Formen- und Stimegchäntnis hät nöd all überzüügt, und das er gschribe hät, das d Wacholdertrossle im Lauränzebaad bi Äärlischpach und de Roorschwirl im Aareschache bi Aarau prüetet heged und dass er di Sibyrisch Trossle (hüt: Schifertrossle) im Toggeburg heg gsee durezie, daas hät em chuum öpper abgnaa. D Avifauna der Schweiz, wo 1999 usechoo isch, datiert taatsächli der eerscht Schwyzer Bruetnaachwys vo de Wacholdertrossle uf 1923 (de Winteler hät si doo bloos uf e Mittäilig vomenen anderen abgstützt) und dëë vom Roorschwirl uf 1956; d Schifertrossle hät men i de Schwyz sogaar eerscht äiäinzigs Maal, und zwaar 1978, chöne naawyse.

As Tichter

Scho won er en Primaarschüeler gsy isch, hät de Winteler chindliche Vëërsli gschribe, und as Gimischüeler und Studänt hät er näbed eme Schurnaal i Proosa na es poeetischs Tagbuech gfüert. 1890 hät er dänn de 257 Syte starch panteistisch Gedichtsziklus «Tycho Pantander. Eine Geistesentwicklung in Liedern dargestellt» bim Hueber z Frauefäld laa trucke, mit Goldprëëgig und Ruggevergoldig. Das Wëërch isch em ganz wichtig gsy, s hät sys Läbe, wo nöd eso gloffen isch, wien ers gëërn ghaa hett, wider selen i s Loot bringe, und er isch überzoge gsy, wänn er en «Speziaalgleerte» woorde wëër, dänn wëër de «Pantandermäntsch» in em zgrund ggange, mit andere Woort: Was em a «fachlicher Rundig» verloore ggangen seg, heg er a «persöönlicher Ganzhäit» ggune.

De Hans Stickelberger, wo das Buch im Feuilleton vo de «Zürizytig» vom 13. und 14. Juni 1890 rächt posityv aagchündt hät, hät vor alem d Linie zum Wältschmëërz vom Nikolaus Lenau und vom Hieronymus Lorm zoge. De Conrad Ferdinand Meyer hät sibilynisch gurtäilt; für in isch es e «gwüss ghaltvolls und für Jüngeri bidüütsaams Buech» gsy; vom Hermann Hesse wäiss me, as em de Tycho Pantander gfale hät. De Carl Spitteler, wo mit em Winteler imene komplizierte Briefvercheer gstanden isch, hät s vildüütig bischriben as «e mërkwürdigs, originells und uf kän Faal bidüütigslooses Wëërch vomenen ërnschte Waretssuecher, emen äigewilige Vërs- und Spraachgimnaschtiker, vomene prächtige, chnorige, ubüügsaame Charakter. De ganz Winteler isch äi eerwürdigi Protäschtfigur» – privaat hät er si weniger nett uustruckt und en de Sophie Haemmerli-Marti gägenüber as en «chroonische Quërulant» bizäichnet. Di hütig Literatuurwüsseschaft charakterisiert de Ziklus as «hööchscht äigewilig» und as en «ebeso kuriooses wie tipischs Produkt von ere schwirige Zyt vo de tüütsche Literatuurgschicht».

Syni Tichtig isch uf wenig Räsonanz gstoosse, und wie scho bi synere Dissertazioon hät er anderi verdööchtiget, si heged am abgschribe. Es Vierteljarhundert spööter händ syn Aarauer Leererkoleeg Hans Kaeslin und de spööter Nobeelprysträäger Carl Spitteler defüür gsoorget, das em di Schwyzerisch Schillerstiftig 1918 für de Tycho Pantander en Prys i de Hööchi vo tuusig Franke zuegsproche hät – vilicht müest mer eener säge: en Trooschtprys.

E gröössers Manuskript über di tüütsch Meetrik isch nie fërtig woorde.

Widerenteckig und Legändebildig

Vom Winteler wüssted hüt allwäg nu na e paar Wüsseschaftshischtooriker öppis, hett en nöd 1931, zwäi Jaar nach sym Tood, de Nikolai Sergejewitsch Trubetzkoy für d Spraachwüsseschaft widerentdeckt und imene Brief an Roman Ossipowitsch Jakobson as «Pionier vo de Fonology» charakterisiert. Mit em Jakobson isch dänn en äigetlichi Legändebildig i Faart cho.

