Frankoprovenzalischi Sproch

Frankoprovenzalisch patouès, francoprovençâl, arpitan, arpetan
Verbreitig:	Frankreich Frankriich, Schweiz Schwiz, Italien Italie
Sprecher:	ca. 140.000 (1988)
Linguistischi Klassifikation:	indogermanisch romanisch galloromanisch Frankoprovenzalisch
Unterteilige:	lüeg im Artikel
Schriftsyschtem:	latiinischs Alphabet
Offizieller Status
Amtssprooch vo:	—
Anerkannti Minderheitesprooch vo:	—
Sproochchürzel
ISO 639-2	roa
ISO 639-3	frp
Verbreitig vum Frankoprovenzalische

S Frankoprovenzalisch odder Arpitanisch (Eigebezeichnige: patouès, francoprovençâl, arpitan, arpetan) isch e galloromanischi Sproch, wu z Frankriich, z Italie un in de Schwiz gschwätzt wird. Es wiist Gmeinsamkeite mit em Französische un em Okzitanische uff.

Bezeichnige für d Sprooch

Frankoprovenzalisch

De Usdruck „Frankoprovenzalisch“ – oder au „Franko-Provenzalisch“ – goht uff de italiänisch Linguist Graziadio Isaia Ascoli zruck, wu 1873 gschribe hät:

„I nänn sälli Gruppe ‚Frankoprovenzalisch‘, wu, näbe gwüsse eigene Charakterzüg, Gmeinsamkeite mit em Französische (ere Variation vu de Langues d'oïl) uff de eine un mit em Provenzalische [= Okzitanische] uff de andere hät, wu nit durch e jüngeri Vermischig vu verschidene Elemänt entstande, sundern im Gegedeil gschichtlig uuabhängig sin.“

Zur Chlorheit un für d'Uuabhängigkeit vu de Sproch vürezhebe, isch s Wort meischtens ohni Bindestrich gschribe wore. Die Schriibig soll au d'Aanahm vermiide, dass s Frankoprovenzalisch numme e Kombination vu langues d'oïl un langues d'oc isch.

S Wort „Provenzalisch“ hät zur Zit vum Ascoli nit numme d'Sproch vu de Region Provence bezeichnet, sundern s Okzitanisch als Ganzes, wu vor sinem hüttige Namme zerscht „limousin“ un deno „provençal“ gheiße hät.

“Romand”

Sälle Namme isch sit em 15. Johrhundert als Bezeichnig für s Frankoprovenzalisch belèggt. Er daucht zum erschte Mol i'me-ne Dokumänt us Friiburg im Üechtland uff, wu de Notar erlaubt, ihri Brief uff Dütsch un Frankoprovenzalisch z schriibe („faire des lettres en teif [= allemand] et en rommant“). Z Friiburg isch die romanischi Umgangssprooch sid dänn also en ofizielli Landessprooch gsi. In der Waadt un z Friiburg daucht der Naame au während em 17. un 18. bis ins 19. Johrhundert immer wider uff, er hät's abber nie übber d'Schwizer Gränze uuse gschafft.

Arpitanisch

Arpitan odder arpian isch als nöie Kunschtnaame entstande, wiil de Begriff Frankoprovenzalisch au chly verwirrt hät. Es bedütet ursprünglig „Bärgbewohner“ un gliichzitig „Hirt“. Es chunnt vu de indogermanische Wortwurzle alp- (vgl. Alpe). Im Frankoprovenzalische bedütet s Wort arp allerdings nit „Bärg“, sundern es bezeichnet d'Bärgweide, wu d'Herde anedribe were gò de Summer verbringe, also d Alpweid. Au in viile Ortsnämme und Fluernämme findet mer s Grundwort verstreut übber s ganze Sprochgebiet widder, wie bi Arp z Bionas im Augschttaal, Arpetta bi Mase im Wallis oder Arpille bi Ormont-Dessus im Kanton Waadt. Variante devuu gitt's au z Dütschland un z Östriich.

In de 70er- un Aafang 80er-Johr isch au di orthografischi Variante harpitan bruucht wore.

Der frankoprovenzalisch Radiosänder, wo ane 2007 gründet worden isch, het der Name Radiô Arpitania.

