Gotthard-Schiteldunnel

Dä Artikel bhandlèt dè Ysèbaadunnel vo 1882. Zum Ysèbaadunnel, wo 2016 in Bedryb gangè isch, luèg bim GBT. Zum Strõssèdunnel vo 1980 luèg bim Gotthard-Strõssèdunnel. Zum Dunnel i dè frängischè Schwyz luèg bi Baanschtrèggi Nürnbärch-Cheb.

Gottharddunnel Galleria del San Gottardo Gotthard-Schitteldunnel
Gottharddunnel Nordbortal z Göschenè (diè link Dunnelyfaart isch èrscht 1957 baut worrè un voeinigt sich nõch öppè 200 m im Bärg mit dè Hauptröörè)
Gebruuch	Zweigleisigè Ysèbaadunnel
Vokeersvobindig	Gotthardbaan
Ort	Gotthardmassyv, Alpè
Längi	15'003 mdep1
Aazaal vo de Rööre	1
Gröschti Übberdeggig	1717 m
Bau
Bauherr	Gotthardbaan-Gsellschaft
Baukoschte	227 Mio. CHF
Aafang vum Bau	13. Septembèr 1872 (Südbortal), 24. Oktobèr (Nordbortal)
Fertigschtellig	29. Februar 1880 (Durchschtich), 22. Mai 1882 (Segnig)
Blaaner	Entreprise du Grand Tunnel du Gothard
Bedryb
Bedryber	SBB Infraschtruktur
Charte
Laag
Gotthard-Scheiteltunnel (Schweiz)
Koordinate
Göschènè	688010 / 16859446.6627777777788.58861111111111106
Airolo	689386 / 15366146.5282777777788.60369444444441142

Dè Gottharddunnel (italienisch Galleria del San Gottardo), wo übber 100 Johre aalt isch, hèt mò als Schiteldunnel unter dè Gipfel vum Gotthardmassyv in Nord-Süd-Richtig baut. Er isch s zentrale Bauwärch vo dè Gotthardbaan i dè Schwyz. Dè 15'003 Meter lange Ysèbaadunnel bschtòt us ènèrè einzelnè, doppelgleisig uusbautè Dunnelröörè zwǜschè dè Ortschaftè Göschènè im Kanton Uri un Airolo im Kanton Tessin. Dè Dunnel isch um 1880 uff èrè Höchi von 1150 Meter übber m Meer borèt un gschprängt worrè. D Zuèfaartsrampè schlänglèd sich durch s Rüüssdal un s Dal vum Ticino bis uff sèbbi Höchi. Dè Dunnel wörd im Mittel vo öppè 1100 Meter Bärgschtogg übberdeggt.

Èn Dunnel mit glychèm Nammè git s z Dütschland uff dè Baanschtrèggi bi Veldè (318 Meter Längi; Bj. 1877).

Bau vum Gottharddunnel

Vorgschichtè

Alfred Escher

Churz nõchdèm dè Baanbau im europäischè "Flachland" aagfangè hèt, hèt mò i dè Schwyz un Öschterrych dè Gedank gfasst, Mitteleuropa un Südeuropa durch è Alpèbaan mitnand z vobindè. Schu 1847 hèt dè dõmòlige Obberingenieur vum Kanton Graubündè è Konzession für dè Bau von èrè Lukmanièrbaan vo Chur gu Biasca im Valle Ticino beaadragt. Anno 1853 isch d Konzession vogää worrè un spôter wèg dè Frischt nit bruucht abgloffè. D Lukmanièrbaan isch lang favorisyrt gsi, well Passschtrõss übber dè San Bernadino ganz i dè Nôchi (im Hinterrhydal) vum Lukmanièr als Steilvorlaag schu anno 1822 baut worrè isch, un d Nordzuèfaart vum Lukmanièr zwar vo Züri uus grossi Umwäg erzüügt hèt, abber voglychswys gringi Stygig ghaa hèt un sich wit gègè dè Alpèhauptkamm hyzogè hèt. Trotz dè abgloffènè Konzession hèn diè süddütschè Baangsellschaftè witter yrèn Fokus uff dè Lukmanièr grichtèt, asè hèn diè Schwôbischè Ysèbaanè bim Bau vo dè Schwôbischè Südbaan wèg èm Zulauf zum Lukmanièr so bressyrt, dass si als èrschti Baangsellschaft anno 1850 a s nördliche Boddèseeufer glangèt sin. Als nägschti hèt diè bayrischi Allgäubaan 1853 dè bayrische Obbersee-Abschnitt mit dirèktèm Zuègang zum Rhintel a s bayrische Baannetz aagschlossè. Dè Lukmanièr hèt au indirèkt dõdemit diè Baddischè Staatsbaan so unter Drugg gsetzt, dass d Badener bis 1863 nõch zogè hèn, idèm si iri Hauptbaan bis Konschdanz an Obbersee witter gfüürt hèn. Uff dè Südsitè isch d Zuèfaartssituation entschpannter gsi, well sowoll bi dè Lukmanièr- wiè auch dè Gotthardbaan witgehènd s Dal vum Tessin als Zuèfaart blaant gsi isch.

