Surselvisch

e Surselvischi Inschrift ùffeme Huus z Waltensburg (Vuorz)

S Surselvisch (sur. Sursilvan^ⓘ oder romontsch sursilvan, au Surselvischi Sprooch, Oberländisch oder Oberländer Romanisch, friener au „Churwelsch“) isch eis vo de fümf Idiom vùm Rätoromanische, ùn wird im Bündner Oberland im Vorderrhydaal gschwätzt. Es isch mit öbe 18'000 Sprecher (Volchszäälig 2000) mit Abstand (aa zweiter Stell isch s Vallader mit 6'500 Sprecher) des romanischi Idiom wo am meischte Sprecher het. De Name Sursilvan bedütet ‚ob em Wald‘, ùn beziegt sich ùff de Flimser Wald.

Verbreitig

e surselvischs Vercheersschild im Oberland

S Surselvisch wird im grööschte Deil vùm Bündner Oberland, de Surselva, gschwätzt. Scho immer dütschsproochig sin aber d Walserdörfer Obersaxe, Valsch, St. Martin ùn s Safiental mit de Gmeie Valendas, Versam, Tenna ùn Soofia. Usserhalb vùm Bezirk Surselva ghört au no Flims zum Surselvische Sproochbiet. Dernäbe isch s Surselvisch in Deil vùm Sutselvische Sproochbiet als Schriftsprooch bruucht worde. Wo 1944 e eigni Sutselvische Schriftsprooch gschaffe worde isch, sin die Gmeie Bonaduz, Rhäzüns, Ems ùn Trins im Bezirk Imbode bim Surselvische blybe. Im Rescht vo de Sutselva isch sowiiso vor allem Dütsch als Schriftsprooch bruucht worde. Dernäbe isch s Surselvisch au im Oberhalbstei langi Zyt als Chilchesprooch bruucht worde.

Vo dänne Gmeie wo traditionell Surselvisch gschwätzt wird, hen hüt no di meischte e romanischi Mehrheit. D Ussnaame sin Flims, Laax, Schnaus, Ilanz, Kästris, Surcuolm ùn Duvin. Usser z Flims het aber in all dänne Gmeie in de Volchszäälig 2000 e Mehrheit aagee, dass si im Alldaag au Romanisch schwätze, au wänn es nit die beschtbherrschti Sprooch vo de Mehrheit isch. Z Ilanz isch die Mehrheit aber mit öbe 51 % sehr chnapp, ùn d Ùmgangssprooch vo Ilanz isch vor allem Dütsch. In öbe de Hälfti vo de Gmeie het s Romanisch no e Mehrheit als beschtbherrschti Sprooch vo über 70 % oder 80 %. De hööggscht Wärt het Vrin mit über 95 %. Als Ùmgangssprooch wird's no in fascht alle Gmeie vo mindeschtens 70 % bruucht; in über de Hälfti sogar vo über 80 %, ùn in öbe eme Drittel vo über 90 %. Insgsamt hen in de Surselva in de Volchszäälig vo 2000 70,1 % aagee, dass si im Alldaag Romanisch schwätze, ùn 58,3 % hen Romanisch als die Sprooch aagee, wo si am beschte bherrsche.

Ilanz ùn Flims sin die einzige Gmeie, wo nùmme Dütsch als Amtssprooch bruuche, ùn zämme mit Schnaus di einzige, wo Romanisch nit d Hauptschuelsprooch, sùndern nùmme e Fach isch. In de Cadi im Weschte ùn im Lugnez wird aa Schuele au datsächli ùff Surselvisch ùnterrichte; in de meischte Gmeie vo de Gruob het mer inzwüsche au s Rumantsch Grischun yygfiert.