Nach em Zwäite Wältchrieg hät de Jakobson d Yschetzig vom Trubetzkoy naadisnaa uuspoue. So hät er öppe bhauptet, em Winteler syni Aarbet vo 1875 seg de facto scho fonoloogisch im Sinn vo de Praager Schuel vom Strukturalismus – wo aber eerscht in Zwänzgerjaar uufchoo isch –, und er heg i synere Diss d Minimaalpaar-Analysen (aso wie me Foneem usedeschtiliert) erfunde. De Jakobson hät au d Wält drufufeglupft, das si d Wääg vom Winteler und vom Einstein gchrüüzt händ. Ab 1972 hät de Jakobson dän aber au verzelt, de Winteler heg der Einstein zur Wüssenschaft gfüert und en sogaar uf d Relatiwitëëtstheory praacht.

In Sibezger- und Achzgerjaar vom 20. Jarhundert isch de Winteler wäge dëne Bhauptige, wo wyti Chräis zoge händ, wider zimli birüemt woorde. De Germanischt Manfred Kohrt isch dänn aber de Bidüütig vom Winteler detäiiert naaggange – und hät feschtgstellt, das das ales maassloos übertriben isch. Natüürli hät de Winteler mit synere Diss im spaate 19. Jarhundert Furoore gmachet, und me cha chuum bistryte, das er uf de jung Einstein nöd zimli Yfluss ghaa hät – zu bäidem cha men obe naaläse. Aber d Zuekunft vorewëgg nëë und us em Einstein daas mache, was dëë dänn woorden isch, das hät au ëër nöd chöne. Das de Winteler vom Trubetzkoy und vom Jakobson überinterpretiert woorden isch, hät daademit z tue, das er i synere Dissertazioon zwee Uustrück bruucht, wo au d Praager Linguischtik reschpäktiiv der Einstein pruucht händ: «dynamisch» und «Relativität». Nu hät de Winteler daadrunder öppis ganz anders verstande, er hät die bäide Woort vil alltagsspraachlicher gmäint weder d Wüsseschaft nachanen im 20. Jarhundert.

Naalass

Em Winteler syn Naachlass lyt im Archyv vo de Schwyzerische Nazionaalbiblioteek und im Staatsarchyv Aarau, es bitzeli zue-n-em findt men au im Archyv vom Schwyzerischen Idiotikon (daadezue häts obe scho öppis).

Publikazioone

En – uvollständigs – Publikaziooneverzäichnis, wo 6 filoloogische und hischtoorische, 5 biograafischi, 49 ornitoloogischi, 1 poeetischen und 1 metapoeetische Titel uuflyschtet, findt men i Tuchschmid/Kaeslin/Haemmerli-Marti (1930), S. 43–46.

Autobiografy

• Erinnerungen aus meinem Leben. Ergänzungen und Verdankungen, Schülern, Freunden und Verehrern gewidmet. I: Wissen und Leben 10 (1917), Heft 11, S. 525–547, und 12, S. 617–647. Au as «Separat-Abdruck» (Orell Füssli, Züri 1917) usechoo.

Monografy

• Die Kerenzer Mundart des Kantons Glarus in ihren Grundzügen dargestellt. Winter, Leipzig/Heidelberg 1876 (richtig: 1875), Naatruck Sändig, Walluf bei Wiesbaden 1972.

Uufsätz und truckt Voorträäg (Uuswaal)

• Ueber Entwicklung, gegenwärtigen Stand und Bedeutung der mundartlichen Forschung. I: Neuntes Jahresheft des Vereins Schweizerischer Gymnasiallehrer. Sauerländer, Aarau 1877, S. 4–12 [fëëlt im Publikaziooneverzäichnis vom Kaeslin].
• Über die Begründung des deutschen Sprachunterrichts auf die Mundart des Schülers. Jent & Reinert, Bëërn 1878.
• Naturlaut und Sprache. Ausführungen zu W. Wackernagels ‹Voces variae animalium›. I: Programm der aargauischen Kantonsschule 1892/93. Sauerländer, Aarau 1892.
• Über Volkslied und Mundart. Ein Wort an die aargauische Lehrerschaft anlässlich der Kantonalkonferenz am 12. September 1895. Effingerhof, Brugg 1895 und Henckell, Züri/Leipzig 1896.
• Ueber die Verbindung der Ableitungsilbe got. -atj-, ahd. -azz mit guttural ausgehenden Stämmen resp. Wurzeln. I: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 14 (1889), S. 3–18 [fëëlt im Publikaziooneverzäichnis vom Kaeslin].
• Zur Einführung in die Singvögelkunde. Sauerländer, Aarau 1899 (Seperaattruck us de Tierwelt, 1898).

Literaarischs Schaffe

• Tycho Pantander. Eine Geistesentwicklung in Liedern dargestellt. Huber, Frauefäld 1890.