1852 hèt dè Leiter vum eidgnössischè Ysèbaabüro, dè Koller Gottlièb, è èrschts Brojèkt zum Bau von èrè Ysèbaalinniè durch s Gotthardmassyv vorgschlagè, un am 19. Auguscht 1853 hèt sich è èrschts Gotthardkomitee uus nüü Kantön formyrt. Dè Ingenieur Koller hèt è èrschts Brojèkt für d Strèggi vo Flüèlè a dè Langèsee (123 km) uusgschaffèt. 1861 hèt dè Zürcher Ingenieur Kaspar Wetli d Strèggi vo Ärschtfäld gu Lugano in graad mòl füüf Mönèt blaant, wa au hüt nò als Meischterleischtung vo dè Vomessungstechnig geltè duèt.

Nõch èm rysigè Buff zwǜschè vo dènnè, wo für d Gotthardvariantè gsi sin, un dènnè, wo für diè beidè Bündnerpassvariantè Lukmanièr- un Splügèpass gsi sin, isch 1863 vo dè Ingenieur Wetli un Koller zum èrschtè d Idee von èm Dunnel unter m Gotthard bräsentyrt worrè. Nõchdèm schlièsslich au dè Alfred Escher, dè Bräsident vo dè Schwizerischè Nordoschtbaan (NOB), wo in Züri aasässig gsi isch, d Linnièfüürig übber dè Gotthard bevorzuègt hèt, isch dè Entscheid durrè gsi. «Ich habe schon seit längerer Zeit die Überzeugung gewonnen, dass in Folge der Gestaltung des Eisenbahnnetzes der Schweiz & unserer Nachbarländer eine Eisenbahn über den Gotthard den Interessen Zürich’s & der Nordostbahn viel förderlicher wäre als eine Eisenbahn über einen Bündtnerischen Alpenpaß.»

Am 7. Auguscht 1863 hèn füffzee Kantön un diè beidè Baangsellschaftè Schwizerischi Centralbaan (SCB) un Nordoschtbaan (NOB) dè grosse Gotthardzämmèschluss formyrt. Dè Bolitiker und Bankier Alfred Escher, diè yflussrychschte Schwizer Persönlichkeit zu sellèrè Zit, isch Bräsident vum Komitee un dõdemit zum umdrybigschte Vodrètter vo dè Gotthardidee worrè. Dènòch isch ès Brojèkt, wo uff dè Blään vum Wetli un vum Koller fuèsst, vom Anton Beckh un vum baddischè Baaningenieur Robert Gèrwig voraadribbè worrè. Us èm Komitee usè mit dè Basis vom yrèm Vomögè isch 1871 z Lozärn d Gotthardbaan-Gsellschaft (GB) als internationali Aktiègsellschaft gründèt worrè.

A dè Bärner Gotthardkonferènz vom Septembèr 1869 unter m Vorsitz vum Bundesrõt Emil Welti isch feschtghaaltè worrè: S sött è durchgängigi doppelschpurigi Rybigsbaan baut wörrè mit èrè maximalè Stygig vo 26 ‰, in Dunnel 23 ‰ un èm minimalè Kurvèradius vo 300 Meter. Èn Schiteldunnel sött Göschènè un Airolo, also Rüüss- un s Tessinerdal mitnand vobindè. Die Köschtè für d Gotthardschtrèggi söttet 187 Millionè Frankè bedrägè, dõdèvo öppè 60 Millionè für dè Dunnel. Italiè sött 45 Millionè, s neue Dütsche Rych un d Schwiz je 20 Millionè dèvo übbernää, dè Räscht hèt mò am Kapitalmärkt uffdrybè wellè. Dè Dütsch-Französische Chrièg hèt d Unterzeichnig vorèrscht vohinderèt. 1869 hèt d Schwiz un Italiè dè sognènnte Gotthardvodraag un am 28. Oktobèr 1871 schlièsslich auch s Dütsche Rych dèsèll unterschribbè.

Am 6. Dezembèr 1871 isch d Gotthardbaangsellschaft, wo unter m Bräsidium vum Alfred Eschers gschtandè isch, gründèt worrè. Diè finanzièlli Kontrollè übber diè internationali Finanzyrung hèt dè Escher, wo 1856 diè Schwizer Kreditaaschtalt gründèt hèt, welli bi dè Finanzyrig vo dè Gotthardbaan è wichtigi Roll gschpillt hèt. «Da es sich um die Beschaffung sehr beträchtlichen Privatkapitals handelte, so musste an die ausländische Finanz gelangt werden, wenn auch vorerst die Beteiligung der schweizerischen Finanz mit einer Quote des beizubringenden Privatkapitals, um dem Auslande Zutrauen einzuflößen, zu sichern war. Auch in dieser Richtung waren endlose Unterhandlungen zu pflegen. Die Anschauungen der inländischen und ausländischen Finanzmächte gingen weit auseinander und waren überdies beständigem Wechsel unterworfen. Ein Meer von Schwierigkeiten war zu überwinden, bis es gelang, eine Einigung der verschiedenartigen Elemente zu einem übereinstimmenden Programm herbeizuführen. Nachdem in solcher Weise die Wege und Mittel vorbereitet waren, sah sich der Bundesrat in die Lage gesetzt, eine internationale Konferenz derjenigen Staaten zu veranstalten, welche die Geneigtheit an den Tag gelegt hatten, die Ausführung der Gotthardbahn zu unterstützen.»