• 
  d Mùndarte vo Graubünde, hellrot: Surselvisch, rot: Tuatschin
• 
  S Surselvisch als Schriftsprooch z Graubünde
• 
  s Romanisch als Ùmgangssprooch in de Volchszäälig 2000
• 
  s Romanisch als „beschtbherrschti Sprooch“ in de Volchszäälig 2000
• 
  Romanischi Schuelsprooche; rot: Idiom, grien: Rumantsch Grischun

Abgränzig ùn Innegliidrig

Zämme mit em Sutselvische ùn Surmeirische wird s Surselvisch mangmool als eini vo de „Rheinische“ Mùndarte bezeichnet. Die Mùndarte hen zum Byspil gmeinsam, dass die Vokal ü ùn ö zue i ùn e entrùndet worde sin. In de Engadiner Mùndarte sin die Vokal dergäge erhalte: surs. mir ‚Muur‘ ùn egl ‚Aug‘, engad. mür ùn ögl. Bim Satzbau (Syntax) git es usserdäm Ùnterschid, wie dass im Engadinische e diräkts Objekt mit de Präposition a yygleitet wird: hest vis a Peider? ‚hesch de Peter gsee?‘ statt has viu Peider? im Surselvische. Dernäbe hen die rhynische Mùndarte bim Wortschatz Gmeinsamkeite: surselvisch gie, sutselvisch ea, surmeirisch gea ‚joo‘, aber engadinisch schi, surs. entscheiver, suts. & surm. antschever ‚aafange‘, aber engad. cumanzar/cumanzer oder tat ‚Grossvater‘ aber Putèr non bzw. Vallader babsegner.

Viilmool wird s Surselvisch au em Sutselvische ùn Surmeirische gägenübergstellt, wo als Mittelbündnerisch bezeichnet werde. Als Abgränzig vùm Sutselvische gilt z. B. de Diphthong in Wörter wie surs. finiastra bzw. suts. faneastras ‚Feister‘, wo im Surselvische [ɪa] ùn im Sutselvische [ɛɐ] ussgsproche wird. Usserdäm isch d Palatalisierig vo c vor a im Sutselvische stercher ussprägt: surs. casa ‚Huus‘, suts. tgea. Usserdäm ùnterscheidet s Sutselvisch wie di andre Mùndarte zwüsche betoonte ùn nit-betoonte Personalpronomina, wo im Surselvische verschwùnde sin. Innerhalb vùm Surselvische ùnterscheidet sich bsùnders d Mùndart vo Tavetsch ùn em Val Medel vo de andre Regione, ùn wird als tuatschin bezeichnet. Dört isch d Palatalisierig vo c vor a ganz duregfiert. Statt casa ‚Huus‘ ùn comba ‚Bai‘ heisst es im Tuatschin zum Byspil wie im Engadin tgasa ùn tgomba. Au wie im Engadinische isch d Entwigglig vo latiinisch E vor R: im Tuatschin neir oder nair ‚schwarz‘ statt wie im übrige Surselvisch nér. Dernäbe ùnterscheidet mer vorallem d Mùndarte vo de Cadi mit Disentis als Zäntrùm, de Gruob um Ilanz ùn vùm Lugnez.

Sproochstrùktuur

S Surselvisch isch einer vo de am beschte sproochwüsseschaftlig bschriibene Dialäkt vùm Bündnerromanische. Dialäktologisch isch es dergäge änder schlächt erforscht.

Ortografi

D Ortografi vùm Surselvische isch in de Regel sehr nooch aa de Ussprooch. D Betonig isch meischt ùff de vorletschte Silbe oder ùff de letschte. In nit-betoonte Silbe werde d Vokal meischt zumene Schwa.

