Änd-n-Abfall im Alemannische
Im Mittelalemannische het e Entwicklig iigsetzt, wu in dr meischte alemannische Dialäktspiilarte dr Konsonant n am Änd vum Wort abgfalle isch.
Mehrsilbigi Werter
[ändere | Quälltäxt bearbeite]I de meischten alemannische Dialäkt het bi zwoo- oder mehrsilbige Werter iberal s End-n verlore. Wäge däm heißts ohni End-n
- schaffe, stelle, lupfe, ruedere, versteckle, d Bäre, d Amsle (Sg. und Pl.), d Leitere (Sg. und Pl.), d Imme, s Bächli, s Biächli (Büechli), Zänglerli (Nochnamme Zängerlin), unte, hinte, däne (Dat. Pl.), ihne (Dat. Pl.), uf dr/de vordere Bänk (Dat.), bring de/dr Miätere (Müetere) (Akk. Pl.)
Eisilbigi Werter
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Eisilbigi Werter hän viilfach s Änd-n ebefalls verlore – des giltet in zuenämmendem Maß vu Norde noch Süde.
Biispiil „Wein“, „gewesen“ ,„von“
| Unterelsass, Ortenau | kurzer Vokal | Win | gsin/gwänn | vun |
| Schwobeland | Diphthong bzw. lange Vokal | Wai | gwäa/gsai | |
| ibrigi Alemannia | langer Vokal | Wii | gsii | vo |
Anderi Biispiil:
| Nordtyp | in, an, Mann, Zahn, zehn, Rain |
| Südtyp | i, a, Maa, Zah, zeh (zäh), Rai |
D gnaü Abgränzig vum Nord- un vum Südtyp isch bi jedem Wort anderscht, lueg in dr Sprochatlante.
Konsonanterverbindig -rn
In dr Konsonanteverbindig -/rn/ isch s Änd-/n/ verbreitet erhalte:
- Bäärn, fäärn (im letschte Johr), gäärn, morn/moorn
In andere Dialäkt, bsunders däne vu dr alpiine Schwyz und z Voradelbärg, isch es aber au doo gschwunde, nochdäm s zeerscht zwischem /r/ und em /n/ e Sprossvokal gee het:
- Doorebiire (= „Dornbirn“, via „Dorenbiren“), gääre (= „gerne“, via „geren“).
Artikel
Dr männlig un sächlig Artikel im Akkusativ isch iberal n-los:
- siihsch de/dr Baum, wo eber agfahre het? Grottefalsch isch i de meischte Mundarte: "Siihsch den Baum, den eber agfahre het."
Änd-n in dr Konjugation
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Singular:
I han kunnt mit un ohni Abfall vor: i han, i haa. S /n/ isch doo analogisch wider iigfiert worde.
Plural:
Durch dr Abfall vu -/t/ isch in mänke Dialäktspiilarte -/n/ in Endstellig kumme, so z. B. Oberhiinalemannisch mir gän, mir wän, mir hän.
/n/ as Hiatustilger
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Des -n, wu im Laüf vu dr Sprochentwicklig abgfalle isch, taücht in viile alemannische Dialäktspiilarte as Hiatustilger wider uf, des heißt, mit däm -n wird verhinderet, ass zwee Vokal ufenander stoße:
- am e Dag (amene Tag) aber: amenort (neume),
- Gueten Obe!,
- Siihsch sälle Baüm? aber: Siihsch sällen Oscht?
- Welle Maa? aber: Wellen alte Maa meinsch?
E abgfalles -n ka im Inlüt (Inluut) wiider uftaüche:
- zeh, aber: zehni,
- i bi schee, aber du bisch scheener!
- glei (chlii), aber: gleiner (chliiner),
- e Stei, aber: zwee Steiner
n isch aü an Stelle Hiatustilger, wu kei Abfall bassiärt isch. Biispiil üs em Oberrhiinalemannische:
- wu ich ihne gsäh haa aber: wu-n-i-ne gsäh haa
- Gang go ihne hole aber: Gang go-ne hole
- Hesch ihne uns brocht aber: Hesch-e-n-is brocht
Diä erschte, nit-zämmezogene Forme wirke unbholfe (ubholfe).
Sonderfall im Berner Oberland, im Prättige un uf Tavaas
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Im Oschte vum Bärner Oberland, im mittleren un hindere Prättige un, eweng weeniger, uf Tavaas sin d Änd-n in greßerem Maß erhalte wiä im räschtlige Alemannisch.
Biispiil üs der alte Haslitiitsche Dialäktspiilart (Quälle: Ruth Bietenhard: Oberländer Mundarten. Thun 1992):
- Xandren han i no hiit gseen. (Dr Alexander han i no hit gsäh.)
Aü ohni Hiatus sin do -n erhalte.
- Mier gään den eppa mooren gan triichlen. (Mir gehn drno halt morn go Kuehglocke schälle). Do isch Wort fir Wort betont. Flissig üsgsproche heißt des Biispiil: Mier gään den eppa moore-nga triichlen.
Biispill üs em Prättigauer Dialäkt vom Chlooschter (Quälle: Prättigauer Dialekt. Küblis 2014):
- Wemä chönnti, de teetämä … nid dn Grind värdreejän, in d Hosän brunzän, äsiä wiräm denä Grüttän odär Bruggängaglär än bitz tschuupän, tousig värdaalisch in ds Füttli sperzän, wenn sch dernän Tümmi tüönd.