Zum Inhalt springen

Alemannisch

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
E aglüegti Version vo derre Site, wo am 22. Mai 2009 freige worre isch, basiert uff derre Version.
Alemannisch
Verbreitig: Schwiz, Dütschland, Öschterrich, Liechtestei, Frankrich (Elsass), Italie (Piemont), Venezuela (Colonia Tovar)
Sprecher: ungfähr 10 Millione
Linguistischi
Klassifikation:
Unterteilige:
  • Schwizerdütsch/Alemannisch
    • Höchschtalemannisch
    • Hochalemannisch
    • Niideralemannisch
  • Schwäbisch
  • Walser-Dialäkt
  • Alemán Coloneiro
Offizieller Status
Amtssprooch vo: de facto, im mündliche Verkehr: Dütschschwiiz, Liechtestei
Sproochchürzel
ISO 639-1

-

ISO 639-2
  • gsw (Schwizerdütsch, Alemannisch, Elsässisch)
  • gem (sunschtigi germanischi Sproche)
ISO 639-3
  • gsw (Schwizerdütsch, Alemannisch, Elsässisch)
  • swg (Schwöbisch)
  • wae (Walser-Dialäkt)
  • gct (Alemán Coloniero Tovar)

Als Alemannisch bezeichnet mer dr Dialäkt, wu im Südweschte vum ditsche Sprochrüüm gschwätzt wird. Alemannisch wird vo uugfähr zäe Millione Mänsche gredet. I de Schwyz kennt mers als Schwyzerdütsch, i Frankriich heissts Elsässerditsch; im Oberbadische un z Vorarlbärg gits verschiidini Eigebezeichnige, wiä z.B. Markgräflerisch, Kaiserstiählerisch, Luschtenauerisch usw. D Sprochwisseschaft un d Alemannisch Wikipedia zellt au s Schwäbisch zum Alemannische.
S'hütigi Alemannisch hät sich usem Altalemannisch un Mittelalemannisch entwiggelt.

Dr Namme Alemannisch

Dr Namme Alemannisch fir d Sproch im Südweschte isch in dr Neizit vum Johann Peter Hebel iigfiährt wore. In sinem Buech „Allemannische Gedichte“ (1803) schribt er:

„Der Dialekt, in welchem diese Gedichte verfasst sind, mag ihre Benennung rechtfertigen. Er herrscht im Winkel des Rheins zwischen dem Frickthal und ehemaligen Sundgau, und weiterhin in mancherlei Abwandlungen bis an die Vogesen und Alpen und über den Schwarzwald hin, in einem großen Teil von Schwaben.“[1]

D Schriibig Allemannisch mit zwei l het sich nit durgsetzt.

In dr Sprochwisseschaft vum 19. un 20. Johrhundert het sich dr Namme Alemannisch durgsetzt un herrscht derte vor; mit däm Namme konkurriärt erscht sitter neischter Zit d Bezeichnig Westoberdeutsch. Dr Namme Alemannisch isch im Oberbadische un z Vorarlbärg in dr Lit guet bekannt un wird viilmol benutzt. Im Elsass, in dr Schwiz un im Schwobeland wenniger; friili het er aü derte in dr wisseschaftlige Literatür e feschte Blatz.

Dr Hebel un d Sprochwisseschaft sin bi dr Benännig Alemannisch fir dr Dialäkt im Südweschte drvu üsgange, ass dr hittig alemannisch Sprochrüüm sich im Norde, Weschte un Oschte umgfähr mit em Siidligsrüüm vu dr Alamanne vum erschte Johrdoisert n. Chr. deckt; Sprochforscher wiä dr Karl Bohnenberger hän des bi ihrene Gliiderigsvorschäg zum Deil begrindet.[2] Im Alperaüm sin aü im zweite Johrdoisert no romanischi Gebiät alemanisiärt wore.

D Verbreitig vum Alemannische

Alemannischer Sproochruum

Zu dr geografische Verbreitig vum Alemannische lueg uf dr Kart uf dr rächte Sitte. Üsserhalb vu Ejropa wird no z Tovar (Venezuela) Alemannisch gschwätzt.

So guet wiä alli iigeborene Ditschschwizer un Liächtastainer schwätze Alemannisch; wel do viilmol aü Üsländer (Immigrante) dr Dialäkt anämme, bilde d Alemannischsprochige e iberwältigendi Mehrheit. In dr Schwiz het s Alemannisch aü ufs rätoromanisch Gebiät üsgriffe, derte sin diä meischte zweisprochig oder si rede numme no ditsch.

Aü z Voradelbärg schwätzt e große Deil vu dr Bevelkerig Alemannisch, do wirke aber, wiä im alemannische Sprochgebiät z Frankrich un z Ditschland, gegeläifigi Faktore.