Buechstab Ussprooch in IPA Audiobyspil а [a] clav ‚Schlüssel‘ аi [aɪ] grusaida ‚Alperöösli‘ аu [aʊ] paun ‚Brot‘ b [b] bogn ‚Bad‘ c vor a, o, u als [k] vor i ùn e als [t͡s] canzun ‚Lied‘ december ‚Dezämber‘ ch [k] (chunt nùmme vor i ùn e vor) zucher ‚Zùgger‘ d [d] dir ‚hart‘ e [e] [ɛ] tegia ‚Hütte‘ lev ‚lycht‘ è [ɛ] pèr ‚Paar‘ é [e] pér ‚Bire‘ ei je nooch Region [ɛɪ] (Gruob), [aɪ] (Cadi) oder [ɔɪ] (Brigels) treis ‚drüü‘ eu [ɛʊ] glieud ‚Lüt‘ f [f] fil ‚Fade‘ g als [g] vor i ùn e als [ɟ] (s i blybt stumm) grischun ‚Graubünde‘ baselgia ‚Chilch‘ gh [g] (chunt nùmme vor i ùn e vor) schenghegiar ‚schänke‘ gl Am Wortänd ùn vor i als [ʎ] (s i blybt stumm) vor a, u, o, e ùn in mangi Lehnwörter als [gl] egl ‚Aug‘ Glaruna ‚Glarus‘ gn [ɲ] signun ‚Senn‘ h in de Regel stùmm usser in Lehnwörter habitaziun ‚Behuusig‘ haluncs ‚Halùnke‘ i [i] ti ‚du‘ ia [ɪa] siat ‚siibe‘ ie [ɪɛ] caschiel ‚Chääs‘ Buechstab Ussprooch in IPA Audiobyspil iu [ɪʊ] vendiu ‚verchauft‘ iau [ɪaʊ] cumiau ‚Abschid‘ j [j] jamna ‚Wùch‘ l [l] legums ‚Gmies‘ m [m] mir ‚Muur‘ n [n] neiv ‚Schnee‘ o [ɔ] comba ‚Bai‘ p [p] pur ‚Buur‘ r meist e Zäpfli-r raps - ‚Gäld‘ s [s] [z] vor c, p, t, tg, n, m [ʃ] vor g, b, d, v [ʒ] sulegl ‚Sun‘ casa ‚Huus‘ finiastra ‚Fenschter‘ sbagl ‚Fääler‘ sch [ʃ] [ʒ] cudisch ‚Buech‘ pischada - ‚Anke‘ t [t] turitg ‚Züri‘ tsch [tʃ] tschiel ‚Himmel‘ tg [c] tgaun ‚Hùnd‘ u [u] tut ‚alles‘ ua [ʊa] qual ‚weller‘ ue [ʊɛ] quel ‚de‘ uo [ʊɔ] buob ‚Bueb‘ uei [ʊɛɪ] quei ‚des‘ uau [ʊaʊ] uaul ‚Wald‘ v [v] luvrar ‚schaffe‘ z [t͡s] Svizra ‚Schwyz‘

Fonologi

S Surselvisch het 22-23 Konsonantefonem, wo in derre Tabelle ùffgfiert sin:

	Bilabial	Labiodental	Alveolar	Postalveolar	Mediopalatal	Velar	Glottal
Verschlussluut	p  b		t  d		c  ɟ	k  g
Affrikat			t͡s	tʃ
Nasal	m		n		ɲ
Frikativ		f  v	s  z	ʃ  ʒ			h¹
Liquida			r  l		ʎ

1. chùnt nùmme in dütschi Lehnwörter wie halunc vor.

D Ussprooch vùm /r/ isch je nooch Dialäkt en Zungespitze-r oder en Zäpfli-r. Di stimmlose Plosiv /p t c k/ sin nit behuucht ùn /b d ɟ g/ sin ganz stimmhaft. Im Surselvische git es e Ussluutverhärtig, so dass di stimmhafte Plosiv ùn Frikativ am Änd vùmene Wort stimmlos wärde: clav ‚Schlüssel‘ > [klaf], buob ‚Bueb‘ > [buɔp] oder glieud ‚Lüt‘ > [ʎewt]. E wyteri fonologischi Regel isch dass [t d k g] im Ussluut nooch [n] ùn [l] nit ussgsproche werde: dent ‚Zaan‘ > [dɛn], grond ‚gross‘ > [grɔn], cauld ‚warm‘ > [kaul], aunc ‚no‘ > [ɛun] oder saung ‚Bluet‘ > [sɛun]. Usserdäm wird -r im Ussluut bi de Infinitiv vo bstimmte Klasse vo Verbe ùn bi Substantiv wo ùff -er ände, nit ussgsproche: luvrar ‚schaffe‘ > [luvˈra], temer ‚fürchte‘ > [tɐˈme], scaffir ‚schaffe‘ > [ʃkɐˈfi] oder nurser ‚Schoofhirt‘ > [nurˈse]. Usserdäm wird [s] vor Konsonate palatalisiert; vor stimmlose Konsonante un Nasal zue [ʃ] ùn vor stimmhafte Konsonante zue [ʒ]: scaffa ‚Chaschte‘ > [ˈʃkafɐ], smiul ‚e weng‘ > [ʃmɪul], snuezi ‚Schregg‘ > [ʃnuɛˈtsi], sgarscheivel ‚schreckli‘ > [ʒgɐrˈʒɛivəl] oder sbagl ‚Fääler‘ > [ʒbaʎ].