Brojèkt

Louis Favre

Nõch èrè üsserscht churzè Ygabefrischt vo sechs Wuchè sin sibbè Offärtè ydroffè. Dè Zuèschlag hèt d Gempfer Firma «Entreprise du Grand Tunnel du Gothard» vum Louis Favre übberchò; am 7. Augschtè 1872 isch dè Vodraag unterschribbè worrè, wo vom Escher uffgsetzt worrè isch. Dè gröschte Konkurrènt isch diè italiènischi Firma «Società Italiana di Lavori Pubblici» unter dè Leitig vom Grattoni Severino gsi. Dè Grattoni hèt schu dè dõmòls längschte Dunnel vo dè Wält baut, wo 12 Kilometer lang gsi isch, dè Mont-Cenis-Dunnel. Au mit èm Gotthard hèt er sich beschäftigt, hèt d Geology evaluyrt un au Probeboorungè vorgnõ.

Dè Favre hèt dè Mitkonkurrènt unterbotè, obwoll er bis dört kein Dunnel baut ghaa hèt, wo länger wiè 1000 Meter gsi isch. Dõdèby hèt dè Favre Vodraagsbedingungè akzeptyrt, wo wèg dè Vodraagsbedingungè ruinös gsi isch un hèt è Kaution vo 8 Millionè Stutz deponyrè müèsè. Er hèt è Bauzit vo acht Johr voschprochè, wa wèg dè unbekanntè Geology vum Gotthard-Massyv è riskants Unterfangè gsi isch. Wenn diè voybarti Bauzit übberschrittè worrè würd, het è Pönnalè vo 5000 Stutz bro Daag im èrschté halbè Johr un 10'000 Frankè i dè folgendè Zit droot, im Fall von èrè vorzitigè Fèrtigschtellig isch dè glych Bedraag als Bonus fällig gsi. Wenn dè Dunnel mee wiè è Johr z spòt fèrtig gsi wär, het mò d Kaution ybhaaltè. Dè Favre hèt druff ghofft, d Expertisè bruuchè z chönnè, wo bim Bau vum graad fèrtiggschtelltè Mont-Cenis-Dunnel zschtand chò isch. Ußerdèm hèt er dörtigi Mineur un Ingenieur ygschtellt un s übbrig blibbene Matriaal vum Mont-Cennis-Dunnel uffkauft.

Bau

Allgmein

Dè Büèz am Bau hèt bim Südbortal am 13. Septembèr 1872 un am 24. Oktobèr im glychè Johr bim Nordbortal aagfangè. Die beidè Bauequipè hèn sich im Firschtschtollèvofaarè mit dè sognenntè Belgischè Bauwyys uffènand zuèbewegt, gschafft worrè isch in drei Schichtè rund um d Uhr.

Pneumatischi Lokomotyv mit aahängtèm Druggbhälter

Bsunders uff dè Südsitè hèt mò schon am Aafang mit grossè technischè Schwyrigkeitè kämpft. D Belaschtigè durch inschtabili Gschtainsschichtè, wo hüfig, mèngmòl alli baar Dutzend Meter, iri Eigèschaftè gwechslèt hèn, sowiè ständigi Wasserybrüch sin enorm gsi un hèn wôrend dè ganzè Bauzeit aaghaltè, zuèdèm isch d Temperadur im Dunnel stellèwys uff 33 °C aagschtygè, spôter uff 40 °C. Ändi vum Johr 1872 isch im Nordè dè Firschtschtollè bis zuè 101 m uusbrochè gsi, im Südè hèt mò in Handarbèt nu 18 Meter Vordryb hèrrè brocht.

