Alpe

Dä Artikel het e mehrdütige Titel. Für witteri Bedütige lueg Alpen (Begriffsklärung).

D Alpe (latiin. Alpēs, -ium) sind de gröscht und au de höchscht Bergzuug im Innere vo Europa und si bilde d Wasserschaidi zwüschet em Mittelmeer und de Nordsee bzw. em Schwarze Meer.

S Gebirg fangd im Weschte am Mittelmeer aa und durlauft gäge Nordoschte d Länder Frankrich, Italie, d Schwiz, Liechteschtai, Österrich, Tütschland und Slowenie.

Der höchschti Berg isch der Mont Blanc mit em Gipfel uff 4810 Meter über Meer.

dr Name

Dr Name Alpe (ahd. Albûn) isch de Plural vom Wort Alp, wo im Alemannischen e Bergwaid bizaichnet.

De Bergname isch scho i de Antiki bikannt gsii: agr. ᾿Άλπεις, Álpeis; lat. Alpes. Ali bis jetz vorgschlagne Etymologie sind nöd ganz überzügend und me ninnt aa, as s Wort nöd indogermanisch isch.

Vo der mundartleche Wortform Arp, wo i de Weschtalpe bsunders bi Orts- und Fluerneäme vorchunt (wie au öppe bim Arpelistock), isch der nöier Name «Arpitanisch» für s Frankoprovänzalische.

Geografii

D Alpe fönd nördlich vom Golf vo Genua aa; dört isch iiri Verbidndig zum Gebirge vom Apennin. Si laufen imene wite Boge im Nordweschte um d Poebeni umme, verzwige sich bim Lac du Bourget in französische und schwizerische Jura und ände nach 750 Kilometer fächerförmig im Oschte vor em westpannonische Berg- und Hügelland a dr Donau bi Wien.

Im Nordoschte isch den Alpe ihri Fortsetzig i de Karpate, im Südoschte bim Karscht i de Dinarische Bärge. Im Norde falle d Alpe süferli zum dütschen Alpevorland ab und im Nordweschte zum französische Rhonetal. Im Süde isch dr Übergang i d Poebeni steiler.

D Gsamtlängi vo de Alpe vo Genua bis Wien isch öppe 1200 Kilometer, s Gebirg isch bis zu 200 Kilometer breit, und im Oste sogär 300 Kilometer. D Gipfelhöchine vo de wichtigere Gebirgsstöck lige zwüsche 3000 und 4300 Meter über Meer.

Es gi bi de Geograafe verschideni Modäll zum dr Ruum vo den Alpe i grossi Regioone z deile. En alti und tradizionelli Aart isch die, ass me dr Alpeboge in drüü grossi Abschnitt glideret:

d Weschtalpe
d Zäntralalpe
d Oschtalpe.

Die Drüüdeilig bruucht me z Frankrych und z Italie gärn, und au dr Schwiizer Alpeklub kännt se.

Grösseri Stedt i den Alpe sind: Grenoble, Innsbruck, Trient, Bozen, Chur, Thun, Lugano, Klagenfurt, Villach, Bregenz, Dornbirn, Feldkirch und Vaduz. Die Alpestadt, wo ame höchschte lyt, isch Tafaas. Lueg do drzue au: d Alpestadt vom Joor.

Grossi Flüss, wo dur d Haupttäler vo den den Alpe laufe, sind: d Durance, der Var, d Isère, d Rhone, d Dora Baltea, der Po, d Aare, d Ryss, der Tessin, d Rüüss, der Rhy, der Inn, d Adda, d Etsch, der Ploden, der Tagliamento, d Drau und s Salzach.

Natuur

D Alpe bildet en aignigs ökologisches System mit aigne Tier- und Pflanzenarte wie de Staibock, s Gämschi, s Murmeli, d Alpetule, d Lärche, d Arfe, s Edelwiis oder verschidnig Enzioo-Arte. E bsundrigi Aigehait bildet au di vile endemische Felchenarte, wo i de Seeje vo de nördliche Alpe vorchömed.