	Füre	Zentral	Hinte
Gschlosse	i		u
Halbgschlosse	e		ʊ
Halboffe	ɛ		ɔ
Offe		a

De Vokal /ʊ/ (z. B. cudisch ‚Buech‘) isch im Surselvische änder marginal, ùn wird vo mangi Sproochwüsseschaftler nit als e eiges Fonem aagluegt. D Betonig isch meischt ùff de letschte, sùnscht au ùff de vorletschte Silbe. In nit-betoonte Silbe wärde d Vokal /a/, /ɛ/ ùn /e/ zumene Schwa abgschwecht (z. B. in casa ‚Huus)‘, wo als [ə] oder [ɐ] ussgsproche wird.

Im Surselvische git es usserdäm d Diphthong [aɪ], [au], [ɛɪ], [ɛu], [iə], [ɪu], [uɪ], [uɔ], [ɪa], [ɪu], [uɛ], [ua] ùn d Triphthong [ɪau], [ɪɛu], [uau] ùn [uɛi].

Für Byspiilswörter ùn Audioùffnaame vo all dänne Luut, lueg ùnter Ortografi.

Byspiil

Aaloose^ⓘ L'uolp era puspei inagada fomentada. Cheu ha ella viu sin in pegn in tgaper che teneva in toc caschiel en siu bec. Quei gustass a mi, ha ella tertgau, ed ha clamau al tgaper: „Tgei bi che ti eis! Sche tiu cant ei aschi bials sco tia cumparsa, lu eis ti il pli bi utschi da tuts“.

Übersetzig:
De Fùggs isch wiider emool hùngrig gsi. De het er ùff ere Danne en Raab gsee, wo en Stüggli Chääs im Muul gha het. Des dät mer schmögge, het er gmeint, ùn er het em Raab zuegruefe: „Wie schöön du bisch! Wenn dyn Gsang gnau eso schöön isch wie dyn Ussgsee, no bisch du de schönst vo allene Vögel“.

Weblink

 Commons: Sursilvan – Sammlig vo Multimediadateie

• vocabularisnursilvan.ch – Online-Version vùm Niev vocabulari romontsch sursilvan - tudestg
• Pascal Gamboni - Unics – s Lied Unics vùm Pascal Gamboni in Tavetscher Mùndart

Literatur

• Alexi Decurtins: Niev vocabulari romontsch sursilvan - tudestg' / Neues rätoromanisches Wörterbuch surselvisch-deutsch, Chur 2001. ISBN 3-03900-999-0.
• Ramun Vieli, Alexi Decurtins: Vocabulari tudestg - romontsch sursilvan, Lia Rumantscha, 1994.
• Arnold Spescha: Grammatica sursilvana, Lehrmittelverlag Graubünden, Chur 1989.
• Deplazes, Gion: Die Rätoromanen: Ihre Identität in der Literatur. Desertina, Chur 1991, ISBN 3-85637-199-0 (568 Seiten). 
• Furer, Jean-Jacques: Eidgenössische Volkszählung 2000 - Die aktuelle Lage des Romanischen. Hrsg.: Bundesamt für Statistik. Neuchâtel 2005, ISBN 3-303-01202-4, S. 146. 
• Gross, Manfred: Romanisch - Facts & Figures. Hrsg.: Lia Rumantscha. Chur 2004, ISBN 3-03900-034-9, S. 106. 
• Mützenberg, Gabriel: Destin de la langue et de la littérature rhéto-romanes. Editions L'Age d'Homme, Lausanne 1974. 
• Liver, Ricarda: Rätoromanisch – Eine Einführung in das Bündnerromanische. Gunter Narr, Tübingen 1999 (zum Deil au di zweiti Ussgab vo 2010), ISBN 3-8233-4973-2 (online). 
• Schläpfer, Robert & Bickel, Hans (Hrg.): Die viersprachige Schweiz. Zweite Auflage. In: Sprachlandschaft. Band 25. Verlag Sauerländer, Aarau 2000, ISBN 3-7941-3696-9.