Jurasüdfuess

am Jurafuess im Läberbäärg

Dr Jurafuess – oder chly gnöier dr Jurasüdfuess – isch e Landschaft i dr Schwiiz.

e Landschaftsnaame

Eso säit men i dr Düütschschwiizer Umgangssprooch däm Piet, wo diräkt uf dr Süüdsyte vo de Jurabäärgen isch. Gmäint isch nid e wyti oder abgrundeti Landschaft, näi, es isch e schmaale, länge Streife de Bäärge noo im Nordweschte vom Land. Dä Rieme, wie me son ere Bodeflechi im Schwiizerdüütsche schöön cha sääge, ziet sech fasch dur s ganze Land, me cha sääge: vom Züripiet bis is Gämferland abe.

Es isch es schööns Bild für en Erschynig i dr Landschaft, so wie me s sich bim aaluege chan uusdänke: Do gseht me dr Bäärg vor sich, wo ufem Land vor äim stoot, wemme drahii luegt; das Bild chönt me mit emene Möntsch vrglyche, denn wäär s ebe fascht wie bin ere Persoon – und me chunt näbeby no druuf, ass me bi de Lüüt i der eltischte Zyt so Bäärge als mächtigi Weese aglueget het – und drum bruucht me bi de Bäärge Nääme vom möntschliche Köörpertäil: es Bärgmassyv, wo so stotzig ufem flache Land stoot, het unde dr Fuess und oben isch der Bäärgrugge und ere äinzelne Bäärgform, wo düütlech usem ganze Gebilde useluegt säit me Bäärgchopf. Dää Naame chunt jetz grad im Jura nid so hüüffig vor, wie men au uf dr Naamens-Websyte ortsnamen.ch gseht; drfüür d Vrchlynerigsform de scho, schööni Byschpiil sind s Hällchöpfli und s Balmfluechöpfli i dr Nööchi vom Wysseschtäi. Zum Bäärgnaame Chopf git s Schwiizerischen Idiotikon es paar Erkläärigen und Bischpiil. Im wälsche Täil vom Jura chunt dr französisch Naame Tête bim Tête de Ran vor.

Wäär mol bi de grössere Bäärge wie den Alpe goot go luege, gseht no vil wilderi Forme als im eender rueige Gsamtbild vom Jura mit syni rundliche Bäärge; i däm groosse Gebirg git’s, au wider vo de Nääme für Körpertäil vom Möntsch, öppen au no die hööche und spitzige Zään uf de Bäärgspitze, so wie im Jura s Rüttelhorn un dDent de Vaulion; im Haslital obe cha men uf d Füüffingerstöck ufe. Und do drzue basst jo au no: wyt ume wimmlet’s vo Bäärgnääme, wo me nach emene Körpertäil vo gwüssne Tierarte prägt het: de Bäärghörner; vo dene git’s im Jura chuum. I dr Naamelandschaft, nid numen ide Bärge, chöme bekantlich no anderi Fluernääme vor, wo do drzue basse, so wie s Chnüü und dr Ellboge. Das alls isch es eigets rychs Thema, wie men öppen im Paul Zinsli sym schööne Buech Grund und Grat list.

Es isch no z sääge: bi de Vercheersgeograafe könnt men au bi de Passstroosse dr Begriff vom Fuess. Dr Passfuess isch bi dere Stell oder Ortschaft, wo men us em flache Land zum mer oder weniger stotzigen Ufstiig uf d Passhööchi chunt. Im Tessin äänen, zum das no z bringe, isch Pedemonte dr Naame von ere Landschaft und Terre di Pedemonte e nöie Gmäindnaamen im Locarnese.

Jetz aber wider zrugg zum Jura übere. Dr Naame Jurafuess, wo ebe so guet zu dere landschaftlichen Erschynig basst, isch meh i dr Umgangssprooch dehei weder i dr geograafische Fachsprooch. Für d Geograafe chunt’s druf use, ass men uf ere Charte d Landestäil schöön und möglichscht äidüütig tuet zäichne, und denn isch das, wo me do drvo rede, dr Rand vom Jura, es isch dr Striich, wome rund ums Gebirg ziet. Me definiert die Linie für die Syte, wo üüs jetz inträssiert, grob eso: Es isch dr Rand vom Jura gäge s Schwiizer Mittelland.

