Kanton Nöieburg
| Republik und Kanton Neuenburg République et Canton de Neuchâtel | |
|---|---|
 République et Canton de Neuchâtel | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiz |
| Abchürzig: | NE |
| Amtssproche: | Französisch |
| Hauptort: | Nöieburg |
| Gröschter Ort: | La Chaux-de-Fonds |
| Flächi: | 803 km² (Rang 15) |
| Iwohner: | 178'434[1] (31. Dezämber 2016) (Rang 16) |
| Bevölkerigsdichti: | 216 Iw./km² (Rang 14) |
| Bitritt zuem Bund: | 1815 |
| Websyte: | www.NE.ch |
| Lag | |
 République et Canton de Neuchâtel in dr Schwyz | |
| Charte | |
 République et Canton de Neuchâtel | |
| Gmeinde | |
 République et Canton de Neuchâtel | |
Dr Kanton Nöieburg isch eine vo de chlynere Kantön vo dr Schwyz. Är isch ä wälsche Kanton u lit im Jura.
Name
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Name vom Kanton und vor Schadt heisst uf frankoprovenzalisch Nôchâtél, uf französisch Neuchâtel, die Yheimische säge eifach nume Nösch.
Geografy
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Stadt Nöieburg, wo grad ono d Houptschadt vom Kanton isch, lit unge-n-am Nöieburgersee. La Chaux-de-Fonds isch echli gröser aus Nösch u lit ufem Hoger obe, gäge die französischi Gränze zue. Drzwüsche lit no ds Val de Ruz u gäg lings übere heimer no ds Val de Travers, das isch dert, wo die Grüeni Fee härchunnt. Im Nöieburger Jura isch es geng ä chly chaut we d Bise geit, aber drfür het me nume säute Näbu we die dunger am Jurafuess ir «Näbusuppe» hocke.
Bi Le Landeron chunt der Kanton im Oschte an Bielersee, und vom Nöieburgersee i dää fliesst der Ziilkanal.
Äs het viu Waud u wos ke Waud het, hets meischtens Chüe. E grossi Felswand isch dr Creux du Van. Im Ungerland unge mache si Wy, vorwiegend Wysswy, aber au Rosé, dä nennt me Œil de Perdrix, und ganz wenig Rotwy.
Vo Nösch us goot d Ysebaan dure Jura em Fluss Areuse noo uf Pontarlier im französische Departemänt Doubs übere. Dr Doubs isch dr Fluss, wo im Norde vom Kanton d Gränze vor Schwiiz zu Frankriich drin isch.
Ywooner
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Es wone knap 180'000 Lüt im Kanton u dervo sy e guete Füftu Ussländer. Wiu d Nöieburger tschegget hej wi wichtig di Lüt für d Uhrenindustrie sy, hei si ne o chli sorg und hej ne aus erschte Kanton vor Schwiiz ds Stimmrächt gäh.
Normalerwis redt me hie Französisch, früener aber dr Nöieburger Patois, also di frankoprovenzalischi Sprach. Hüt het es aber o angeri Sprache: fasch e Zähtu redt Schwyzerdütsch oder Dütsch aus Mueterschprach, ä angere Zähtu redt Portugiesisch, Schpanisch, Arabisch oder eini vo de slawische Sprache. Uf de Höger obe, gäge Bärner Jura zue, schwätzt me mängisch e chli nes Dürenang, wiu dert grad dr Röschtigrabe düregeit.
Z Chile gö nümm so viu: fasch d Heufti vo de Lüt seit, si heigi ke Konfession. Vo dä angere si di meischte reformiert oder katolisch. Di jüdische u di islamische Gmeinde si aber o rächt aktiv u äs git ä Synagogen u ne Moschee.
Gschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Kanton Nöieburg isch e Rebublik u ghört ersch sit 1848 richtig zur Schwyz, wo d Lüt vo La Chaux-de-Fonds sy uf Valangin ache gloffe, dört dä Pröisse hej ihri Kanone gschtole u mit dene ds Schloss z Nöieburg unge hei bsetzt. De hei di Pröisse müesse ihres Köferli packe u heigah. Das isch dr «Nöieburgerhandel» gsi.
Nöieburg het sid em Jaar 1707 em pröissische König ghört, wo e Gouvernöör uf ds Schloss Nöieburg gschickt het. Vorhär isch d Grafschaft Nöieburg dr französische Familie Orléans-Longueville gsi, wo das Land ane 1504 vo de Markgrafe vo Bade-Hochbärg g’erbt hei. Die wider hei s Land am Nöieburgersee vo de Grafe vo Frybeg gha, wo vo 1395 bis 1458 zu dr Stadt Frybeg ane au no Nöieburg regiert hei.