Anne 1936 het e franzesischi Volkszellig im Elsass ergää, ass 84% Ditsch kenne[3] – diä allermeischte drvu hän Alemannisch oder im Norde e fränkische Dialäkt kenne. Anne 1984 hän in dr Vor- un Grundschuele im Oberelsass vu 65.507 Schiäler no 8.608 elsässischs Alemannisch kenne, des sin 13,1%. Im Unterelsass sins 1983 no ca. 20% gsii. [4] In beede Deil vum Elsiss isch dr Ruckgang in dr Stedt bsunders dramatisch gsii un sitterhär no wittergange.

Im Oberbadische ischs Alemannisch in dr stedtische Balligsgebiät stark zruckgange – des betrifft d Balligsgebiät Friiburg, Lerrach, Offeburg un anderi. Do isch d Zahl vu dr Alemannischsprächer gsunke. Glichzittig isch d Dialäktqualität bim e Deil vu däne Lit zruckgange, wu no Dialäkt schwätze. Z Briisach (e Stadt, wu e starke Zuezug gha het; verkehrsginschtig) un z Vogtsburg (abgläge, landwirtschaftlig, wennig Zuezug) hets anne 1988 unter dr Niintklässler (14- bis 16-Jährigi) eso üsgsähne (mit Briisach isch in dr Tabälle numme d Kernstadt gmeint, ohni d iigmeindete Derfer):

Dialäktkenne (Niintklässler, 1988)[5]
Dialäktqualität Vogtsburg Briisach
guets un ring verwässerets Alemannisch 84% 20%
stark verwässerets Alemannisch 6% 12%
badischi Umgangssproch 4% 26%
Hochditsch un hd. Umgangssproch 6% 42%

Diä Zahle sin vum Noth Harald noch ere Untersuechig unter 187 Schiäler[6] ermittlet wore; uf dr Grundlag vu däre Untersuechig het dr Noth gschetzt, ass im Briisgaü anne 1988 ca. 52% vu dr Bevelkerig Alemannisch het kenne; ungfähr 22% hebe badischi Umgangssproch, iischliäßlig Friiburger Dialäkt kenne schwätze; 26% hebe numme Hochditsch oder hochditschi Umgsngssproch gschwätzt.[7]


Im Usland hot sich d University of Plymouth mit de deutschsprochige Dialekte usenandergsetzt. Ibber d alemannische Forschung und es alemannisch Schwätze hot se im Internet e Lischt vu Adresse zsammegstellt, wo unterteilt isch noch Sprochgbiete. [8]

Dr gsellschaftlig Status vum Alemannische

Alemannisch isch in dr Dütschschwiiz und z Liechtestei wit verbreitet und anerkannt, es isch Muetter- und Alltagssproch vo dr Bevölkerig. S Alemannisch – dört au Schwyzerdütsch gnennt – isch allgemeini Umgangssproch. Hochdütsch wird vor allem in dr Schuel gschwätzt und bi offizielle Aglägeheite (woby bi vilne Behörde und au Gricht im mündliche Verkehr Alemannisch verwändet wird). Im Färnseh und Radio sin sälber produzierti Format – mit Usnahme vo einige Nochrichtesändige – au uff Alemannisch.
Alemannisch wird allerdings au in dr Schwiiz praktisch nume gschwätzt und ehnder sälte uffgschriibe. Traditionell uffgschriibe wird Dialäktliteratur, Dialäktlieder und -Värs (z.B. d'Zeedel und d'Schnitzelbängg vor Basler Fasnacht). In jüngerer Zyt wird Alemannisch vo dr jüngere Generation au in SMS und E-Mail verwändet.

Stroßeschild mit elsässischer Ufschrift

Im Elsass, in Badische un im Schwobeland het s Alemannisch bzw. s Schwäbisch wennig effenligi Repräsentanz. Dr Brüch vum Alemannische in effentlige Verastaltige un in dr Mediä zum Here un Sähne isch sälte; d Sproch isch ufs Gebiät vum Brivatläbe zruckdrängt.
Do drvu gits Üsnahme: D Badisch Zittig un d Alsace hän alli Wuch e alemannischi Kolumne („Lueginsland“ un „uf elsässisch“). Im elsässische Regionalfernseh kumme alli Obe zeh Menüte Nochrichte uf Elsässisch. Im SWR kumme alli Wuch Sticker zwei Spots mit je ca. 3 Menüte Alemannisch; si sin aber hochditsch amoderiärt.
Im Elsass, im Badische un im Schwobeland hets verschiidini alemannischi Liädermacher un Bands.
Im Elsass gits e starki Dradition vu halbprofessionälle Dialäkttheater. Im Badische gits z Friiburg d Alemannisch Bihni, Theateruffiährige vu Laiegruppe, wu zu Verein ghere, gits als emol an verschiidene Ort.