Druggluftboormaschinnè

Dè Bauunternämmer Louis Favre hèt diè èrschtè Boormaschinnè vum Tǜp Sommelier vum Mont-Cenis-Dunnel übbernõ, well dört zum èrschtè Mòl mit Boormaschinnè d Handarbèt bim Vordryb ersetzt worrè isch. Ußerdèm hèt dè Favre diè wichtigschtè Schlagboormaschinnè uusbrobyrt, wo s dörtzmòl gää hèt. Diè beidè Wärchschtattchefs z Airolo un Göschènè hèn diè vorhandènè Maschinnè witter entwicklèt: d Maschinnè hettèt wènniger reparaduraafällig wörrè söllè un d Schlagboormaschinnè mit ènèm automatischè Vordryb vosää wörrè söllè. Seguin un Ferroux, diè beidè Wärchschtattchefs, hèn èn signifikantè Fortschritt hèrrè brocht: Am Aafang hèn pro Daag drei Maschinnè usgwechslèt wörrè müèsè, gegè Ändi vum Bau nu no ei Maschinnè alli drei Dääg. D Abluft vu dè pneumatischè Schlagboormaschinnè hèt glychzitig dè minimè Belüftig vum Dunnel diènt. Je sèchs Boormaschinnè sin uff è Lafettè montyrt worrè. Mit dè Maschinnè sin Löcher borrèt worrè, wo ein Meter düèf gsi sin, sèlli Löcher sin aaschlièssend mit Dǜnamit gfüllt un gschprèngt worrè. D Nõchfròg nõch Dǜnamit isch bim Dunnelvordryb so gross gsi, dass z Baawä am Urnersee è Sprèngschtofffabrik baut worrè isch. Dè Umgang mit èm Dǜnamit, wo sowiso gfôrli gsi isch, isch bim Bau vu Alpèdunnel durch diè dǜèfè Temperadurè bi dè Bortal-Bauschtellè no heikler gsi, well s Dǜnamit warm si hèt müèsè, dèmit s au subber zündèt hèt. Sèllèwäg hèt mò s Dǜnamit vor Gebruuch im Sprengschtofflager uffwärmè müèsè. Bi beidi Bortal hèt mò d Sprèngschtofflager nõch bim Dunnelmuul un nõch bim Dorf ygrichtet, well au dè Dransport vum Sprèngschtoff gfôrlich gsi isch. Die explosivi Kombination hèt zuè mèngè Dotè unter dè Mineur abber au unter dè Dorfbevölkerig vo Göschènè un Airolo gfüürt. Èrscht nõch zwei Sprèngschtoffuufäll z Göschènè kurz hinterènand hèt dè Favre d Sprèngschoffhüttè witter vum Dorf èwäg widder uffbauè lõ.

È uuzuèreichèndi Lüftig hèt s Atmè im Dunnel schwèr gmacht, well dè Dunnel mit Sprènggas gfüllt gsi isch: wènn s z wènnig Druggluft ghaa hèt, isch d Maschinnè bevorzuègt worrè, d Lüftig hèt also müèsè wartè. Well diè giftigè Dǜnamitdämpf Krankètè i dè Atèmwäg un dè Augè voursacht hèt, isch d Schichtduèr uff füüf Stundè abbègsetzt worrè. Obwoll leischtungsfähigeri Maschinnè us Belgiè ygsetzt worrè sin, isch dè Favre mit sim optimistischè Zitblaan mee un mee in Rüggschtand chò, nõch eim Johr (acht hèt er ghaa) isch nit èmòl ein einzigè vo fuffzee Kilometer im Firschtschtollè fèrtig gsi. Dè Favre hèt dè Vordryb schnèll voraa dribbè un dè Volluusbruch vonõchlässigt. Spôter isch erschwèrend dèzuè chò, dass unter m Bärgdrugg, wo vum Favre unterschätzt worrè isch, sämtlichi Holzschtützè ybrochè sin un jeddè uusbrochene Meter sofort uusgmuèrèt hèt müèsè.

Anno 1873 hèt dè Obberingenieur Robert Gerwig, wo graad frisch bi dè Gotthardbaan-Gsellschaft aagschtellt worrè isch, dè dütsche Bärgingenieur Friedrich Moritz Stapff beuffdragt, alli erforderlichè geologischè Untersuèchungè durrèzfüürè. Zèrscht isch dè Stapff dè Bausektion Airolo zuèdeilt worrè, spôter isch er Vorschtand vom geologisch-montanistischè Department bi dè Zentralbauleitig z Airolo worrè. D Uffgabè vom Stapff hèn d Nōchfüürung vo dè bschtehèndè geologischè Chartè un d Beobachtig vo dè geologischè Vohältniss, wiè d Temperadurvohältnis, Wasserybrüch un Zuèschtand vum Felsè, umfasst, dèmit dè Bau aaschlièssend nicht vozögèrèt worrè wörd. Dè Stapff hèt alli Gschtainsformationè a dè Tunnelachsè nõch uffzeichnèt un d Gschtainsformation mit ènèm Handschtugg katalogisyrt. Eini vo dènnè Sammlungè isch hüt im Vokeershuus z Lozärn deponyrt.

Dè Favre hèt d Zaal vo dè Büèzer toujours uusbaut. In Göschènè hèn maximal 1645, in Airolo 1302 Büèzer gschaffèt, vorwigènd Italièner us dè armè ländlichè Gegèndè vum Piemont un dè Lombardei. D Mineur un Büèzer hèn in dräggigè un übberbelaitè Voschläg ghuusèt un sin finanzièll uusbeutet worrè. Èn Mineur hèt in èrè Achtschtundèschicht uugfäär 3.90 Frankè vodiènt. Zwei Drittel vum Loon isch für s Essè un d Unterkumpft widder abzogè worrè, d Lampè un s Öl dõdèfür – 30 Rappen am Daag – hèt mò vom Loon müèsè abdruggè. Abzogè sin ènè zuèdèm füüf Stutz im Monèt für d Arbètsklamottè un zwei Frankè für d Uffenthaltsgenämigung i dè Schwyz worrè. Èn Deil vum Vodiènscht isch in Coupons uuszaalt worrè, wo nu i dè bedrybseigènè Läddè yglöst wörrè hèn chönnè.