Stueffe vo der Pflanzewält i den Alpe

D Alpe wered ahand vo de Laag i de Hööchi i fööf Vegetationsstueffe iitailt. Uf de chältere Alpenoordsiite sind die Stueffe tüüffer glege as uf de wärmere Alpesüüdsiite. Mit de Hööchi und Vegetation änderet sich aber au d Tierwelt.

di kollini Stueffe goot i de Alpe bis uf öppe 800, maximal 1000 müM und bistoot us Hügelland und Täler. Typisch isch Laubwald mit d Aiche (Quercus sp.) und Bueche (Fagus silvatica).
di montani Stueffe litt oberhalb vo de Aichegrenze und goot bis zo öppe vo 1200 bis 1700 m ü.M. I dere Stueffe isch Mischwald typisch mit vill Bueche und Wiistane (Abies alba). I de trochnigere Zentralalpe, wo im Regeschatte liged, herrscht degege i dere Höchi d Fore/Tääle (Pinus sylvestris) und d Legfore (Pinus montana) vor.
di subalpini Stueffe litt oberhalb vo de Buechegrenze und goot bis zo de Bommgrenze. Typisch isch Tanewald mit Roottane (Picea abies) und Fore/Tääle. I de hööchere Laag, wo d Roottane nüme wachst, herrschet denn d Leerche (Larix decidua) und d Arve (Pinus cembra) vor. Die Stueffe isch wege de menschliche Alpwertschaft vill gröösser, as si vo Natuur us wäär.
di alpini Stueffe goot vo de Bommgrenze bis zo de Schneegrenze, bis maximal 3200 m ü.M. Si isch präägt vo alpine Raasegsellschafte.
di nivali Stueffe lit öber der de Schneegrenze. Die litt uf de Alpenoordsiite zwöschet 2400 und 2800 müM und uf de Alpesüüdsiite öppe 200 bis 400 Meter hööcher. Die Stueffe bistoot us Fels und Gröll und büütet villne Pflanze und Tierarte chliini Nische zom Lebe. Nu wenigi Blüetepflanze wachset i dere Stueffe, so s Gletscherglinseli (Ranunculus glacialis) wo no uf em Finsteraarhorn (4274 m ü.M.) blüet und s zwaiblüetigei Staiblüemli (Saxifraga biflora) wo em wiitiste obe wachst und no ufem Dom (4545 m ü.M.) i de Walliser Alpe vorchunnt. Verbraitet bis i di allerhöchste Alpegipfel sind aber verschidnigi Arte vo Mies, Flechte und Alge.

Wald- und Bommgrenze

D Waldgrenze bizaichnet d Hööchi, wos kann Wald mee gitt, oberhalb dodevo wachset aber no chlinneri Bommgruppe oder anzelni Bömm. Mit de Bommgrenze isch die Grenze gmaint, wo kann Bomm me wachst. D Waldgrenze isch sit de Bronzeziit dör d Alpwertschaft künstlich tüüffer as si vo Natuur uus wäär und het zo de Vergrösserig vo de subalpine Stueffe gfüert. Da het uf d Vegetation und d Fauna Uuswürkige, well im Wald d Artevillfalt i de Regle chlinner und andersch isch. Do hütt d Sennete nüme wertschaftlich lukrativ isch, verwaldet immer mee Alpe, wa dezue füert, as gwössi Tier- und Pflanzenarte wie z. B. Murmeli, Bergnägeli oder Enzioo weniger Platz hend.

Natuurschutz

D Alpe hend hütt e wichtigi Funktion as Rückzugspiet vo Tier- und Pflanzenarte, wo mittlerwiile im Flachland scho verschwunde sind. Allerdings wered dör de Tourismus, Wintersport und au dör en intensivi Landwertschaft die Rückzugspiet immer chlinner und si wered au immer mee i d Hööchi ufedrängt. Da füert dezue, as z. B. gwössi Vogelarte nöme i de Laag sind, eri Bruet dörezbringe, well i de Hööchi de Summer z churz isch. Mit de Klimaerwärmig und em rasche Schmelze vo de Gletscher chas dezue choo, as gwössi Pflanzenarte, wo am Gletscherrand en ökologischi Nische ghaa hend, vo anderne Pflanzenarte verdrängt wered und ase verschwindet.

Nazionalpäärk i den Alpe

I de Alpe gits hütt 14 Nazionalpäärk und 70 groossi regionaali Natuurpärk. Dezue chömed no 3 UNESCO-Welteerbstätt und 10 Biosphärereservat und gege 300 chlinneri Naturreservaat.