Im Bildigswäse isch s Alemannisch meischtens nit gärn gsähne. S wird fir e Hindernis ghalte bim Hochditsch-Lehre un giltet as e Brämsi fir Beruefskarriäre.

Im Elsass sin in verschiidene Ortschafte zweisprochigi Stroßeschilder un/oder Ortsschilder durgsetzt wore – mit Franzesisch un Elsässisch.

In allene Deil vu dr Alemannia gits e lebändigi Mundartliteratur.

Variatione

S Alemannisch wiist e Hüffe Variatione uf. Diä sin dr Grund fir verschiidini Versuech, dr alemannisch Sprochrüüm z unterdeile. Do drzue gits verschiidini Griteriä:

  • d Iideilig no dr vollzogene oder nit vollzogene nejhochditsche Diphthongiärig. Noch däre unterscheidet mer Alemannisch im ängere Sinn (Diphthongiärig nit vollzoge) un Alemannisch im wittere Sinn (Diphthongiärig vollzoge). Meh drzue lueg unter nejhochditsche Diphthongiärig.
  • d Iideilig noch em Verschiäbigsgrad vu germanisch k zu ch. Des het zu dr Begriff Niider-, Hoch- un Hegschtalemannisch gfiährt. Meh drzue lueg in dr Haüptartikel Niideralemannisch, Hochalemannisch un Hegschtalemannisch.
  • Unteriideilige sin meischtens nit dur phonetischi Griteriä ellei entstande, bi Begriff wiä Montforter Düütsch spiilt s landschaftlig Zämmegherigkeitsgfiähl zum Deil e grossi Roll.
  • Lueg aü im Haüptartikel Alemannische Sprochrüüm (Gliiderig).

Alemannisch im ängere Sinn

Alemanischi Iischrift z Kiächlischbärge
Alemannischi Iischrift z Bärn
  • Hochalemannisch redt'mr vor allem im elsässische Sundgau, im badische Markgräflerland, im Südschwarzwald, fascht i de ganze alemannische Schwyz, im Walsergebiit vom Vorarlbärg und im Tiroler Lechtal. Zum Biispiil:

Alemannisch im wittere Sinn

Witteri Iideilige

Mit Nordalemannisch wird Schwäbisch un Niideralemannisch zämmegfasst, mit Südalemannisch wird Hochalemannisch un Hegschtalemannisch zämmegfasst.

Usserdem wird uabhängig vu de obige Underschidige underdailt in:

D Erforschig vum Alemannische

D Germanischt Wolfgang Kleiber het feschtgstellt, ass s Alemannisch „sowohl lexikographisch als auch dialektgeographisch als das am besten erforschte Sprachareal innerhalb der ‚Teutonia’“ ka gälte.[9]

In dr Mittli vum 18. Johrhundert het mer afange alemannischi Werter sammle. Sitter 1795 wird syschtematisch publizärt, Biispiilgäber sin do dr Johann Christoph von Schmid (Schwäbisches Wörterbuch, ab 1795) un dr Franz Josph Stadler (Versuch eines schweizerischen Idiotikon, ab 1806) gsii.

S Schwizerisch Idiotikon (Band I)

Im 19. Johrhundert hän d Vorarbeite fir diä erschte alemannische Großwerterbiächer agfange – 1840 firs Schwäbisch un 1861 firs Schwizerditsch Werterbuech. Des „Wörterbuch der schweizerdeutschen Sprache“ (Kurztitel: Schweizerisches Idiotikon) isch ab 1881 erschiine un isch zum greschte Mundartwerterbuech vu allene germanische Sproche wore.[10]

Näbe dr alemannische Großwerterbiächer sin zahlrichi Werterbiächer vo einzelne Ortschafte oder gleine Regione entstande. Eins vu dr erschte isch s „Aargauer Wörterbuch in der Lautform der Leerauer Mundart“ vum J. Hunziker gsii, wu anne 1877 z Aarau erschiine isch.

Dr ersch alemannisch Dialäktatlas isch dr Sprachatlas der deutschen Schweiz gsii, wu anne 1935 in Agriff gnumme wore isch un wu anne 1961 agfange het mit erschiine. Sonigi Wärk sin in dr Zwischezit in allene alemannische Großregione agfange.

Anne 1861 isch im Karl Weinhold si „Alemannische Grammatik“ rüskumme, wu eigentlig e hischtorischi Grammatik isch. Sitter em letschte Drittel vum 19. Johrhundert sin zahlrichi Ortsgrammatike entstande, wu dr Schwärpunkt uf dr Phonetik hän.
Moderni Grammatike noch em Typ vu Schuelgrammatike gits sitter 1948 – do isch as erschti im Albert Weber si „Zürichdeutsche Grammatik“ erschiine. Scho vor em zweite Wältgriäg isch im Arthur Baur si braktischi Sprochlehr „Schwyzertüütsch“ rüskumme.

