Armenie

Dä Artikel bschrybt dr Staat. Anderi Bedytige vu „Armenien“ het s doo.

Հայաստանի Հանրապետություն Hayastani Hanrapetut‘yun Republik Armenie
Amtsspraach	Armenisch
Hauptstadt	Eriwan
Staatsoberhaupt	Wahagn Chatschaturjan (Վահագն Խաչատուրյան)
Regierigschef	Nikol Paschinjan (Նիկոլ Փաշինյան)
Flächi	29.743 km²
Iiwohnerzahl	2.963.900 (2021)
Bevölkerigsdichti	101,5 Iiwohner pro km²
Brutto­inlands­produkt pro Iiwohner	4,595 US-$ (2021)
Human Development Index	(81.) 0,776
Währig	Dram = 100 Luma
Unabhängigkeit	vu dr Sowjetunion am 21. Septämber 1991
Nationalhimne	Mer Hayrenik
Zitzone	UTC +3
Kfz-Kennzeiche	ARM
Internet-TLD	.am
Vorwahl	+374

Armenie (armen. Հայաստան Hayastan) isch e Binnestaat im Kaukasus (Vorderasie). S lyt im Bärgland zwische Georgie, Aserbaidschan, em Iran un dr Türkei. S Land entspricht mee oder weniger em nordeschtlige Dail vum historische armenische Siidligsbiet, wu friejer vyl greßer gsii isch, un het mit dr Uflesig vu dr Sowjetunion anne 1991 sy Unabhängigkait iberchuu.

Geografy

Lag un Struktur

Armenie lyt in dr Region Vorderasie am Ibergang zwische Chlaiasie un em Sidkausasus, zwische 38° 51′ un 41° 16′ nerdliger geografischer Braiti un 43° 29′ un 46° 37′ eschtliger geografischer Lengi. Dr Staat umfasst e Biet vu 29.800 km² im Nordoschte vum Armenische Hochland un am Sidrand vum Chlaine Kaukasus. D Landesflechi isch ebbe eso groß wie s dytsch Land Brandeburg. Armenie gränzt im Norde an Georgie, im Oschte an Aserbaidschan, im Sidoschte an Iran, im Side an di aserbaidschanisch Exklave Nachitschewan un im Sidweschte un Weschte an d Dirkei.

Armenie isch e Gebirgsland. 90 % vu dr Landesflechi ligen iber 1000 Meter iber em Meeresspiegel, di mittler Hechi isch sogar 1800 Meter. Vu Norde här cheme di iber 3000 Meter hoche Uuslaifer vum Chlaine Kaukasus. Di hegscht Hebig isch dr verlosche Vulkan Aragaz (4090 Meter) in dr Nechi vum biblischen Ararat, dr diefscht Punkt lyt rund 380 Meter hoch am Fluss Aras an dr Gränze zum Iran un zue Aserbaidschan. S Biet lyt in eme Faltegebirg – s isch dur dr Zämestoß vu dr Eurasische Platte mit dr Arabische Platte entstande un veränderet si allno doderdur – un isch wäge däm stark dur Verwärfige ärdbebegfährdet. S Gstai het vylmol e vulkanische Ursprung. Unter dr noogwisene Bodeschetz het s verschideni Chupferoxid, wu s as Näbeprodukt Molybdän, Yyse un Gold din het, derzue Uran, verschideni Halbmetall, Schmuckstai un Gstai wie Tuff, Basalt, Marmor un anderi. Derzue cheme Mineralwasserquälle, wu mer s Wasser us ene fir Hailzwäck un im Alldag bruucht.

Dr grescht See vu Armenie un vum ganze Kaukasus isch dr rund 1900 Meter hoch gläge Sewansee nordeschtli vu Jerewan mit ere Flechi vu zurzyt rund 1242 km². Dur Wasserentnahm isch sy Flechi stark zruggange (1984: 1262 km²). Di lengschte Fliss vu Armenie sin Aras, Worotan, Kassagh, Hrasdan un Debed.

Klima

Dur s Biet vu dr Republik Armenie verlauft dr 40. Braitegrad, wu au dur Menorca un s nerdli Kalifornie verlauft un wu Stedt wie Otranto, Aranjuez, Philadelphia un Peking in dr Nechi lige. Dur di große Hecheunterschid un dr abwägsligsryche Landschaftsstruktur het s arg unterschidligi lokali Klimabedingige. Di noche Meer glyche uf aitre Syte s Klima uus, uf dr andre Syte het s au agri Schwankige dur d Hochgebirg. Di hoche Gipfel vum Kaukasus wirke dr starke Cheltiyybrich vu Norde här entgege. In dr Däler un Niderige isch s Klima kontinental, d Tämperatur ligen isch Summer um d Mittagszyt zmaischt iber 30 °C. In dr Bärg isch s insgsamt chieler, un an dr Gränze zum Iran subtropisch un seli drucke.

Bflanze- un Dierarte

S Biet vu dr Republik Armenien isch arterych; s het e Hufe endemischi Arte.

In dr Arasniderig het s Salzbflanze. Bis zuen ere Hechi vu 1400 Meter sin Artemisia-Arte wyt verbraitet. Im gebirgige Gländ wagse vyl dornigi Hecke un anderi stachligi Bflanze, wie zem Byschpel Dischtle. Im Hochgebirg het s vyl Bflanze, wu Drickini gärn hän. Um 1900 sin rund 25 Brozänt vu dr Flechi mit Baim un Hecke deckt gsii, 1964 rund 15 Brozänt, 2005 nume no acht bis 10 Brozänt.

Z Sangesur im Side vum Land lyt d Baumgränze bi 2400 Meter. In no hechere Lage isch d Bflanzewält ähnlig wie in dr Alpe.

Dr wisseschaftli Name vu dr Aprikose, Prunus armeniaca, haißt ibersetzt „armenischi Bfluume“. D Aprikose ghert zue dr Simbol vu Armenien.