Im Wältsche git’s dr Naamen au; er häisst uf Französisch pied du Jura. Dää het sech sogar vom gnaue geografische Platz glööst, und er chunt für Sache im Mittelland vor, wo me drvo uus dr Jura gseht.

git’s au e «Juranordfuess»?

Wemme merkt, wie hüüfig me s Wort vom Jurasüdfuess atrifft, chönnt me dänke: also do drzue ghöörti gwüss au s Pendant äänen a de Bäärge. Und würklich list men dää Begriff Juranordfuess glägentlech i dr geografische Literatur und öppen au i de Meedie. Er isch aber i dr Alltagssprooch nid richtig häimisch woorde. Das chunt vo däm: Me merkt eifach uf dr Nordsyte vom Jura vil weniger weder vom Mittelland uus, wo äigentlich die Bärglandschaft afoot. S Gebirg isch nid so markant, es tuet sich am Rhy und bi Basel und zum Sundgau abe uftäilen i äinzelni Höger zwüsche de Flusstääler; s Stroossenetz ziet sich chrüüzunqueer dur d Landschaft, und eerscht rächt gäge d Freigrafschaft zue z Frankrych, vom Elsgau bis uf Bisanz gspüürt men überhaupt kei Rand vom Gebirg: die nordweschtliche Zoone vom Jura isch eifach e wyti Wält mit Höger und Tääler und Flechine gägem Burgund und em Elsass zue.

isch es e geografischi Linie oder e Landschaft?

Es isch beedes, also ebe im Süüde. Für s grosse geografische und geologische Bild vom Ärdbode nimt men uf de Chaarte als Jurarand dr Übergang vo dr Bäärgflanggen i d Ebeni vordraa. Bi dr Gebirgsbildig vor Joormillioone het d Plattetektoonik gmacht, ass me hütt die Linie fasch i dr ganze Lengi zimli guet gseht. D Geologe wüsse: dr Bode vom Mittelland bis öppe zum Jura isch us Sandschtäi, dr Molasse, wo uf de Chalchschichte lyt, und a täil Oort us Nagelflue, und uf allem het’s hienta Chiis vo dr Yschzyt.

I dr Umganggssprooch fallt äim uuf: Me redt nit vom Striich i dr Landschaft, me mäint eender e längzogni Landschaft, ooni gnau z sääge wie bräit si sig; es isch äifach das Land under em Bäärg. Psunders schöön zäigt sech daas bi de Sache vo der Wirtschaft un dr Infrastruktuur, wo me mit em Naame vrchnüpft: Es isch d Reed vom Wiirtschaftsruum Jurasüdfuess; i dr Meedielandschaft het me dr Begriff Jurasüdfuess-Kombi ygfüert;. Und für öppis, wo gar nit gnau am Bäärg sälber lyt, isch dr Naame guet etabliert: dr Jurasüdfuesslinie vo dr Ysebaan.

Bi de Geograafe, zum no öppis fachlichs drzueznää, isch es täils ganz äänlich: De drüü Seeè im Seeland, em Nöieburgersee und em Bielersee und em Murtesee zäme säge si Jurarandseen. Drby isch grad der Murtesee wyt vom Jura wägg dussen im Mittelland. Aber es isch halt es schööns geografischs Konzäpt, grad wemme s mit dr Gruppe vo de Alpenrandseen vrglycht.

Büberschtäi am Jurafuess näbe dr Aare; oben isch d Gisliflue

wo dr Jurafuess isch

Wemme jetz i dr Landschaft wott sääge, wo me dr Südfuess vom Jura gseht, so cha me sech s äifach mache oder au chly gnöier hiiluege. Gwöönlich dänkt me a die Landschaft vo Brugg und em Wasserschloss und em Juradurchbruch vo dr Aare näbet em Bruggerbäärg em ganze Gebirge noo bis öppen uf Gämf. Als äifachi geografischi Hilf säit men au, es sig d Landschaft, wo d Aare am Rand vom Mittelland drduur flüüsst; und im Wälschte wäres deren iiri Zueflüss, d Orbe und d Zyyl zäme mit de Jurarandseeè, und no wyter usse chunt s Land weschtlich vom Gämfersee.