Alemannisch as Dialäkt un Sproch

Dr Rudolf Post, langjährige Leiter vu dr Arbetsstell Badisches Wörterbuch, het d Frog ufgworfe, eb Alemannisch e Sproch oder e Dialäkt isch. Dr schribt, ass d Antwort uf diä Frog drvu abhängt, was mer unter Sproch verstoht.

  • In däm Sinn isch Alemannsch ke Sproch: „E normiärts System, wu as National-, Amts- oder Standardsproch mit ere feschtglegte Orthographii un ere schriftlig fixiärte Grammatik im e große Gebiät ohni nännenwärti Unterschiid brücht wird.“
  • In däm Sinn isch Alemannisch e Sproch: „E Syschtem vu Zeiche un Regle, wu in ere Gmeinschaft zu dr mindlige Verständigig diänt.“ Fir e Charakter as Sproch in däm Sinn diäg spräche: S Alemannisch heb sini eigene Sprochregle, wu mer in dr Lütig (Luutig), dr Wortbildig un dr Syntax erkännt. Im Wortschatz diägs ebefalls typischi alemannischi Eigeheite gä.[11]

Diä Zitat, wu do folge, stelle dr Dialäkt as Sproch dar – des isch aü uf s Alemannisch iberdragbar:

    • Beim Dialekt fängt die gesprochene Sprache an. (Johann Wolfgang von Goethe)
    • Jede Provinz liebt ihren Dialekt: denn er ist doch eigentlich das Element, in welchem die Seele ihren Atem schöpft.[12] (Johann Wolfgang von Goethe)
    • Die politisch Syte vu de Abgrenzig Dialekt – Sprach wird dytlich ime Linguistewitz ime Artikel vum Max Weinreich: E Sprach isch e Dialekt mit ere Armee un ere Marine.
  • Zum Thema Sproch un Dialäkt lueg aü d Haüptartikel Dialäkt un Sproch.

Alemannischi sprochligi Eigeheite

Ass es im Alemannische e Hüffe Variante git, het dr Blick drfir verstellt, ass es gwissi grundlegendi Gmeinsamkeite git. D Sprochwisseschaft het sich in dr Regel uf d Bsunderheite un Unterschiid konzentriärt, wenniger uf d Gmeinsamkeite. Diä sin im Wortschatz, in dr Phonetik un in dr Grammatik z erkänne, beträffe aber viilmol nit s ganz alemannisch Sprochgebiät. Wit verbreiteti Gmeinsamkeite sin s Kurzverb, dr Abfall vu dr Vorsilbe ge-, dr n-Abfall, d Umschriibig vum Genitiv, dr Präteritumschwund, dr Infinitiv-Partikel, dr Relativsatz un anderi.

Lueg au

Portal Alemannisch, Südbadisch, Alemannen, Alemannischer Beispielsatz, Alemannische Literatur

Quälle

  1. ↑ zit. noch Vorrede zur ersten Auflage, in: Johann Peter Hebel: Alemannische Gedichte, Lahr 1984.
  2. ↑ Karl Bohnenberger: Die alemannische Mundart. Umgrenzung, Innengliederung und Kennzeichnung. Tübingen 1953
  3. ↑ zit. bim Harald Noth, Alemannisches Dialekthandbuch vom Kaiserstuhl und seiner Umgebung, Freiburg 1993, S. 164
  4. ↑ Noch ere Untersuechig im Uftrag vu dr franzesische Schuelbürokratii; zit. bim Noth, Dialäkthandbuech, S. 164
  5. ↑ Noth, Dialäkthandbuech, S. 177
  6. ↑ Noth, S. 175–191
  7. ↑ Noth, Dialäkthandbuech, S. 175ff, bsunders S. 196–199
  8. ↑ Lischte vu de Universty of Plymouth ibber Internetadresse, wo sich mit em alemannische bschäftige
  9. ↑ Zit. noch em Gerhard W. Baur: Über die Erforschung des Alemannischen. In: Alemannisch dunkt üs guet, Heft I/II 2001, S. 13
  10. ↑ Gerhard W. Baur: Über die Erforschung des Alemannischen. In: Alemannisch dunkt üs guet, Heft I/II 2001, S. 14
  11. ↑ Rudolf Post: Alemannisch – eine eigene Sprache? In: Alemannisch dunkt üs guet, Heft I/II 2001, S. 17
  12. ↑ Johann Wolfgang von Goethe: Dichtung und Wahrheit. Zweiter Teil. Sechstes Buch.

Netzgleicher (Weblinks)

Wiktionary Wiktionary: Alemannisch – Wortherkunft, Synonym und Übersetzige

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Alemannisch&oldid=206766"