S git vyl Reptilie, dodrunter di Armenisch Felsaidegs un Giftschlange wie Vipere, unter dr Spinnediere au Skorpion. In fychte Niderige läbe Wildsei, Schakal, Reh, Nerz, Meewe un Adler; in dr Steppe im Gebirg vor allem Chnager; in dr Wälder au Syrischi Bruunbäre, Wildchatze un Welf. Im Naturschutzbiet Chosrow läbe no Lugs, Wildgaiße un e baar Kaukasischi Leoparde. S Armenisch Wildschof chunnt au in dr Nechi vu däm Reservat vor un in dr sidlige Sangesur-Bärg. Dr Gsamtbstand z Armenie wird uf nume no 250 Dier gschetzt. Die Unterart vum Mufflon chunnt aber au no dr Nochberländer vor, wie em Iran.

Di Wirbellose sin z Armenie nume schlächt untersuecht. Zem Byhscpel sin vu dr seli arteryche Wäbnspinne bishär nume 150 Arte noogwise.

Schutzbiet

Z Armenie het s verschideni Reservat un Nazionalpark. Doderzue zelle s Chosrow-Reservat, wu im Sodoschte vu dr Hauptstadt lyt, dr drucke Nazionalpark Erebuni diräkt bi Jerewan, s waldrych Shikahogh-Reservat im Side vum Land, dr Sevan- un dr Dilijan-Nazionalpark, dr Arevik-Nazionalpark, d Arpi-Nazionalpark un s Zangezur-Reservat.

Armenie het derzue au 23 Smaragd-Biet mit ere Gsamtflechi vu 10.337,20 km² (34,69 % vu dr Staatsflechi) nominiert (Stand: Dezämber 2020), wu d Anerkännig dur s Komitee vum Euoparoot as Schutzbiet no dr Bärner Konvänzion no uusstoht.

• 

  Azat-Fluss bi Garni

• 

  Landschaft z Lori

• 

  Blick iber dr Sewansee

• 

  Armenischi Felsaidegs

• 

  Syrische Bruunbär

Bevölkerig

Armenie het öbbe drei Millione Iiwohner, drvo si noch dr Volkszelig vo 2001 97,9 Prozent Armenier, 1,3 Prozent jesidischi Kurde, 0,5 Prozent Russe (drunder au Molokane), dr Räscht Aramäer. Bis 1990 (vor em Berg-Karabach-Konflikt) hai au vili Aserbaidschaner z Armenie gläbt. Z Armenie isch d Bevölkerigsentwicklig rückläufig (–0,4 Prozent pro Jahr). Zwüsche 1991 bis 1998 si öbbe 750.000 Armenier vor allem noch Russland und in andere Schdaate vo dr GUS emigriert.

Gschicht

Friegschicht un Antiki

Chenigrych Urartu

Urartu unter em Chenig Rusa I.

D Urspring vum Chenigrych Urartu ligen am Vansee. Go si gege d Assyrer wehre chenne, isch s unter em Chenig Arama vu Arzaškun um 850 v. Chr. zum Bund mit em aramäische Stadtstaat Bit Agusi chuu. 848 v. Chr. Het s schwäri Aagriff vum Salmanassar III. gege Arzaškun gee, au d Ortschafte drumrum sin im Verlauf gschlisse wore, d Bevelkerig vu Arama isch ins Gebirg gflichtet. In dr Johr 844–832 v. Chr. het dr Salmanassar III. anderi Fäldzig gege Nairi gfiert. Unter em Sarduri I. isch um 832 v. Chr. d Chenigs- un Hauptstadt Tušpa (hite d Stadt Van, Dirkei) in ere Provinz vu Nairi am Vansee grindet wore.

Syni Noofolger häns Rych greßer gmacht un hän s zueme hoche Bluescht gfiert; vyl Feschtige siun nei grindet wore (wohl zum Sichere vu dr eroberete Biet). Unter dr Herrschaft vum Menua (eppe 810–785 v. Chr.) hän si Handwärch un d Buurerei entwicklet. Magazin un Fruchtschyre sin aaglait wore. Är het au ne 70 Kilometer lange Kanal fir d Versorgig mit Sießwasser us em Hoşap-Dal uf Tušpa aaglait, wel dr Vansee in dr Nechi salzig isch. Hite wird er fälschli no dr sagehafte Chenigi Semiramis gnännt.

Unter em Sarduri II. (eppe 765–733 v. Chr.) het Urartu sy greschti Uusdehnig ghaa. Wel er aber Vormachtstellig vu dr Assyrer het welle bräche, het er wider Chrieg gege si aagfange un isch vu sällene vernichtet wore.

Urartu het si unter em Rusa I. (eppe 733–714) wider chenne erhole. Dr assyrisch Chenig Sargon II. (721–704 v. Chr.) het anne 714 Musasir gschlisse. Dr Rusa I. het si druf no dr Iberliferig umbrocht un syni Noofolger hän versuecht, s Rych wider z feschtige. Noch em Änd vum Neiassyrische Rych um 609 v. Chr. het s z Urartu wider e Ufschwung gee bis zue dr Eroberig dur dr Perserchenig Kyros II.

• 

  um 900 v. Chr.

• 

  um 800 v. Chr.

• 

  um 700 v. Chr.

Erschti Nännig vum Name „Armenie“

In dr persische Zyt isch dr Name „Armenie“ anne 521 v. Chr. uf ere dreisprochige Inschrift zum erschte Mol gnännt. Uf assyrisch wird vu Uraštu (assyrisch fir Urartu) gschribe, uf persisch vu Arminia (Armenie). Dr Name, wi si d Armenier sälber gän (Hajer), isch en andere, di armenisch Sproch isch erscht ca. 900 Johr speter in aigene Schriftzygnis iberliferet.