Gnöier gseh ghöören au no die einzelne Bäärge, wo s au dr glych Jurachalch het, wie öppe d Lägere, zum Juramassyv. Mit dr scharfe Felsekreete und mit de Bäärgnääme Burghorn, Cheleflue und Lägeresaddel chunt si jo als e rächte Bäärg drhäär, wo bi dr Hochwacht e gueten Uussichtspunkt mit ere Wirtschaft het. Und am geologische Rand vom Jura ligen unden a dr Lägere d Zürcher Döörffer Buchs und Ootelfingen und drno d Aargauer Gmäind Wetige. Bi dr Landschaftsbeschrybig vo dr Stadt Baade säit me jo au, si sig bi dr eerschte Jurakluus entstande, wo d Limet dure Chalch ygschnitte het. Nume redt i däm Piet äigentlich niemmer drvo, das sig jetz dr Jurasüdfuss.

Dr Bäärg zäigt sich uf dr Weschtsyte vo dr Baadener Kluus oben a dr Stadt bi dr Ruyne vo dr Burg Schtäi nomol richtig schöön mit der Felsekante, und dr Burgnaame basst zu dr Topografy; grad hindedra wird us em Bäärg es wyts Platoo, wo gäge Süüde kei dütleche Rand het, nume no uf dr andere Syte am Limettaal bis uf Turgi und bim Gäbischtoorffer Horn, das lueget aber gäge Norde über s Wasserschloss und nid i Süde.

Bi Lauffohr, wo zu Brugg höört, isch denn also eerscht dr gwoont Afang vom Jurasüdfuess. Und me chunt uf de Bärgwääg doo au grad oben a Felswänd dure und zun es paar guete Ussichtspünkt, wo me chan ufs Mittelland useluege und d Ortschafte am Bärgfuess undedra gseht. Brugg isch dr Passfuess vom Böözbrg, wo me drüber is Fricktal und uf Basel goot.

Das isch für d Kulturlandschaft vom Jurafuess öppis wichtigs: Wie ne e schööni Chetti chunt am Bäärg ei grossi Oortschaft nach dr andere, und es het au vil chlyneri Döörffer, wo me bi vilne schööni alti «Oortsbilder» zmitzt i dr alte Kulturlandschaft atrifft. De Lüüt vo den Organisazioone Schwiiz Tourismus und SchweizMobil gfallt das so guet, ass si grad für die loonendi Jurasüdfuess-Route wäärbe. Schaad isch nume: dr Aargauer Täil chunt i däm Plaan nit vor.

Me tarf’s nit vrschwyyge: Täil Regioonen am Jurafuess mache wäge dr geografische Laag zwüsche de grosse Wirtschaftszäntre vom Land und em wichtige schwiizerische Vrcheerskoridoor e starchi Vränderig vo dr Sidligslandschaft dure. Us dr Sicht vo dr Wirtschaftspolitik isch das guet für die Kantöön. Sit Joorzäänte wird bi gwüssne Stedt und Gmäinde schampaar vil bout, und bi däm Boom entstoot em Jurafuess noo täils es langzognigs Netz vo Hüüser, Gwäärbgebiet und aller Gattig Infrastrukturboute. D Regioon isch es Muschter für d «Versidelig». Me cha fasch zueluege, wie s Kulturland a gwüssen Oorten immer weniger wird.

Zu dr Sery vo den Oort em Jurafuess noo sind im Aargau: Brugg, Schinznach und Wildegg, wo übrigens dr Cheschtebäärg au so ne Jurahoger vor em äigentliche Jurafuess ussen isch, und Gaueschtäi under dr Gisliflue, Chüttigen under dr Wasserflue un d Stadt Aarau. Äärlischbach isch halb aargauerisch und halb soledurnisch. Zäme mache si dr Passfuess uus vo dr Salhööchi.

d Raffinery z Cressier a dr Zyl, hindedra dr Jurabäärg

Wyters im Soledurnische: Bi Olte stoot vor dr äigentlichen eerschte Jurachetti usse dr Bärgzug vom Ängelbäärg bis zum Born mit dr Aarekluus vo Aarbig, und trotzdäm dänkt me bim Jurasüdfuess eender a d Linie under em Bäärg, wo jetz meh gäge Weschte immer wie hööcher isch, mit dr Bölcheflue un dr Roggeflue vo Egerchinge bis Öönsige. Bi zimli vil vo dene hööche Felse macht’s äim Fröid dra ufezchlättere, wie me bi dr Gruppe IG Klettern Jurasüdfuss cha gseh.