Frankriich (3): Parc national du Mercantour, Parc national des Écrins, Parc national de la Vanoise
Italie (4): Parco nazionale del Gran Paradiso, Parco nazionale della Val Grande, Parco Nazionale dello Stelvio, Parco nazionale delle Dolomiti Bellunesi
Liechtestai (0) -
Öösterriich (4): Nationalpark Hohe Tauern, Nationalpark Kalkalpen, Nationalpark Gesäuse, Nationalpark Nockberge
Schwiiz (1): Schwiizer Nationalpark
Slowenie (1): Triglavski narodni park
Tütschland (1): Nationalpark Berchtesgaden

Wätter

D Alpe bildet wege de Höchi wo si hend e Wätterschaide. Nördlich vo de Alpe herrscht mitteleuropäisches Klima. De hüüfigst Luft isch de Westwind, wo Füechtigkait vom Atlantik anetrait. Well die seb vode Berge i d Höchi verlageret werd, bildet sich Wolke und es cha am Alperand bis zu 3000 Milimeter Niderschlag im Joor gee, wobi de maist Rege im Summer ghait. D Temperatur ninnt pro 100 Meter Höchi echli mee as e halbs Grad ab.

Südlich vo de Alpe isch s Wätter mediterran mit haisse Sümmer und milde Winter. Drum gelt s Tessin as Sunestube vo de Schwiiz. Do regnets im Früelig em maiste und denn zimli heftig.

S Wätter i den Alpe mit sine höche Berge und tüüfe Täler selber isch chliirüümig. Im Summer isch de mildi und füechti Westwind em iiflussriichste, im Winter di chalti trochni Biise usem Nordoste und i de Übergangszite de warmi Föö usem Süüde. Die tüüfe Täler, wie s Wallis, de Vintschgau oder Kärnte sind troche, well si im Regeschatte liget.

Im Winter, wenn kan Luft goot, bildet sich i dene e Chaltluftsee, so ases im Tal chälter isch as i de Höchi. Da haisst den Inversionslaag. D Chliirüümgkait füert au dezue, as i aim Tal vill Schnee ghaie cha, und s Tal nebedra bliibt fast oober. Gwitter züchet i de Alpe zimli rasch und unerwartet uuf und chönet för Wanderer und Bergstiiger zunere Gfoor werde.

Well d Dichti vode Atmosphäre mit de Höchi abninnt, ninnt di direkti Suneiistraalig zue, so ases wichtig isch, d Huut und d Auge stärcher vo UV-Straalig z schütze.

E bsundrigs atmosphärisches Phänomen isch s «Alpeglüe», wo em Oobe noch em Suneundergang a vilne Bäärge mengisch bibobacht were cha.

Gschicht

D Alpe si in dr alpidische Orogeneese entstande und häi iiri hütigi Form dank dr Gletscher- und Wättererosioon in de letschte zwäi Millioone Joor übercho.

Si sind scho i de Staizit vo Mensche biwont worde und 1991 het mer bim Hauslachjoch e Gletschermumie, de Ötzi, gfunde, wo vor 5300 Joore verfroore isch. I de Bronzezit sind d Alpe scho recht dicht bisidlet gsii. De Kaiser Augustus het denn erfolgriich d Alpe is Röömische Riich iiglidere chöne. Dozmol hend vor alem keltischi Stämm i de Alpe glebt, aber au d Räter und anderi Stämm, wo vo verschidnige Herkünft gsii sind. Im Verlauf vode Zit sind die Stämm romanisiert worde. D Helvetier hend i irem Hailigtum z Allmedinge d Alpe as Götter vereert. D Alpe sind wichtig gsii för de Vercheer zwüschet Room und Italie mit de Provinze Gallie und Germanie.

Die wichtigste Päss sind de Mont Genèvre, de Chlii und de Grooss St. Bernhard und de Brenner gsii. Au im Mittelalter sind vor alem d Vercheersweeg wichtig gsii.

Politisch und wertschaftlich hend aber d Alpe kai grossi Role gspillt und erst mit de Aidgnosseschaft und em Kaiserriich Ööstriich hend sich zerstmol Staate wie 1861 s Königriich Italie im Alperuum usbildet.

I de Noizit hend de Alpinismus und de Tourismus denn zum wertschaftliche Uufschwung vom Alperuum gfüert. Hüt werd da nüme vo allne as en Sege aglueget, do sich zaigt, as d Alpe ökologisch afäliger sind, als as mer gmaint het.

Im 19. und 20. Joorhundert sind groossi Ysebaanlinie und Autobaane mit länge Dunäll dur d Alpe bout worde.