Dr Herodot het gschribe, ass d Armenier im 7. Johrhundert v. Chr. unter irem Eponym Armenos vu Phrygie yygwanderet seie. E sonigi Yywanderig wird in dr historische Literatur zmaischt aagnuu.

Herrschaft vu dr Perser

Ab eppe 546–331 v. Chr. hän im Land d Perser gherrscht, wu in dr Zwischezyt d Meder verdrängt un däre ire Rch ibernuu ghaa hän. Si hän ire Biet zum erschte Wältrych uusböue, wu vu Chlaiasie uf uf Indie gangen isch. D Provinz Armenie isch as Dail vu dr Großprovinz (Satrapie) Medie an d Perser chuu. Armenie sälber isch in Oscht- un Weschtarmenie ufdailt gsii, dr Oschtdail het doderby iber dr Weschte d Oberherrschaft ghaa. Dr Bruno Jacobs het anne 1990 gschribe, ass s Land in dr zwai Jorhundert vu dr persische Herrschaft im Windschatte vu dr Gschicht gläge sei. S Satrapiesischtem im Perserrych heeb Armenie as geobolitischi Ainhait in Form vun ere Provinz konserviert. Voreb s Land im Hellenismus as aigeständig Chenigrych sälber Gschicht gmacht het, diei mer us dr persische Zyt nume wenig here iber d Lyt, iri Sitte un Brych.

• 

  um 600 v. Chr.

• 

  um 500 v. Chr.

Alexander dr Groß, Seleukide

Anne 334 v. Chr. het dr Alexander der Groß mit sym Fäldzug gege d Perser aagfange un het Persie in wenig Johr eroberet. Är het d Herrrschaft vu dr Hellene welle sichere dur d Verschmelzig vu dr Kulture (Massehochzyt vu Susa, di aige Hochzyt mit d rDochter vum Dareios III.). Är het sy Wärch aber nit chenne abschließe, wel er 323 v. Chr. z Babylon an Fieber gstorben isch. Armenie isch au unter hellenistische Yyfluss chuu, isch aber nit eroberet wore.

Em Alexander syni Noofolger (Diadoche) hgän s riisig Rych unter si ufdailt (Diadocherych). Armenie isch in Inträsseberaich vum Seleukiderych chuu, wu iber Armenie zytwys (215–190 v. Chr.) au gherrscht hän. Zue irem Rych hän Persie, Mesopotamie un Dail vu Chlaiasie ghert.

• 

  um 400 v. Chr.

• 

  um 300 v. Chr.

• 

  um 200 v. Chr.

Großarmenie

No dr Niderlag vum Seleukiderych gege d Remer in dr Schlacht bi Magnesia anne 188 v. Chr. het si dr Artaxias I. zum Chenig vu Armenie uusgruefe. Syni Nofahre, d Dinaschty vu dr Artaxide, het d Unabhängigkait vu Großarmenie as sälbschtständig Chenigrych chenne feschtige. Um 95 bis 55 v. Chr. isch d Macht vum Artaxidestaat uf ire Hegschtpunkt chuu. Dr Tigranes II. het si zum Chenig vu dr Chenig uusriefe loo un het zytwys sogar iber s ehmolig seleukidisch Chärnland Syrie gherrscht. Sy Bindnis mit em Mithridates vu Pontos het en aber in Händel mit dr Remer brocht, wu ne zwunge hän, Syrie wider ufzgee un iri Oberhoohait iber sy Staat aazerkänne (Klientelchenigdum). Vor allem im Weschte vum Land isch dr griechisch-remisch Yyfluss jetz au kulturäll sall greßer wore.

Wel Armenie geostrategisch zäntral glägen isch, het s bal Stryt drum gee zwische dr Remer un dr Parther: Em Partherrych, wu z Mesopotamie un im Iran gherrscht het, isch s glunge Verdrätter vum aigene Herrscherhuus, dr Arsakide (Arschakuni), uf dr armenisch Droon z setze (zwische 54 un 428 ). S Remisch Rych het des noch em remisch-parthische Chrieg (58–63) anne 66 n. Chr. anerkännt: E Kumpremiss het vorgsääne, ass d Parther dr jewylig armenisch Herrscher hän derfe bstimme, ass där aber offiziäll vum remische Chaiser mueß yygsetzt wäre. Unter em Chaiser Trajan isch s 114 n. Chr. zue me Chrieg chuu, wu dr domolig Partherchenig Osroes I. versuecht ghaa het, d Remer bi dr Noofolgreglig z Armenie z ibergoh. Fir churzi Zyt isch Armenie jetz as Provinz Armenia in s Remisch Rych integriert wore, noch e baar Johr isch des aber wider ufgee wore.

• 

  Greschti Uusdehnig vu Armenie unter em Tigranes II.

• 

  um 100 v. Chr.

• 

  um Christi Geburt

• 

  um 100 n. Chr.

• 

  um 200 n. Chr.

Spotantiki

Au noch em Änd vum Partherrych isch Armenie zwische Rom un Persie umstritte blibe. Zwische 252 un 297 isch s em Sassaniderych, dr Noofolger vu dr Parther, glunge, Großarmenie unter ire Yyfluss z bringe. S Biet isch aber in dr gsamte Spotantiki e Strytpunkt zwische dr Sassanide un Rom gsii. Wu dr Chaiser Diokletian 298 iber d Sassanide gsiigt ghaa het, hän doie d Oberhoohait iber Armene mieße vorlaifig ufgee. Dr Trdat III. us em Huus vu dr Arsakide isch uf dr armenisch Droon gstiige un het um 314 n. Chr. s Chrischtedum zur Staatsreligion erklert. Dodermit isch Armenie dr erscht chrischtli Staat vu dr Wält wore.