Kampf gèg èn Büèzerstreik (1875)

Am 27. Juli 1875 isch es z Göschènè zuè nèm Streik vo dè Mineure chò. D Mineur hèn dè Arbètsblatz volõ un dè Dunnelygang blockyrt. Aaschlièssènd hèn si u. a. èn Frankè mee Loon bro Daag wellè. Um dè Streik bekämpfè z chönnè, isch gschwind è überforderte Bolizeiequipè vo 21 Maa us Altdorf zämmè gschtellt worrè, wo abber vill z chly un sèllèwäg übberforderèt gsi isch. Um s Brobleem z lösè, hèn si i d Mèngi gschossè un dõdeby vyr italiènischi Büèzer ums Läbbè brocht un mèngi schwèr voletzt. 80 Büèzer hèn sich dènõch us èm Staub un übber dè Gotthard rüber gmacht gu "Bella Italia".

Baubüèzer um 1880 ummè vor èm Südbortal z Airolo

Sèll Ereignis isch durch diè Bericht i dè Ziting au übber d Schwiz usè europawitt bekannt worrè. Bsunders d Hintergründ vo dè Uffschtellig vo sèllèrè Bolizeiequipè sin hinterfrògt worrè. Uff Drugg vo dè italiènischè Regyrig hèt dè Bundesrõt dè Bündner Ständerõt Hans Hold mit èrè Untersuchig beuffdragt. Im publizyrtè Bericht hèt dè Hold gschribbè, es hett kein Grund für dè Streik gää, obwoll er diè Zuèschtänd im Dunnel un i dè Unterkümpft bemänglèt. In èm zweitè, lang unter Voschluss blibbènè Deil vum Bericht hèt dè Hold diè kataschtrophalè Arbèts- un Läbbensbedingigè beschribbè, unter dènnè diè faktisch rächtlose Arbèter glittè hèn un d Behördè kritisyrt, wo nüt geg diè Uusbütung gmacht hèn. Nõch ènèrè wittèrè Intervention vo dè italiènischè Regyrig hèt dè Bundesrõt è zweiti Untersuèchig übber d Läbbensbedingigè vo dè Dunnelarbeiter voaalasst. Dè inschpizyrende Arzt Jakob Laurenz Sonderegger hèt i sim Bricht vum 30. März 1876 gschribbè: „Das Elend in den für die Arbeiter hergerichteten Quartieren übersteigt in der Tat alle Begriffe. In kleinen dumpfen Zimmern reiht sich Bett an Bett – elende, halb faule Strohsäcke.“ Er hèt diè schlèchti Luft i dè übberfülltè Rüüm mit yrè stinkendè Öllämple, wo näbbè dè Bettè au kocht wörrè hèt müèsè, d Mangel aa frischem Wasser, dè Drèck un diè miserablè hǜgiènischè Vohältnis. D Büèzer hèn aa Würm, am Schiisser un Tǜphus glittè, un vill hèn è Silikose ghaa, wo si sich im Dunnel durch dè omnibräsènte Granitschtaub zuèzogè hèn. Au zaalrychi Unterkümpft hèn vill Wünsch übbrig glõ, wa dè folgende Uuszug us èm Bricht vum Sonderegger uffzeigè duèt: „Ich fand [1880] in Göschenen die Verhältnisse wenig verändert [gegenüber 1876]; die Favre’schen Wohnungen befriedigend, aber in äusserst unzureichendem Umfange, die Privatwohnungen bei Bürgern teils gut, teils erträglich, teils schlecht; die Arbeitercasernen, auf Spekulation gebaut und vermiethet, so skandalös wie früher, besonders bei dem grossen, von 240 Personen bewohnten Hause neben der Post; da liefen Excremente an den Aussenwänden herab und lagen sie in Haufen auf Gängen und in Winkeln; die Zimmer und ihre Mobilien starren von Schmutz, die Fenster sind fest verschlossen, die Luft ist abscheulich, thatsächlich schlechter als in den meisten Schweineställen, weil diese doch Gatterthüren und Luftlöcher haben. Eine Wasserleitung hat man gehorsamst erstellt, aber so, dass sie einfror und zerrissen wurde, den ganzen Winter nichts lieferte und auch jetzt noch ausser Function steht, obwohl es seit Wochen nicht mehr ernsthaft friert.“