Gschicht

De Wäg vum Latiin zum Frankoprovenzalisch isch nit übberliefert. Es gitt keini Tekscht, wu übber di eltiste Forme vu de Sproch dete Uffschluss gee, numme alti Ortsnämme (Arrondine, Arve, Alpe, Truc, Bec) sin erhalte blibe. De Iifluss vu de Kelte, wu in viile Däler sesshaft wore sin, zeigt sich an Wörter wie nant (*nantu, „Dal“) un balme (*balma, „Loch“). D'Existänz vu'me-ne burgundische Superstrat isch umstritte.

Als romanischi Sproch leitet sich s Frankoprovenzalisch einewäg in erschter Linie vum Latiin ab. De Pierre Bec nümmt aa, dass es de erscht Zwiig gsi isch, wu sich vu de Langues d'oïl unterschide hät, un setzt die Spaltig im 8. odder 9. Johrhundert aa. Eso wär s Frankoprovenzalisch e konservatiivi Sproch, während sich di westlig glägene Langues d'oïl viil witer entwickelt hänn. Eso hät's e Reihe vu mittelalterlige Wörter biibhalte (bayâ für frz. donner „gee“; pâta für frz. chiffon „Lappe“; s'moussâ für frz. se coucher „gò schlofe goh“). Gwüssi phonetischi un vokabularischi Veränderige vu de Lagues d'oïl hät s Frankoprovenzalisch zwar mitgmacht, neueri Entwicklige abber keini. Was d'Morphologii bedrifft, lönn sich Gmeinsamkeite mit em Okzitanisch feststelle.

e zwöisproochigi Stroossedafele
französisch und arpetanisch
im Augschttaal

Hüttigi Verbreitig

Bsunders z Frankriich isch s Frankoprovenzalisch (genauso wie di andere Sproche un Dialäkt vu Frankriich) scho lang abglähnt wore un isch sällewäg au schnäll am Verschwinde. Ähnlig isch es in de Schwiz, wo die Sproch in de Zit vum 18. bis 20. Johrhundert fascht ganz verschwunden isch; me findt si hütte in erschter Linie no im Greyerzerland (e Charte dodezue hets im Artikel Frybùrger Patois) un in de abglägene Deil vum Kanton Wallis, wu's vor allem Lüt ab 60 im Alldag bruuche. Am läbigschte i d Sproch no im Aostadal. Z Frankriich un in de Schwiz wird s Frankoprovenzalisch nit vum Staat als Regionalsproch aaerkännt, z Italie isch es eini vu de Minderheitesproche.

E größere Aadeil Chinder, wu's vu ihrer Familie no lehre, findet sich numme z Evolène im Wallis un i gwisse Däler im Aostadal. Dass s Frankoprovenzalisch im Aostadal so güet erhalte blibe isch, hät boliitischi Gründ. Bis zum 19. Johrhundert isch in säller Region d'Bevölcherig zweisprochig gsi, wubii s Französisch s Frankoprovenzalisch all meh abglöst hät. Noch de Vereinigung vu Italie im Johr 1861 isch s Französisch abber gächtet un usdribe wore, viili Frankophoni sin uff Frankriich usgwandert. S „patois“ (was in demm Fall für Frankoprovenzalisch stoht) isch degege duldet wore, solang's kei negatiive Iifluss uff s Italiänisch gnuu hät, wu Unterrichts- un Amtssproch gsi isch. Hütt hät d'Regionalsproch im Aostadal e Aadeil vu 27 Prozänt, isch allerdings zimmli ruckläufig.

s Logo vom internazionale Verband fürs Arpetanisch

Sit 2004 bemieht sich de gränzübberschritend Verei Arpitania – Aliance culturèla arpitana drum, dass s Frankoprovenzalisch „für d'Öffentligkeit sichtbar“ wird. S Programm umfasst e Verlag, Lehrmethode, d'Verbreitig vu-n-ere eiheitlige Schriibig, zweisprochigi Stroßeschilder un e arpitanischs Internetradio. Si verbreitet de Namme „Arpetanisch“ anstell vu „Frankoprovenzalisch“, wiil er als eidütiger weder dää iigstuft wird.