Anne 387 hän Rom un s persisch Rych vu dr Sassanide s großarmenisch Chenigrych unterenander ufdailt, dr greßer Dail isch as Persarmenie an d Perser gange. In däre Zyt hän d Armenier e hochi chrischtligi Kultur, Literatur un Böuchunscht entwicklet – vor allem no dr Schaffig vun eme aigene Alphabet dur dr Mesrop anne 406. 428 hän d Sassanide di arsakidische Chenig vu Armenie abgsetzt un hän Persarmenie ere diräkte persische Verwaltig untertstellt. Wu d Sassanide derno unter em Chenig Yazdegerd II. versuecht hän, di zoroastrisch Staatsreligion z Armenie yyzfiere, isch s 451 unter dr Mamikonjan zue me Ufstand vu dr Armenier chuu. S het e lange Guerillachrieg gee, wu schließli anne 484 mit dr Anerkännig vum Chrischtedum dur d Sassanide ufghert het.

Im 6. Jorhundert isch Armenie wider zue aim vu dr Hauptkampfbiet zwisch em Oschtremische Rych un dr Sassanide wore (lueg Remisch-Persischi Chrieg). Dr Chaiser Justinian I. het dr remisch Dail vu Armenie eme aigene magister militum per Armeniam unterstellt, des zaigt di groß mitliterisch Bedytig vu Biet. Anne 572 isch s gwaltsam Vorgoh vum persische Statthalter gege d Chrischte vu Persarmenie Aaloss fir e neie Chrieg mit dr Remer gsii. Im Fride vu 591 isch dr Oschtremer glunge, dr Großdail vu Großarmenie unter iri Kuntroll z bringe, des het aber zue me Ufstand vum armenische Adel gfiert. Mit dr Islamische Expansion het im 7. Jahrhundert di antik Phase vu dr armenische Gschicht ufghert. D Oberhoohait iber s Biet het speter e baar mool zwische Oschtrom/Byzanz un em Kalifat gwägslet.

• 

  um 300 n. Chr.

• 

  um 250 n. Chr.

• 

  um 290 n. Chr.

• 

  300 n. Chr.

• 

  um 385 n. Chr.

• 

  um 565

• 

  um 600 n. Chr.

Islamischi Eroberig un mittelalterligi armenisch Staatsbildige

Kathedrale vu Etschmiadsin

Armenisch Chenigrych vu dr Bagratide

Bis 700 isch dr arabisch Stämm glunge, e duurhafti Herrschaft im Land z errichte. Ufständ vum armenische Adel hän si nidergschlaa. Innerhalb vum Adel isch s um des Zyt zue me Wägsel vu dr wichtigschte Familie chuu: D Bagratide (Bagratuni) hän d Fierig im Adel vu dr Mamikonjan ibernuu un hän iri Herrschaft uf Dail vu Georgie chenne uusdehne.

Em Aschot I. isch s in ere Schwechiphase vum Kalifat 885/886 glunge, wider en armenisch Chenigrych z errichte, wu dr Kalif un au dr byzantinisch Chaiser anerkännt hän. Dr Aschot II. (915–928) het d Freihaitskämpf zue me vorlaidfig erfolgryche Abschluss brocht.

In dr zwoote Helfti vum 11. Jorhundert isch s Rych dur Chrieg un inneri Händel nidergange. S Rych het si in verschideni Dailrych ufgspalte, wu zum greschte Dail nodisno vu dr Byzantiner bstetz wore sin. Anne 1045 isch di armenisch Hauptstadt Ani dur byzantinischi Druppe bsetzt wore. D Hoffnig vu dr Byzantiner, si chennte sälber e wirkigsvolli Verdaidigung gege d Seldschuke ufböue het si nit erfillt. In dr Schlacht bi Manzikert 1071 isch dr byzantinisch Chaiser Romanos IV. em Seldschukesultan Alp Arslan unerläge un Chlaiasie isch dr Byzantiner zytwys ganz verlore gange.

Armenisch Chenigrych vu Kilikie

In dr Folg hän armenischi Flichtling anne 1080 z Kilikie ne unabhängig Firschtedum vu Chlaiarmenie unter dr Rubenide grindet. Die hän si mit dr Chryzfahrer gege Byzantiner un Dirke verbindet. Anne 1342 isch s Chenigrych an s kadolisch Huus Lusignan vu Zypern chuu, isch aber bal druf an di egyptische Mamluken un drauf zum osmanische Rych chuu.

• 

  um 750

• 

  um 1060

• 

  um 1090

• 

  um 1124

• 

  um 1206

• 

  um 1213

• 

  Armenisch Chenigrych vu Kilikie

Entwicklig noch em Änd vu dr mittelalterlige armenische Staatsbildige

S urspringli, antik Armenie isch zmaischt unter d Herrschaft vu däne grote, wu au iber dr Iran gherrscht hän: d Seldschuke, d Choresm-Schah, di mongolische Ilchan, d Timuride, d Qara Qoyunlu un d Aq Qoyunlu. S Biet isch dur di ständige Chriegsziig verheert un dur Abwanderig uf Chlaiasie, d Krim un di hitig Ukraine entvelkeret wore. Um die Zyt isch au d Schicht vu dr armenische Läächeherre, d Nacharare, wu bishär ne Buffer zwische dr muslimische Oberherre un ire Untertane bildet ghaa hän, Schritt fir Schritt fascht ganz vernichtet wore. Zletscht isch s unter d Herrschaft vu dr Safawide chuu. No dr Schlacht bi Tschaldiran 1514 isch d Kaukasusregion mit Georgie, Armenie un Aserbaidschan, Mesopotamie un au di iranische Biet , wu draa gränze, Gegestand vu dr Expansion vum Osmanische Rych un vu verschidene Chrieg zwische dr Osmane un dr Safawide wore. Schließli isch 1639 im Verdrag vu Qasr-e Schirin d Gränze zwische dr baide Rych uugfehr dert feschtglait wore, wu au hite no d Gränze zwisch em Irak un dr Dirkei uf aire Syte vum Iran, dr Autonome Republik Nachitschewan un dr Republik Armenie uf dr Andere Syte verlaut. Dr eschtli Dail vum armenische Sidligsbiet, mitsamt em Territorium vzu dr hitige Republik Armenie, isch unter persischer Herrschaft blibe, vu dr Safawide un ire Noofolger

