Putsch

E Putsch, Staatsstreich oder Coup d'État isch en überraschendi, meistens gwaltsami Aktion von ere Gruppierig, im Allgemeine von ere gsellschaftlige Minderheit, mit em Ziil, d Regierig z stürze und d Macht im Staat diktatorisch z überneh. Putschiste si meistens hochi Militäroffizier oder Afüehrer vo paramilitärische Organisatione. Hüfig übernimmt aber au e Gruppe d Macht, wo scho Deil vom Staat legitim kontrolliert. Das isch öbbe dr Fall, wenn d Legislative vo dr Exekutive usgschaltet wird. Im Allgemeine folgt uf e Putsch e Militärdiktatur oder d Herrschaft vom ene autoritäre Regime.

Dr Sproochgebruuch isch schwankend: S Wort „Putsch“ wird hüfig nume für e Putsch bruucht, wo glungen isch, und eim wo fehlgschlage het, sait me denn „Putschversuech“. Putschiste si die, won e Putsch usfüehre.

D Härkumft vom Begriff

Ursprünglig stammt dr Begriff us dr Schwiiz, won er 1839 z Züri, wo d Parteikämpf hert und usduurend gsi si, für e plötzlige Menscheuflauf, wo rasch verbii gsi isch, oder Ufstand gege d Regierig verwändet worde (lueg Ustertag). S schwiizerdütsche Dialäktwort Putsch bedütet ursprünglig luutmolerisch e 'Stooss', 'Zsämmestooss'. Das Wort isch aber scho im 16. Johrhundert au im überdragene Sinn milidärisch für e plötzlige Vorstooss, en Ufschlag gegen e Hindernis oder en Initiative zum ene Undernähme bruucht worde. Im 19. Johrhundert het sich s Wort dur d Ziitigsbricht über dr erfolgriich Putsch vo de reaktionäre Chreft z Züri 1839 (Züriputsch) im dütsche, französische (le putsch) und änglische (the putsch) Sproochruum verbreitet.

D Begriffsbedütige Putsch und Staatsstreich (franz.: coup d’État) si aber nit völlig idäntisch. Bim ene Putsch wird dr gewaltsami Sturz vo dr Regierig vo usse undernoh (öbbe vom Milidär), während an eme Staatsstreich eins oder mehreri Mitgliider vo dr aktuelle Regierig bedeiligt si. Dr Begriff Staatsstreich orientiert sich drbii am Staatsstreich vom 18. Brumaire VIII, d. h. dr Machtübernahm vom Napoleon Bonaparte z Frankriich im Johr 1799.

Milidärputsch

Es git verschiidnigi Faktore wo chönne uf e Milidärputsch Iifluss ha: D Klassezsämmesetzig vom Offizierskorps cha drbii e Rolle spiile, d Grössi vo dr Armee, e Dradition vo früehnere Militärputsch, Niiderlage in Chrieg oder nationali Krise, wo s dr zivile Regierig nit zuedraut wird, ass si se chönnt bewältige. Drzue chunnt, ass Armeä hüfig Draditione hai, wo elter si as d Nationalstaate wo si sötte verdeidige. Das cha drzue füehre, ass zivili Regierige äntwäder vo Militär in Putsch diräkt besiitigt, oder aber vom Militär an ihri innere Find usgliiferet wärde. Bispil für die zweiti Tendänz isch s Verhalte vo dr dütsche Riichswehr in dr Weimarer Republik.

Hüfiger as dr diräkti Putsch mit em Sturz vo dr Regierig isch die legalisierti Uflehnig, wo s Milidär sini umfangriichen Machtbefuegnis usnützt, zum diräkte Iifluss uf politischi Regierigsentscheidige z neh. In dr Türkei und z Chile het sich s Milidär noch Militärputsch au für d Ziit noch dr Rückgob vo dr Macht an d Ziviliste sonigi Iiflussmöglichkeite gsicheret. Parlamäntssitz und anderi institutionalisierti Iiflussmöglichkeite sichere em Milidär en Iifluss an dr politische Macht, ohni dass e diräkti Gewaltadrohig muess usgsproche wärde.

Putsch in dr Gschicht

Au wenn s Wort Putsch erst sit em Züriputsch bruucht wird, cha me Staatsstreich in dr Ziit vorhär au eso säge.