Wyter im Weschte chunt am Jurafuess s bärnische Bipperamt mit Wiedlischbach, wo s sit churzem füre nöi organisiert Rettigsdienscht von es paar Gmäinde dr Naame Füürweer Jurasüdfuess git. Und scho gly isch men im soledurnische Bezirk Läberbäärg und z Soledurn sälber. Vo Gränche chunt men under em Bäärg wider is Bärnbiet mit Pieterle, Biel, Nidau, de Bielerseedöörffer und Nöiestadt. Im Nöieburgische sind s Hauterive, Nöieburg, Colombier, Boudry und no anderi Gmäinde zwüschem Bäärg und em Nöieburgersee.

Und vo Provence bis La Rippe oder Chavannes-des-Bois isch dr lengscht Abschnitt vom Jurafuess i äim Kantoon: em Waadtland. Me chunt do under em Bäärg, wo die hööchi stotzigi Syte gägem Mittelland zue uf französisch La Côte häisst, dur es paar Stedt und vil Döörffer. Drr Wääg goot dur Grandson, Ifferte, Orbe, Lignerolle, wo dr Passfuess zum Jougnepass ufen isch, Romainmôtier, La Sarraz, Cossonay, Bière, Rolle, Nyon und Gingins, wo dr Passfuess vom letschte Schwiizer Jurapass, em Col de la Givrine bi Saint-Cergue isch. Dr letscht und au dr höchscht Schwiizer Jurabäärg isch d La Dôle, mit iirne 1677 Meter über Meer. Do isch dr Bärgfuess undedra meh weder tuusig Meter töifer.

Aber scho oben a Coppet und bis uf Gämf ghört nume dr nööcher Rieme vo dr Landschaft grad am Ufer vom Gämfersee no zum Staatsgebiet vo dr Schweiiz. Dr geografisch Sträife grad em Bäärgfuess noo lyt ännet dr Landesgränze z Frankrych im Pays de Gex, wo zum Departemänt Ain ghöört.

Und d Jurahööchi macht e wyte Boge ganz z Frankrych ääne weschtlich um Gämf ume. S Land undedra wäär doo also gnau gnoo dr Juraoschtfuess. Und obedra isch dr allerihöchscht Bäärg vom ganze Jura überhaupt, dr Crêt de la Neige. Er isch uf 1720 Meter. Öppe zwänzg Kilometer wyter höört die grossi Jurachetti bi dr Kluus zwüsche Chevrier und Bellegarde uuf. Wo am Afang im Aargau d Aareklus bi Brugg isch, git jetz do im Südweschte dää Juradurchbruch vo dr Roone e markante geografische Punkt am Ändi vom Jurafuess. Ännet dr Rooneschucht isch i dr Verlengerig vo dr Jurahauptchetti no dr Bäärg Le Vuache, wo aber scho gly im savojische Hügelland ufhört. Wyter im Weschte lauft die zwöiti Jurachetti drgäge no vil wyter gäge Süüde, es isch e schöne Bäärgzuug bis i d Gägend vom Lac de Bourget, wo sozäge au en Aart e Jurarandsee wäär;aber me zellt ne mäischtens scho zu de Alperandseeè. Über d Chaîne de l'Epine het’s au no richtigi Bärgpäss, wiemen i dr Lischte vo de Jurapäss gseht. Me redt aber doo nümme wie i dr Schwiiz obe vom Pied du Jura. Me het jetz nämli dr Alperand grad vor sich, wo d Landschaft dominiert. Bi Chambéry hört dr südlichscht Jurabäärg uuf, a dere Stell, wo sich das Gebirge, tektoonisch gseh, wie dr jünger Bruder vom grosse Alpemassyv wägg bewegt.