• 

  um 1245

• 

  um 1311

• 

  um 1380

• 

  um 1405

• 

  um 1450

• 

  um 1490

• 

  um, 1530

Kaukasusarmenie unter persischer un russischer Herrschaft

Im Dail, wu unter persischer Herrschaft bliben isch, het s no dr Umsidlige vu dr armenische Bevelkerig unter em Schah Abbas em Große fascht kaini Armenier me ghaa. In abglägene Bärgregione hän si aber e armenischi Bevelkerig un au armenischi Chlaifirschte ghalte. Us aire vu däne Chlaifirschtedinaschtie isch dr Stammvater vum bayerische Adelsgschlächts von Aretin chuu.

Unter em Nadir Schah isch s Persisch Rach zum letschte Mol as Großmacht ufdrätte, no sym Dod Tod 1747 hän si uf em Biet vum hitige Armenie un Aserbaidschans verschideni Khanat unter aserbaidschanisch-dirkische Herrscher bildet, wu d Oberhoohait vum Schah vu Persien anerkännt hän.

Anne 1828 isch där eschtli Dail vu Armenie mit em Fride vu Turkmantschai as Folg vum Russisch-Persische Chrieg vu 1826 bis 1828 unter d Oberhoohait vum Russische Rych chuu. Us em Biet vum Khanat Jerewan isch di Armenisch Oblast bildet wore, wu 1850 in s Gouvernement Eriwan umgwandlet woren isch. Wu noch em Fride vu San Stefano 1878 Kars an Russland chuu isch, isch dodrus d Oblast Kars bildet wore. Unter russischer Herrschaft hän d Armenier uf em Biet vum hitige Armenie nodisno wider s Bevelkerungsmee in eme greßere Territorium bildet.

As Folg vu dr Revolution vu 1905 isch s im eschtlige Kaukasusruum zue Massaker zwische Armenier un Aserbaidschaner chuu.

D Armenier unter osmanischer Herrschaft

Massaker an dr Armenier 1895

Unter dr Herrschaft vu dr Osmane hän d Armenier noch em Millet-Sischtem formäll e gwissi Autonomy ghaa. S Chärnbiet, wu am dichteschte bsidlet gsii isch, isch im Dreieck Erzurum–Jerewan–Vansee gäge

Wu s Osmanisch Rych ab 1800 allmee ussenandergheit isch, hän Dail vu dr Armenier in Russland as ere chrischtlige Großmacht e Schutzmacht gsääne, un häng hofft, ass si wie di chrischtlige Balkanvelker mit russischer Hilf iri Unabhängigkait gwinne. Noch em nynte Russisch-Dirkische Chrieg (1877–1878) het s Osmanischy Rych im Fride vu San Stefano anderi Dal vu Oschtarmenie un d Provinze Kars un Ardahan an Russland mieße abdrätte. Die territoriale Bstimmige sin uf em Berliner Kongress ufrächtghalte wore. Dr Berliner Verdrag het au Verbesserige un Reforme vorgsääne, „welche die örtlichen Bedürfnisse in den von den Armeniern bewohnten Provinzen erfordern“, un „für die Sicherheit derselben gegen die Tscherkessen und Kurden einzustehen“ (Artikel 61 vum Berliner Verdrag). Dr diplomatische Verdrättige vu dr europäische Mächt sin Schutzrächt fir Gaischtligi zuegsproche wore. Aini vu dr Hauptbeschwärde vu dr Armenier in däne oschtanatolische Biet isch gsii, ass di osmanische Beamte un au di kurdische Läächeherre vun ere Styyre un Abgabe hän welle. S Biet vu däne Reforme isch Vilâyat-ı Sitte gnännt wore.

Ainewäg het s kai Besserig vu dr Lag gee. In dr Johr 1894–1896 het di osmanisch Regierig verschideni Massaker an dr armenische Bevelkerig uusrichte loo, wu 80.000 bis 300.000 Yywohner zum Opfer gfalle sin.

Anne 1885 isch z Van, wu ne armenischi Bevelkerigsmeehait ghaa het, di erscht armenisch bolitisch Bartei grindet wore, di Demokratisch-Liberal Bartei (unter em domolige Name Armenakan). Bi dr Revoluzion vu 1908 sin Armenier un d Jungdirke no Verbindeti gsii, unter em Yydruck vu dr Entwicklig vum Osmanische Rych (1908 Bosnischi Annexionskrise, Unabhängigkait vu Bulgarie, Unabhängigkait vu Kreta, 1912 Iberfall dur Italie Tripolischrieg, gfolgt vu dr Balkanchrieg) hän si d Jungdirke aber allmee zuen ere dirkisch-nazionalistische Bartei entwicklelt. Noch em yydrit vum Osmanische Rych in Erschte Wältchrieg isch die Tendänz no sterker wore.

Erschte Wältchrieg, Velkermord un Unabhängigkait

Hauptsidligsbiet vu dr Armenier vor em Velkermord

Velkermord an dr Armenier 1915

Armenier wäre im April 1915 vu osmanische Soldate vu Kharpert in e Gfangenelager bi Mezireh gfiert.

Am 24. April 1915 het dr osmanisch Inneminischter Talât Bey, wu dr Jungdirkische Bewegig aaghert het, wu 1913 an d Macht chuu isch, d Verhaftig un Deportazion vu armenische Intellektuälle z Istanbul aagornet. Die Deportazion giltet as Aafang vum Velkermord an dr Armenier. Bi däne Massaker un Dodesmärsch in dr Johr 1915 un 1916 sin, je no Schetzig, zwische 300.000 un iber 1,5 Millione Mänsche um s Lääbe chuu.