Literatuur

• Carl Daut: † Jost Winteler. I: Der Ornithologische Beobachter 26 (1929), S. 119.
• Albert Fölsing: Albert Einstein. Eine Biographie. Suhrkamp, Aarau 1993 (und wyteri Uuflaage).
• Ludwig Gebhardt: Die Ornithologen Mitteleuropas. Ein Nachschlagewerk. [Band 1], Brühlscher Verlag, Giessen 1964, S. 386.
• Walter Haas: Jost Winteler. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Walter Haas: Winteler, Jost. I: Harro Stammerjohann (Ug.): Lexicon Grammaticorum. A Bio-Bibliographied Companion to the History of Linguistics, Bd. 2. 2. Aufl. Niemeyer, Tübingen 2009, S. 1650 f.
• W[alter] H[aa]s, C[harle]s Li[nsmayer]: Winteler, Jost. I: Schweizer Lexikon Bd. 6, Schweizer Lexikon Mengis + Ziehr 1993, Lozäärn, S. 667 f.
• Roman Hess: Papa Winteler oder Der stumme Prophet. Eine unbekannte Grösse in Einsteins Biographie. I: Die Weltwoche Nr. 38 vom 20. Septämber 1978, S. 29.
• Roman Hess: Jost Winteler. I: Helvetische Steckbriefe. 47 Schriftsteller aus der deutschen Schweiz seit 1800. Bearbeitet vom Zürcher Seminar für Literaturkritik mit Werner Weber. Artemis, Züri/Münche 1981, S. 296–301.
• Hans Rudolf Hilty: Jost Winteler und das Toggenburg. Zu seinem zwanzigsten Todestag. I: Toggenburger Heimat-Kalender 9 (1949), S. 135–138.
• Elmar Holenstein: Albert Einsteins Hausvater in Aarau: der Linguist Jost Winteler. I: Schweizer Monatshefte 59 (1979), S.  221–233.
• Manfred Kohrt: Phonetik, Phonologie und die «Relativität der Verhältnisse». Zur Stellung Jost Wintelers in der Geschichte der Wissenschaft. Steiner, Stuegert 1984 (Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik. Byheft 47).
• Franziska Rogger: Einsteins Schwester. Maja Einstein – ihr Leben und ihr Bruder Albert. Neue Zürcher Zeitung, Züri 2005.
• Carl Seelig: Albert Einstein. Eine dokumentarische Biographie. Europa, Züri/Stuegert/Wien 1954.
• Werner Stauffacher: Beziehung oder Nichtbeziehung? Carl Spitteler und Jost Winteler. I: Schweizer Monatshefte 59 (1979), S. 625–632.
• Ludwig Storz: Friedrich Mühlberg, Adolf Frey, Jost Winteler und Hans Kaeslin. Geschrieben zu Ehren Hans Kaeslins, geboren am 9. Dezember 1867, gestorben am 2. März 1955. Sauerländer, Aarau 1956 (Jahresbericht der Aargauischen Kantonsschule 1955/56. Bylaag).
• Ludwig Storz: Jost Winteler. I: Biographisches Lexikon des Aargaus 1803–1957. Sauerländer, Aarau 1958 (Argovia 68/69), S. 881–883.
• August Tuchschmid, Hans Kaeslin, Sophie Haemmerli-Marti: Jost Winteler, 1846–1929. Sauerländer, Aarau 1930. Daadrin: August Tuchschmid: Professor Dr. Jost Winteler. 1846–1929, S. 1–14; Hans Kaeslin: Jost Wintelers Bedeutung für uns, S. 15–28; Sophie Hämmerli [!]-Marti: Tycho Pantander. Ein Dichter-Erlebnis, S. 29–42; Hans Kaeslin: Verzeichnis der Publikationen Jost Wintelers, S. 43–46. (Di eerschte beeden Uufsätz zeerscht i: Jahresbericht der Aargauischen Kantonsschule für 1929/30.)
• Raffael Winkler, i Zämenaarbet mit de Schwyzerischen Aviafaunistische Kommissioon: Avifauna der Schweiz. [Meeli] 1999 (Beiheft zum Ornithologischen Beobachter 10).
• Jost Winteler: Erinnerungen aus meinem Leben. Ergänzungen und Verdankungen, Schülern, Freunden und Verehrern gewidmet. I: Wissen und Leben 10 (1917), Heft 11, S. 525–447, und 12, S. 617–647. Au as «Separat-Abdruck» (Orell Füssli, Züri 1917) usechoo.

Weblink

• Publikatione vo und über Jost Winteler im Katalog Helveticat vo dr Schwiizerische Nationalbibliothek