Trotz denne Verei isch s Frankoprovenzalisch im Alldag nit viil meh presänt: In de Region Rhône-Alpes z Frankriich zum Bispil hänn's 2009 uff em Land zwei Prozänt vu de Lüt regelmäßig bruucht, in urbane Regione praktisch niemer meh.

2015 sind d Region Rhone-Alpes und d Regierig vom Augschttal übery cho, für d Enwicklig vo der gmeinsame Sprooch d Charta de la lengoua arpitana z verabschide.

Der Schwiizer Bundesroot het am 7. Dezämber 2018, wie vom Öiroparoot empfohle, bschlosse, ass i der Schwiiz s Frankoprovenzalisch als Minderhäitesprooch anerchänt isch.

Dokumäntation

s Logo vom arpetanische Radio

Dokumäntiert wird dr frankoprovenzalisch Wortschatz vu dr Westschwiz vom Glossaire des patois de la Suisse romande, wo a der Uni Nöieburg dehei isch.

2019 isch noch 25 Johr Aarbet dr digital Atlas linguistique audiovisuel du francoprovençal valaisan (ALAVAL), wo mer am Centre dialectologique au z Nöieburg uusgschaffet het, publiziert wore.

Lueg au:

• Dictionnaire du patois de Bagnes. Lexique d'un parler francoprovençal alpin.
• Atlas linguistique audiovisuel des dialectes francoprovençaux du Valais romand

Merchmol

Charakterisdisch für s Frankoprovenzalisch sin vor allem:

• Wäggfall vu viile uubedonte Vokäl: ramasse (Bäse) /rmassâ/; mindya (ässe) /mdiâ/; peutet (Chind) /ptêt/
• Abwiichige bi de Palatalisierig vum Lut /k/: je noch Dal wird er zu /ʃ/, /ts/, /st/ odder /θ/. Eso wird s latiinisch campus (Fäld) /ʃã/, /stã/, /tsã/ odder /θã/ gsait.
• Diphthongierig vu /a/ zu /ie/ noch palatalisierte Konsonante: canem > /tsiɛ̃/, cadere > /tsiere/, caput > /tsief/
• Im Oste were d'Zahle noch em Dezimalsystem bildet, mer sait sèptanta (sibbzig), huitanta (achtzig) un nonanta (nüünzig). Im Weste wird wie im Französische s Vigesimalsystem bruucht, sodass d Zahl achtzig quatro-vingts heißt.

E fundierti Übersicht über s Frankoprovänzalisch in dr Schwyz findt mer im Geografische Läxikon vu dr Schwyz.

Vergliich

In derre Tabälle wird s Frankoprovenzalisch mit modärne romanische Sproche un em Latiin vergliche. Si zeigt vor allem d Evolution vum latiinische p zu v, vum c/g zu y un s Verschwinde vu t un d. Allgemein isch es im Französisch am nöchste.

Latiinisch	Frankoprovenzalisch	Französisch	Katalanisch	Okzitanisch	Piemontesisch	Italiänisch	Alemannisch
clavis	clâ	clef / clé	clau	clau	ciav	chiave	Schlüssel
cantare	chantar	chanter	cantar	cantar (Norde: chantar)	canté	cantare	singe
capra	cabra / chiévra	chèvre	cabra	cabra (Norde: chabra, gask. craba)	crava	capra	Geiß
lingua	lenga	langue	llengua	lenga	lenga	lingua	Sproch/Zunge
nox, noctis	nuet	nuit	nit	nuèch (nuèit, gask. nueit)	neuit	notte	Nacht
sapo, saponis	savon	savon	sabó	sabon (gask. sablon)	savon	sapone	Seifi
sudare	suar	suer	suar	susar (suar, gask. sudar)	sudé (dialektal strassué)	sudare	schwitze
vitae	via	vie	vida	vida (gask. vita)	vita (friehjer via)	vita	Läbe
pacare	payer	payer	pagar	pagar (Norde: paiar)	paghé	pagare	zahle
platea	place	place	plaça	plaça	piassa	piazza	Platz
ecclesia	églésé	église	església	glèisa	gesia odder cesa	chiesa	Chirch
formaticus (klass.: caseus)	tôma / fromâjo	fromage	formatge	formatge (gask. hromatge)	formagg odder toma odder formaj	formaggio	Ches

Frankoprovenzalischi Literatuur

S Frankoprovenzalisch hät nie Literatuur chönne vürebringe, wu im gliiche Maß bekannt gsi wär wie die in sine dräi große benochberte Sproche Französisch, Okzitanisch un Italiänisch. Dodezüe hänn bsunders d'Uffdeilig uff dräi Länder, d'Usbreitig vu de französische Sproch (gradd in de Stedt) un d'Umsidlig vum Land in d'Stedt gfiehrt.