Vu 1918 bis 1920 het s di unabhängig Demokratisch Republik Armenie gee, wu si dr Entente gege d Mittelmächt aagschlosse het. Dr Verdrag vu Sèvres vum 10. Augschte 1920, ain vu dr Pariser Vorortverdreg, wu em Erschte Wältchrieg en Änd gmacht hän, het vorgsääne, ass großi Biet im Oschte vu dr hitige Dirkei an d Republik Armenie abdrätte wäre. Där Verdrag isch aber nie in Chraft drätte, wel di dirkisch Nazionalregierig z Ankara in nit anerkännt het un dr Alliierte d Mittel, d Ainigkait un d Entschlossehait gfählt hän, d Verdragsbstimmige durezsetze. D Regierig vum Sultan het dur d Unterzaichnig vu däm Verdrag dr Rugghalt im Volk fascht ganz verlore un het kai aigeni Autoritet me ghaa. D Republik Armenie sälber het d Mittel nit ghaa, s Biet, wu s noch em Velkermord an dr Armenier kai aremnische Bevelkerigmeehait me gee het, in Bsitz z nee. Noch em Griechisch-Dirkische Chrieg (1919–1922) isch dr Verdrag vu Sèvres im Verdrag vu Lausanne vum 24. Juli 1923 zuegunschte vu dr Dirkei revidiert wore. D Republik Armenie het nimi zue dr Verdragsbarteie ghert un iri Gränze mit dr Dirkei isch kai Verdragsgegestand gsii.

D Gränze zwische dr Dirkei un Armenie isch noch em Dirkisch-Armenischen Krieg (24. Septämber bis 2. Dezämber 1920) am 2. Dezämber 1920 dur dr Verdrag vu Alexandropol, e dirkische Diktatfride, feschtglait wore. Zuen ere Ratifizierig vum Verdrag dur d Republik Armenie isch s dur d Sowjetisierig vu Armenie aber nimi chuu.

In dr Demokratische Republik Armenie hän aafangs di ender sozialdemokratische Daschnake regiert. D Republik het massivi Probläm ghaa, s het Hundertdöuserti vu Flichtling gee noch em Verlkermord in dr Dirkei un e Wiurtschaftskrise verbunde mit ere Hyperinflazion. Am 29. Novämber 1920 hän si armenischi Bolschewiki an d Macht butscht un hän am 2. Dezämber 1920 di Armenisch Sozialistisch Sowjetrepublik uusgruefe. Am 6. Dezämber 1920 isch zur Unterstitzig vu dr neie Regierig di Root Armee yymarschiert.

Im Verdrag vu Moskau (1921) hän d Dirkei un d Sowjetunion di hitig Gränze zwische dr Doirkei u faire Syte un Georgie un Armenie du dr andre Syte feschtglait. Di formal no unabhängige transkaukasische Sowjetrepublike hän däm im Verdrag vu Kars vum 23. Oktober 1921 zuegstimmt.

Sowjetischi Herrschaft

Am 13. Dezämber 1922 isch us Armenie, Georgie un Aserbaidschan di Transkaukasisch SFSR bildet wore, wu am 30. Dezämber 1922 Dail vu dr nei grindete Sowjetunion woren isch.

No dr Uflesig vu dr Transkaukasische Sowjetrepublik anne 1936 isch di Armenisch Sozialistisch Sowjetrepublik (Armenischi SSR) as formal aigeständigi Unionsrepublik Dail vu dr Sowjetunion gsii. Si het si zue me wichtige Standort vu dr chemische Induschtry, dr Schueinduschtry un dr Informatik entwicklet. Vyl elektronischi Böudail fir di sowjetisch Ruumfahrt un au Roboter sin do entwicklet wore. In dr Sowjetunion isch di Armenisch SSR unter anderem wäg em warme Klima e beliebt Raisezyl gsii.

Di Armenisch SSR isch syt em Änd vu dr 1980er Johr näb dr Estnischen SSR, dr Lettische SSR, dr Litauische SSR un dr Georgische SSR e Zäntrum vu dr separatistische Bewegige innerhalb vu dr Sowjetunion gsii. Um die Zyt isch au dr Konflikt um Bärgkarabach, eme Biet innerhalb vu dr Aserbaidschanische SSR, wu indr Hauptsach Armernier gläbt hän, wider ufgflammt.

Am 7. Dezämber 1988 het e schwär Ärdbidem d Region Lori im Norde vu dr Armenische SSR droffe, wu dr Wärt 6,8 uf dr Richterskala ghaa het. Vyl Gebei, au grad Schuele un Chrankehyser, hän em Ärdbidem nit standghalte, 25.000 Mänsche sin gstorbe. Derzue sin di winterlige Tämperature un di arg mangelhaft Vorberaitig vu dr Beherde chuu. D Regierig het uusländischi Hilf ins Land gloo, zum erschte Mol in dr Gschucht vu dr Sowjetunion. Di schwäre Schäde an dr Infrastruktur hän di wirtschaftlig Entwicklig uf langi Zyt ghämmt.

Di erschte freie Barlemäntswahle im Mai un Juni 1990 het di Nazionalistisch Bewegig vu Armenie gwunne. Dr Lewon Ter-Petrosjan isch as Barlemäntsbresidänt s Staatsoberhaupt vu Armenie wore. Am 23. Augschte 1990 isch d Souveränitet vum Land deklariert wore.

Im Augschte 1991 het si di Armenisch SSR in Aalähnig an di erscht Republik in Republik Armenie umgnännt. No dr Unabhängigkaitserklerig am 21. Septämber 1991 isch s hitig Armenie entstande. Dr weschtli, greßer Dail vum historische Sidligsbiet vu dr Armenier isch unter dirkischer Herrschaft blibe.