Bedènklichi Zuèschtänd sin asè as Licht chò un besseri Bedingigè gfordèrèt worrè, abber niè realisyrt worrè. Eimòl hèt sich nièmèd zuèschtändig gfüült, anderersits sin d Bauarbètè scho z stark in Vozug gsi. Dè Zwèck hèt widder èmòl d Mittel gheiligt, asè sin d Zuèschtänd mee odder wènniger unvoändèrèt blibbè. Unter sèllè Bedingigè isch im Favre Zitblaan völlig durchènand grõtè. Neui Abklärungè hèn ergää, dass d Köschtè dè Voraaschlag um mee als 100 Millionè Frankè übberschrittè wörrèd. Im Juni 1874 isch an èrè Schlichtigskonferènz z Bärn unter dè Leitig vum Bundesrõt bschtimmt worrè, „dass der gänzlich ausgebrochene Tunnel nie mehr als 600 Meter auf jeder Seite hinter der Stollèbruscht zurückbleiben darf“. Dè Favre hèt sich nit draa ghaltè, dõrum hèt d GB d Zalligè ygschtellt un dè Favre sich mit dè Gotthardbaangsellschaft chräftig gschtrittè hèt. D Kürs vo dè Aktiè sin wèg èm Stritt is Boddèlose gsunkè un dè Bau vum Dunnel isch zitèwys in Fròg gschtellt worrè. D Nõchfinanzyrig isch nu glungè, well sich Italiè un Dütschland nõch èrè wittèrè internationalè Konfèrenz witteri Zaalungè zuègsait hèn. Dè Alfred Escher, wo d Voantwortig für s finanzièlle Debakel vo dè GB drait hèt, hèt wèg èm Drugg vum Bundesrõt zruggdrèttè müèsè. D Finanzyrig isch durch s Alpèbaangsetz gsichèrèt worrè, mit wellèm d Eidgnossèschaft sich vopflichtet hèt, dé Kantön, wo sich aa dè Gotthardbaan bedeiligt ghaa hèn, 4,5 Millionè Franké z zaalè.

Im Favre sin Dot (1879)

Dè Dot hèt dè Favre im Dunnel gholt

Am 19. Juli 1879 isch dè Favre bi nèrè Besichtigung im Dunnel bi Kilometer 3 nit wool gsi un isch è baar Minutè spôter im Aalter vo 53 Johr a Härzvosagè gschtorbè. Technischè Gsamtleiter isch 1879 dè Ernescht vu Stoggalper worrè. Obwoll dè Favre dè Durchschtich nǜmmi erläbbt hèt, isch ym d Ehr zdeil worrè, als Èrschter dè Dunnel z durchquerè: Am 24. Dezembèr 1879 hèn Aaghörigi vu dè nördlichè Bauequipè zum èrschtè Mòl dè Sprènglärm im Südè ghört. Nu nò 422 Meter Fels hèn diè beidè Bauschtellè vonènand drènnt. Am 28. Februar 1880 um dreivyrtel Sibbèni õbends hèt ein Boorer vo Südè hèr diè letscht Felswand abgrummt. Durch sèll Loch hèn d Mineur yrè Kollegè uff dè Nordsitè è Blèchdosè mit èm Bildli vum Favre mit dè Wort übbergää: „Wer wäre würdiger gewesen, als Erster die Schwelle zu überschreiten, als Favre, der seinen Mitarbeitern Meister, Freund und Vater war. Es lebe der Gotthard!“

Durrèschlaa (1880)

Am Sunntig, èm 29. Februar 1880, churz nõch 11 Uhr, isch s nõch sibbè Johr un füüf Mönèt dè Firschtschtollè vollschtändig durrè gschlaa worrè. Sitlich sin d Dunnelbauer nu 33 Zentimeter un 5 Zentimeter i dè Höchi dènäbbè glègè – è Meischterleischtig vo dè dõmòligè Ingenieur- un Vomessigstechniker gsi. S Ereignis isch i dè europäischè Mediè gfièrèt worrè, vo allem well dè 15 Kilometer lange Dunnel mit 15 Kilometern dörtzmòl dè längschte uff dè Wält gsi isch. „Man kann heute sagen, dass die ganze Presse des Kontinents dem Gotthardwerk ihre Huldigung darbringt und den Tribut aufrichtiger Anerkennung zollt.“

Nõch èm Änd vum Bau hèt d Gotthardbaan-Gsellschaft vom Favre sim Unternämmè Nõchzallungè in Millionèhöchi als Pönnalè volangt, wa sin Nõchlass ruinyrt hèt. Sit èm Durrèschlaa wär zwar nò è halbs Johr Zit gsi, jetzt hèt s sichs Vonõchlässigè vum Uusbruch vum Sollèschtollè grächt. Sini Döchter hèt abber läbbenslänglich è jöhrlichi Rentè vo 10'000 Stutz chriègt, wo irè hèt möglich machè söllè, yrèn Huushalt nõch guètbürgerlichè Vohältniss yzrichtè.