De eltist bekannt Tekscht uff Frankoprovenzalisch chunnt us em 12. Johrhundert. Es handelt sich um de Aafang vu'me-ne Gedicht übber de Alexander de Groß un er bstoht us 105 Vers. Us demm un de Johrhundert denoch sin witeri Tekscht übberliefert wie de lang Tekscht Vie de sainte Béatrice d’Ornacieux vu de Marguerite d’Oingt, wu im 13. Johrhundert im Dialäkt vu Lyon gschribe wore isch. Us em 14. Johrhundert sin viil Tekscht vu Friiburg erhalte, wiil sällemols s Frankoprovenzalisch Amtssproch vu de Stadt gsi isch; es sin Protokoll vu Rothuussitzige, Dokumänt vu Notär uvm. Scho vorhär hät mer bi de Verwaltig s Latiin uffgee. Im 14. Johrhundert isch au e größeri Zahl Lieder un Gedicht uff Frankoprovenzalisch gschribe wore.

S Frankoprovenzalisch verschwindt sit em 19. Johrhundert. Kulturälli Institutione hänn drum zu derre Zit aagfange, Gschichte, Sprichwörter un Legände bi de Dialäktsprächer z sammle. Modärneri Literatuur uff Frankoprovenzalisch sin d'Übbersetzig vum Büech Le petit prince (Lo Petsou Prince) vum Antoine de Saint-Exupéry, de Comic Le rebloshon que tyouè ! vum Félix Meynet un em Pascal Roman un d'Übbersetzige vu dräi Usgobe vu de Comicheftli Aventures de Tintin. Trotz sälle Bemiehige blibt s Frankoprovenzalisch bsunders noch de Industrialisierig un de Mobilitet vu de Bevölcherig, wu dodemit verbunde isch, hauptsächlig e gsprocheni Sproch.

Literatur

• Erica Autelli: Il francoprovenzale e il francese nell’Italia settentrionale. In: Erica Autelli, Marco Caria, Riccardo Imperiale (Hrsg.): Le varietà storiche minoritarie in Italia. Band 1: L’Italia settentrionale (Linguistik Online 130/6, 2024).
• Albert Bachmann, Louis Gauchat, Carlo Salvioni, R. P.: Sprachen und Mundarten. In: Geographisches Lexikon der Schweiz. Band V: Schweiz – Tavetsch. Attinger, Neuenburg 1908, S. 58–94 (idiotikon.ch [PDF]; zu Französisch und Frankoprovenzalisch: S. 76–86).
• Andres Kristol: Histoire linguistique de la Suisse romande. Éditions Alphil, Neuenburg 2023, ISBN 978-2-88930-455-4.
• Andres Kristol: Les traditions dialectales de la Suisse romande: francoprovençal et franc-comtois. In: Elvira Glaser, Johannes Kabatek, Barbara Sonnenhauser (Hrsg.): Sprachenräume der Schweiz. Band 1: Sprachen. Narr Francke Attempto, Tübingen 2024, ISBN 978-3-381-10401-7 (Download), S. 68–95.
• Walther von Wartburg: Zum Problem des Frankoprovenzalischen. In: Walther von Wartburg: Von Sprache und Mensch. Gesammelte Aufsätze. Francke, Bern [1956], S. 127–158.

Lueg au

• Frybùrger Patois

Externi Site

 Commons: Franco-Provençal language – Sammlig vo Multimediadateie

D Wikipedia uff Frankoprovenzalisch

• Atlas linguistique audiovisuel du francoprovençal valaisan (ALAVAL), abgrüeft am 19. Novämber 2019.
• Aliance Culturèla Arpitana
• Arpitanischs Forum
• Arpitanisch us Savièse (Kanton Wallis)

Fueßnote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Francoprovençal“ vu de franzeesische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.