Wider unabhängig

Massebrotescht z Jerewan im April 2018

Republik Arzach 1994 bis 2020

Republik Arzach syt 2020

Am 21. Septämber 1991 het Armenie d Unabhängigkait vu dr Sowjetunion verchindet. Am 6. Oktober 1991 isch dr Lewon Ter-Petrosjan zum erschte Bresidänt vu dr armenische Republik gwehlt wore. Zur Bolitik vu dr unabhängige Republik het scho frie d Brivatisierig un dr Ibergang zur Märtwirtschaft ghert. Dodermit het mer zerscht im Agrarsektor aagfange. Zwische 1991 un 1992 sin scho 80 % vum Agrarland brivatisiert wore, des het derzue gfiert, ass 320.000 ainzelni Agrarbedrib un -Gnosseschafte grindet wore sin. Im Novämber 1993 isch di nei Währig, s Armenisch Dram, yygfiert wore, wu wäg dr krisehafte Wirtschaft als an Wärt verlore het. Fir d Wirtschaftskrise sin näbe andere Faktore vu allem d Verwieschtige dur s Ärdbidem vu 1988, dr Chrieg mit Aserbaidschan, dr Zämebruch vu dr sowjetische Blanwirtschaft un d Blockad dur Aserbaidschan un d Dirkei verantwortli gsii.

Im Septämber 1991 het di autonom aserbaidschanisch Brovinz Bärgkarabach, wu in dr Hauptsach Armenier gläbt hän, iri Unabhängigkeit verchindet (Republik Arzach). Aserbaidschan het dodruf dr autonom Status vu dr Region abgschafft. Ab 1992 isch d Gwalt noch em Massaker vu Chodschali un em Massaker vu Maraga allmee eskaliert, ab 1993 isch Armenie mit aigene Verbänd in dr Konflikt yygstige. Bim Waffestillstand 1994 hän d Armenier e Großdail vum Biet vu Bärgkarabach un e greßer Biet drumume kuntrelliert.

In dr 1990er Johr sin zue dr dradizionälle bolitische Gruppierige, wie „Daschnaks“, neigrindetei derzuechuu. Dr Demokratisierigsbrozöäöäs isch aber nit gradlinig glofe. D Aktivitete vu dr Daschnaks un verschideni opposizionälli Zytige sin im Dezämber 1994 verbote wore. Am 5. Juli 1995 isch d Verfassig vum unabhängige Armenien per nazionalem Referändum aagnuu wore, wu in ire doimolige Form aber ne Schwechig vum Barlemänt gegeniber em Bresidänt brocht het. Dr Bresidänt isch syterhär fir e Amtszyt vu 5 Johr gwehlt wore. Di dodmol 190 Mitglider vum Aichammerebarlemänt sin fir vier Johr gwehlt wore. D Verfassig het e jedem Burger s Wahlrächt ab 18 Johr gee, wu syter zmindeschtr aim Johr im Land gläbt het. Fimf Monet noch em Verfassiogsreferändum isch am am 1. Dezämber 1995 e neii territoriali un verwaltigstächnischi Gliderig vum Land bschlosse wore.

Am 22. Septämber 1996 isch dr Ter-Petrosjan as Bresidänt vu Armenie widergwehlt wore. Syni Popularitet isch aber als aabegange. Im Februar 1998 isch er zum Rugdritt zwunge wore, wel er im Chrieg um d Region Bärgkarabach Zuegständnis an Aserbaidschan gmacht. Em Lewon Ter-Petrosjan syni Minischter, aagfiert vum Premierminischter Robert Kotscharjan, hän e Fridesblan abglähnt, wu internazionali Vermittler im Septämber 1997 vorgschlaa ghaa hä nun wu dr Lewon Ter-Petrosjan un Aserbaidschan derfir gsii sin. Dr Kotscharjan het derno 1998 di vorzogene Bresidäntschaftswahle gwunne.

Bi dr Widerwahl vum Robert Kotscharjan as Bresidänt anne 2003 het s Uuregelmäßigkaite un Demonschtrazione gee. Bim e Referändum am 27. Novämber 2005 isch d Verfassig gänderet wore, s Barlemänt het mee Rächt iberchuu, ebis, was dr Europaroot scho lang gforderet ghaa het. D Dodesstrof isch im Septämber 2003 abgschafft wore.

Bi dr Bresidäntschaftswahl am 19. Februar 2008, wu dr Sersch Sargsjan zum Noofolger vum Kotscharjan gwehlt woren isch, het s massivi Protescht gee. D Opposizion het Wahlfelschig unterstellt, d Regierig isch mit massiver Waffegwalt gege d Demonschrazione vorgange No dr Aagabe vu Human Rights Watch un Freedom House het s insgsamt 10 Dodesopfer un ca. 350 Verletzti gee. No Empfählige vum Europaroot un dr Venedig-Kummission sin druf z Armenie s Versammligs-, Medie- un Wahlrächt reformiert wore.

Im Dezämber 2015 het s e Verfassigsreform gee, wu em Regierigsschef mee Macht gee het. S Referändum isch aagnuu wore, wel dr Bresidänt Sargsjan verchidnet ghaa het, ass er nit as Minischterbresidänt wett kandidiere. 2018 isch em Sargsjan sy Bresidäntschaftszyt abglofe, no dr neie Regle het er nimi derfe kandidiere. Wel er aber jetz doch vum Barlemänt zum Minischterbresidänt gwehlt woren isch, isch s zue Massebrotescht chuu. Dr Sargsjan isch derno am 23. April 2018 as Regierigsschef zruggdrätte („Samteni Revoluzion“). Zum neie Minischterbresidänt isch am 8. Mai dr Aafierer vu dr Brotescht, dr Nikol Paschinjan, gwehlt wore. S opposizionäll Wahlbindnis vum Paschinjan het bi dr vorzogene Barlemäntswahl 9. Dezember 2018 e Meehait vu 70,4 % vu dr Strimmen iberchuu.