Vordrybsleischtig

Diè durchschnittlichi Dagesleischtig hèt sich für diè gsamti Arbètszit uff 4,47 Meter ypendlèt. Im Voglych dèzuè langèds mit modernè Dunnelbaumaschinnè mittlerwyl (2009) für Dagesleischtungè vo 18 Meter, wo byschpillswys bim Uusbruch vo dè Weschtröörè vum GBT realisyrt worrè sin. D Köschtè sin am Schluss uff fascht 227 Millionè Frankè aagschtygè. Durchschnittlich hèn 5472 Mannè uff dè voschiddènè Bauschtellè gschaffèt.

Opfer

199 Büèzer sin wôrend èm Dunnelbau gschtorbè. Vo dè 171 Dotè, wo i dè Unfalllischtè im Bundesarchiv erwäänt worrè isch, sin 53 Büèzer vo Wägè odder Lokomotyvè voquetscht worrè, 49 vo Waggis erschlagè worrè, 46 durch Dǜnamit ums Läbbè chò. 23 sin uff andri Art gschtorbè, ein vo sellnè isch vosoffè. D Schuld hèt mò offizièll wit vo sich gwisè idèm dè Zuèfall odder dè Vouuglückte sèlbèr schuld gsi isch. Zaalrychi witteri Männer sin allerdings im Lauf vo dè folgendè Johr a dè Spôtfolgè vo Unterernäärung, Krankètè un Voletzungè voschiddè, alles gsundheitlichi Schäddè, wo si sich wôrènd èm Dunnelbau zuèzogè hèn. „Nicht als Todesfälle erfasst wurden diejenigen Arbeiter, die an den Portalen tödlich verletzt oder unheilbar krank wurden, jedoch erst nach ihrer Rückkehr in die Heimat starben. Dieses Korrektiv gewinnt dadurch an Gewicht, dass gerade in Airolo Kranke und Verwundete ‹massenhaft nach Hause geschickt wurden›.“ Schuld an vill Krankètè isch è Infektion mit èm Hòkèwurm Ancylostoma duodenale gsi.

Bauwärch

S Dunnelbortal bi Göschènè um 1889 ummè

Dè Gottharddunnel volauft vom Nordbortal z Göschènè bis churz vor s Südbortal vo Airolo faddègraad, bim Südbortal macht dè Dunnel èn Bogè in Richtig Oschtè. D Trassèfüürig isch mit dè dõmòligè Vomessigsmethodè bi nèrè dirèktè Sichtvobindig am eifachschtè z machè gsi, sèllèwäg isch uff Kurvè im Bärg wèg dè potentièllè Vomessigsfääler vozichtet worrè. Bim Bau isch dè südliche Richtschtollè ooni Bogè uusgfüürt worrè. Dè Bogè isch èrscht bim Volluusbruch entschtandè un diènt dè Aabassig vo dè Linnièfüürig vo dè Baan a s Gelände. Dè südliche Richtschtollè isch spôter i diè milidärischè Dunnelfeschtungè integryrt worrè. Uff dè Dunnel-Nordsitè isch d Strèggi an Dunnel im Freyè un südlichè Vorfäld vum Baanhof Göschènè aabasst worrè.

Dè Dunnel stygt vo Göschènè hèr zèrscht mit 5,82 ‰ Stygig uff èrè Längi vo 7822 Meter aa, bis er zum Schitelpungt chunnt. Dènõch kait dè Dunnel in Richtig Airolo zèrscht uff 2273 Meter Längi mit ènèm Gfälle vo 0,58 ‰, denn mit 2,00 ‰ uff 3793 Meter un zletscht mit 1,00 ‰ uff 770 Meter s Loch abbè.

Dè Firschtschtollè hèt znägscht èn Querschnitt vo oppè 6,7 m², dè fèrtig Dunnel hèt èn Mindeschtquerschnitt vo 45,1 m². D Höchi ab dè Dunnelsollè bedrait 7,1 Meter, d Dunnelbreiti i dè Kämpferhöchi unterhalb vum halbchraisförmigè Gwölbe 8 Meter. Diè blaanti Uusbruchmèngi hèt 672'000 m³ bedrait, us dèrrè widderum è Matriaalmèngi dotal vo öppè 894'000 m³ berèchnèt worrè isch.

Dè ganz Dunnel is uusgmuèrèt worrè, wiè sèll vo dè Gotthardbaan-Gsellschaft urschprünglich gfordèrèt worrè isch. D Dicki vo dè Dunnelwand bedrait im Berych vo dè Druggzonè im Nordschtollè zwǜschè Kilometer 2,789 un 2,814 bis zuè drei Meter. Auch im südlichè Deil vum Dunnel hèt mò bi Kilometer 4,540 è dickè, gmuèrtè Gewölbering ybaut wörrè. I dè standfeschtè Berych isch s Gwölbe zwǜschè 0,4 un 0,7 Meter stark. Wo s möglich gsi isch hèt mò uff è Sollègwölbe vozichtet.

Alli hundert Meter isch i d Wand è Schutznièschi für Streggèläufer un andres Personal im Dunnel ybaut; jeddi zèènti Nièschè isch Chammèrè uusbaut worrè, wo drei Meter dǜèf un drei Meter breit isch.