Sid denn, wo ds Königrych Burgund ane 1032 as alte Rych cho isch, het ds Gebiet vo de Grafe vo Nöieburg e eigeti Stellig under em düütsche König gha. Dr König Rudolf vo Habschbrg hets ane 1288 em Johann I. vo Chalon-Arlay gäh, und vo däm synere Familie isch Nöieburg ebe 1395 als Erbschaft a d Grafe vo Frybeg cho.
Staatsrächt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]De Kanton hät as Legislative en Grosse Rat (Grand Conseil) mit 100 Mitglider. Er wird vom Volch im Proporzwahlrächt gwählt. De Exekutive ghäisst Staatsrat (Conseil d’Etat) und hät 5 Mitglider, wo s Volch im Majorzwählrächt wählt.
Für e Volchsinitiziative bruuchts 4500 Underschrifte – dademit cha me der Erlass, d Änderig oder d Uufhebig vomene Gsetz verlange. Wänn dänn de Gross Rat nöd yverstanden isch, gits e Volchsabstimig. Mit 4500 Underschrifte cha mer au verlange, das es Gsetz oder suscht en wichtige Bschluss vom Grosse Rat em Volch vorgläit wird. Verfassigsänderige müend obligatorisch vor s Volch.
Es hät zwäi Regionalgricht (Tribunaux régionaux) as erschti Inschtanz und äis Kantonsgricht (Tribunal cantonal) as zwäiti Inschtanz. D Verwaltigsgrichtsbarkäit lyt bi-n-ere bsunderen Abtäilig vom Kantonsgricht. D Richter werded vom Grosse Rat uf amig sächs Jaar gwählt.
Organisazioon
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Der Kanton Nöieburg het früener sächs Bezirk gha, wo uf Änds 2017 abgschafft worde sind. Sider sind die einzelne politische Gmeinde vom Kanton diräkt de Kantonsbehörde understellt; ihri algemeine Aglägeheite wärde vom kantonale Gmeindampt im Finanzdepartemänt vom Kanton Nöieburg überwacht und die bsundere, öppe was der Wald und d Arealentwicklig agoot, vo de Dienschte i den andere Departemänt.[2]
- Bezirk Boudry
- Bezirk La Chaux-de-Fonds
- Bezirk Le Locle
- Bezirk Nöieburg
- Bezirk Val-de-Ruz
- Bezirk Val-de-Travers
Sid em 1. Jänner 2018 het der Kanton nu no vier Regioone für gwüssi statistischi Ufgabe und as Wahlchreis.
Wirtschaft
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Bi der Landwirtschaft sind im Kanton Nöieburg em Jurahang noo d Wybärge und uf de höchen Ebene im Jura inn d Vehzucht wichtig.
Der Kanton isch für d Gschicht vo de Schwiizer Zyt-Fabrigge wichtig. Z Nöieburg isch d Schoggifabrigg vo der Suchard gsii.[3]
Architektur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Der Kanton het schöni Ortsbilder. I der Stadt Nöieburg isch e grossi romanischi Chile und s Schloss näbedra. D Burg vo Valangin und s Schloss z Colombier sind alti Bouwärch. S Uhremuseum z La Chaux-de-Fonds isch e modärne Bou.
Wäge der guete historischen Architektur sind La Chaux-de-Fonds und Le Locle uff der Lischte vom Wältkulturerb vo der UNESCO.
Lüüt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Pierre Aubert, Politiker
- John Auguste Clerc, Politiker
- Numa Droz, Politiker
- Louis Gauchat, Romanischt
- Yan Greub, Romanischt
- Jules Jeanjaquet, Romanischt
- Le Corbusier, Architäkt
Lueg au
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Torrée, en alti Tradizion im Kanton Nöieburg
- Gmeinde vom Kanton Nöieburg
- Regioone vom Kanton Nöieburg
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Lionel Bartolini: Neuenburg (Kanton). In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Kanton Nöieburg – Sammlig vo Multimediadateie- Website vom Kanton Nöieburg
- Offizielli Statistik uf bfs.admin.ch
- Website über Nöieburg, e Stadt, en Kanton, e Land
Fuessnoote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Population uf ne.ch abgruefe am 20. Jänner 2018
- ↑ S Gmeindampt vom Kanton Nöieburg
- ↑ Vincent Callet-Molin: Suchard. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz. – Claire-Aline Nussbaum, Laurent Tissot: Suchard: entreprise familiale de chocolat, 1826-1938: naissance d’une multinationale suisse. Neuchâtel 2005.