Ändi Septämber 2020 isch s wider zue me Chrieg um Bärg-Karabach chuu, Aserbaidschan het großi Biet chenne zruggerobere, am 9. Novämber 2020 isch e Waffestillstand unterzaichnet wore. Arzach het mieße dradizionäll armenischi Biet an Aserbaidschan abgee un au dradizionäll aserbaidschanischi Biet ziwhsce bArzach un Armenie.

Bildig

Staatligi Uniwersitet Jerewan

S Land het verschideni Uniwersitete. Di grescht un wichtgischt isch di 1919 grindet Staatli Uniwersitet Jerewan. Anderi staatligi Uniwersitete sin z. B. di Armenisch-Russisch Staatli Uniwersitet, di Franzesisch Uniwersitet z Armenie, d Jerewaner Staatli W. Brjussow-Uniwersitet fir Sproche un Sozialwisseschafte, di Staatli Medizinisch Uniwersitet Jerewan, di Staatli Uniwersitet Gawar, di Nazional Polytächnisch Uniwersitet vu Armenie, di Armenisch Staatli Uniwersitet fir Wirtschaftswisseschafte Jerewan, di Armenisch Staatli Pedagogisch Uniwersitet un di Nazional Uniwersitet fir Architäktur un Böuwäse vu Armenie. Näbe däne git s au ne baar privati Uniwersitete wie di American University of Armenia un di Eurasia International University.

Näbe dr Uniwersitete het s im Land au verschideni Hochschuele, wie z. B. s Staatli Konservatorium Jerewan oder s Staatli Inschtitut fir Volkswirtschaft Jerewan.

Di Armenisch Nazional Akademy vu dr Wissenschafte mit Hauptsitz z Jerewan isch di nazional Akademy vu Armenie fir d Durfierig un Koodinazion vu Forschig in dr Natur- un Sozialwisseschafte. Si dient derzue au as Sprochgsellschaft fir di armenisch Sproch.

Z Jerewan isch au di 1832 grindet Armenisch Nazionalbibliothek mit dr wältwyt greschte Sammlig an armenischer druckter Literatur.

Verwaltig

Verwaltigsgliderig

Armenie isch in elf Provinze (= Marser; Singular Mars) glideret.

Lag-#	Provinz		Flechi	Yywohner	Hauptstadt
1	Aragazotn	Արագածոտնի մարզ	2753 km²	126.278	Aschtarak	Աշտարակ
2	Ararat	Արարատի մարզ	2096 km²	252.665	Artaschat	Արտաշատ
3	Armawir	Արմավիրի մարզ	1242 km²	255.861	Armawir	Արմավիր
4	Gegharkunik	Գեղարքունիքի մարզ	3655 km²	215.371	Gawar	Գավառ
5	Kotajk	Կոտայքի մարզ	2089 km²	241.337	Hrasdan	Հրազդան
6	Lori	Լոռու մարզ	3789 km²	253.351	Wanadsor	Վանաձոր
7	Schirak	Շիրակի մարզ	2681 km²	257.242	Gjumri	Գյումրի
8	Sjunik	Սյունիքի մարզ	4506 km²	134.061	Kapan	Կապան
9	Tawusch	Թավուշի մարզ	2704 km²	121.963	Idschewan	Իջևան
10	Wajoz Dsor	Վայոց Ձորի մարզ	2308 km²	55.000	Jeghegnadsor	Եղեգնաձոր
11	Jerewan	Երևան	227 km²	1.201.322	Status vun ere Stadtgmai (syt em Referändum anne 2005)

Stedte

Di greschte Stedt un däre iri Yywohnerzahle (Stand Jänner 2018, gschetzt) sin:

1. Jerewan: 1.077.600
2. Gjumri: 114.500
3. Wanadsor: 79.300
4. Etschmiadsin: 46.400
5. Abowjan: 44.600
6. Kapan: 42.500
7. Hrasdan: 40.400
8. Armawir: 28.200
9. Tscharenzawan: 20.500
10. Idschewan: 20.500
11. Masis: 20.500
12. Ararat: 20.400
13. Goris: 20.400
14. Artaschat: 19.800
15. Sewan: 19.100

Lyt

• Jeghische Tscharenz (1897–1937), Dichter
• Victor Ambartzumyan (1908–1996), Astrophysiker
• Charles Aznavour (1924–2018), armenisch-franzeische Sänger

Literatur

• Sabine Allafi: Armenien heute. Zahlen und Fakten. Glaré Verlag, Frankfurt/Main 2015. ISBN 978-3-930761-87-6.
• Museum Bochum – Kunstsammlung, Stiftung für Armenische Studien (Hrsg.): Armenien. 5000 Jahre Kunst und Kultur. Wasmuth, Tübingen 1995; ISBN 3-8030-3066-8
• Tessa Hofmann: Annäherung an Armenien. Geschichte und Gegenwart. Beck, München 1997; ISBN 3-406-42023-0.
• Adriano Alpago Novello: Die Armenier. Brücke zwischen Abendland und Orient. Belser, Stuttgart und Zürich 1986. ISBN 3-7630-2335-6.
• Huberta von Voss: Portrait einer Hoffnung: Die Armenier. Lebensbilder aus aller Welt.Schiler, Berlin 2004. ISBN 3-89930-087-4.
• Christopher J. Walker: Armenia: the Survival of a Nation. Saint Martin’s Press, London 1980 (1990²). ISBN 978-0-312-04230-1. (Onlineversion (Memento vom 10. März 2014 im Internet Archive))
• Burchard Brentjes: Drei Jahrtausende Armenien. Koehler und Amelang, Leipzig 1984³. Schroll, Wien München 1984. ISBN 3-7031-0594-1

Weblink

 Commons: Armenie – Sammlig vo Multimediadateie

Fueßnote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Armenien“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.