Johr	Land	Ereignis
1799	Frankriich	Dr Napoléon Bonaparte übernimmt d Macht.
1800	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Der erst Staatsstreich vom 8. Januar 1800
1800	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Dr zweit Staatsstreich vom 7. August 1800
1801	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Dr dritt Staatsstreich vom 27./28. Oktober 1801
1802	Schwiiz	In dr Helvetische Republik - Der viert Staatsstreich vom 17. April 1802
1839	Schweiz	Dr Züriputsch
1920	Dütschland	Kapp-Putsch
1923	Dütschland	Hitler-Ludendorff-Putsch
1926	Pole	Maiputsch
1933	Östriich	D Machtübernahm$e vom Engelbert Dollfuß
1934	Estland	D Machtübernahm vom Konstantin Päts und vom General Johan Laidoner (Staatsstreich vom 12. März)
1934	Östriich	dr nationalsozialistisch Putsch (Juliputsch) glingt nit - dr Bundeskanzler Engelbert Dollfuß wird verschosse.
1936	Japan	der Putschversuech von e baar japanische Offizier vom 26. Februar 1936 wird niidergschlage, het aber doch wiitreichendi Folge.
1936	Griecheland	dr politischer - nitmilitärisch - Putsch vom Ioannis Metaxas. Am 4. August 1936 het er die parlamentarischi Demokratii abgschaltet und het mehreri Ardikel vo dr Verfassig usgsetzt.
1936	Spanie	Dr Putsch (pronunciamiento) vo rächtsgrichtete Milidär füehrt zum Spanische Bürgerchrieg.
1941	Jugoslawie	Dr Dušan Simović stürzt die jugoslawischi Regierig, wil die dr Biidritt zum Dreimächtepakt underschriibe het. As Reaktion druf foot am 6. April 1941 dr dütsch Balkanfäldzug aa.
1943	Dütschland	dr Tresckow-Dohnanyi-Putsch (s Attentat uf e Hitler)
1944	Dütschland	Dr Umsturzversuech (Attentat uf e Hitler), lueg Attentat vom 20. Juli 1944
1953	Iran	dr Mohammad Mossadegh wird gestürzt.
1958	Frankriich	dr Putsch d’Alger
1960	Türkei	dr Putsch vo 27 Offizier: Übernahm vo dr Staatsmacht, Hirichdig vom Ministerpresidänt Adnan Menderes, vom Usseminister Zorlu und vom Finanzminister Polatkan.
1964	Brasilie	zum d Bodereform vom Presidänt João Goulart z verhindere, Militärdiktatur bis 1985
1967	Griecheland	Dr Afang vo dr griechische Milidärdiktatur (→ Obristeregime) bis 1974
1967	Togo	en umbluetige Militärputsch am 13. Januar 1967 vom e Oberstlütnant Gnassingbé Eyadéma bis 1991
1969	Libye	dr Militärputsch am 1. September 1969 vom Oberst Muammar al-Gaddafi. Bis hüte an dr Macht
1971	Türkei	dur Offizier, Hirichdig vo verschiidene Linksradikale
1973	Chile	dr Putsch vom Augusto Pinochet gege dr Salvador Allende
1974	Portugal	d Nägelirevolution
1943, 1962, 1966, 1976	Argentinie	Putsch
1980	Türkei	vom General Kenan Evren
1981	Spanie	dr antidemokratisch Putsch vo Offizier um e Antonio Tejero am 23. Februar 1981
1982	Guatemala
1982	Venezuela	dr Putsch vom Hugo Chavez wo nid glungen isch
1987	Fidschi	Militärputsch
1991	Sowjetunion	dr Augustputsch, e Putschversuech von e baar Politiker und Milidär, die russischi Bevölkerig het im Boris Jelzin si Regierig erfolgriich verteidigt, und isch drbii vo dr Mehrheit vom Militär unterstützt worde.
1999	Pakistan	dr Putsch vom General Pervez Musharraf
2000	Fidschi	Milidärputsch.
2002	Venezuela	Putsch dur konservativi Kreis und Deil vom Milidär gege dr Hugo Chavez, wo wäge Masseprotest vo dr Bevölkerig und vo loyali Deil vom Milidär nid glungen isch
2005	Mauretanie	dr Militärroot für Grächtigkeit und Demokratii (Conseil Militaire pour la Justice et la Démocratie CMJD) putscht sich an d Macht.
2006	Thailand	en umbluetige Putsch dur Polizei- und Milidärchreft
2006	Fidschi	S Milidär het d Macht im Land überno und dr Premierminister Laisenia Qarase under Huusarrest gstellt. Am 4. Januar 2007 het s Militär die Macht wider an dr Presidänt Ratu Josefa Iloilo zruggge.
2008	Mauretanie	S Milidär het d Macht im Land überno und dr Presidänt Sidi Mohamed Ould Cheikh Abdallahi, dr Ministerpresidänt und dr Usseminister festgnoh.
2008	Guinea	Am 23. Dezämber, noch em Dod vom Presidänt Lansana Conté, het s Milidär d Macht ergriffe, het d Regierig ufglöst und d Verfassig usser Chraft gsetzt.
2009	Honduras	Am 28. Juni isch dr Staatschef Manuel Zelaya vo Milidär festgno worde.
2010	Niger	Am 18. Februar isch dr Staatschef Mamadou Tandja vo Milidäär festgnoo worde, dr Wing Commander Salou Djibo isch Schef vo dr Junta worde.
2012	Mali	Am 21. März 2012 häi unzfriidnigi Milidäär gegen e Bresidänt Amadou Toumani Touré putscht.

Lueg au

• Bürgerchrieg
• Diktatur
  • Militärdiktatur
• Staat
  • Usnahmzuestand
• Revolution
• Verschwörig

Weblingg

• Gefahr von Staatsstreichen in der Welt (A WORLD IN TROUBLE), Maximiliano Herrera

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Putsch“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.