Dè ganz Dunnel isch als Doppelschpurschtrèggi mit èm Gleismittelabschtand vo 3,8 Meter aaglait. Am Aafang sin Vignol- odder Breitfuèssschinnè mit èm Metergwicht vo 36,75 Kilogramm volait worrè, wo uff Holzschwällè un èm 35 Zentimeter dickè Schotterbett glègè sin. Hüt hèn d Schinnè s UIC-Brofyl 60 (SBB Brofyl VI) mit ènèm Metergwicht vo 60 Kilogramm.

Bedryb

Èrschtè Zug, wo im Johr 1881 durch dè Gottharddunnel gu Nordè gfaarè isch

D Jungfèrèfaart z Bellinzona

Grafischè Faarblaan vo dè Gotthardbaan anno 1899

Schu vor dè Yweyung vum Gottharddunnel sin ab Hèrbscht 1881 d Boschtsäck durch dè Gottharddunnel transportyrt worrè, woby dè Tunnel èrscht im Roobau fèrtig gsi isch. Aalässlich vo dè offizièllè Èrschtfaart am 1. Juni 1882 isch dè Zraggè Alois, wo dè Kondukteur vo dè letschtè Postkutschè gsi isch, d Ehr zdeil worrè, wôrènd dè Faart dè èrscht Boschtsack z drägè. Bevor dè brovisorische Baanbedryb Göschènè–Airolo durch dè Dunnel am 1. Januar 1882 uffgnõ wörrè hèt chönnè, sin d Reisendè no mit Schlittèkolonnè übber dè Pass brocht worrè. D Passagè durch dè Dunnel isch am Aafang zwǜschè 17 un 23 Minutè lang gangè. Dè Faarpriis isch uff 2.70 Fr. i dè 1. Klassè, 1.90 Fr. i dè 2. Klassè un 1.35 Fr. i dè 3. Klassè taxyrt gsi.

Vom 22. bis zum 25. Mai 1882 hèt mò mit übber 600 Gäscht us ganz Europa d Segnung vum Dunnel gfièrèt. Dè Escher Alfred hèt a sellrè Fyèr nit deil gnõ. Am 1. Juni 1882 hèt d GB dè durchgängige Vokeer zwǜschè Immèsee un Chiasso uffgnõ.

Im Johr 1888 sin nõch grafischem Faarblaan maximal 32 Züüg pro Daag durch dè Dunnel gfaarè: 6 Schnellzüüg, 8 Personèzüüg, 8 regelmässigi Züüg un bis zuè 10 Fakultativzüüg. Wôrènd dè Nacht hèt s zwei Bedrybspausè vo zämmè 8 Stundè un 10 Minutè gää.

Im Johr 1897 hèn däglich 61 Züüg dè Dunnel bassyrt. Durch dè Rauch vo dè Dampfloks sin die Baanerhaltungsarbètè wesèntlich müèsamer worrè. Dõrum isch è Belüftigssischteem nõchdräglich ybaut worrè, wo bim Nordbortal z Göschènè 1898/99 hèrrè baut worrè isch. D Belüftigsaalaag isch mit Hǜlfi von èrè fescht stationyrtè Lok, wo in èm Schuppè uffgschtellt worrè isch, am 16. März 1899 in Bedryb gangè. Ab 1902 isch d Wasserchraft vo dè Rüüss mit èrè Leischtig vo 800 PS für dè Aadryb vo dè Aalaag bruucht worrè. Mit èm nadürlichè Luftzug hèt mò Luftgschwindigkeitè vo 2,6–3,6 m/s am Nordbortal un 2,2–3,0 m/s am Südbortal hèrrè brocht.

Sit èm 18. Oktobèr 1920 faarèd d Züüg durch dè Dunnel mit elegtrischer Tragtion. Im Johr 1923 hèn durchschnittlich däglich 50 Züüg dè Dunnel frequènyrt: 18 Güterzüüg un 32 Reisezüüg.

Im Johr 1938 dè Dunnel in zwei Bloggabschnitt unterdeilt worrè, um sini Leischtungsfähigkeit stygèrè z chönnè, idèm glychzitig zwei Züüg hinterènand im Dunnel in ei Richtig faarè chönnè. D Freymeldig vum Blogg bassyrt durch Achszeller. 1946 isch è Dunnelschtation mit dopplètem Gleiswechsèl ygrichtet worrè, wo vo dè elegtrischè Integra-Stellwärch z Göschènè uus fèrngstüèrèt wörrèd. Dõdurch cha dè Dunnel in vokeersschwachè Zitè deilwys eigleisig bedribbè wörrè, womit dè Unterhaalt erlychterèt worrè isch, well dè einèwäg dõdefür bruuchte Eischpurabschnitt nǜmmi 15 Kilometer lang, sondern nu nò 7,5 Kilometer lang gsi isch. Im Johr 1938 sin durchschnittlich 74 Züüg däglich dè Tunnel durrè gfaarè.

1954 isch d Station Airolo für dè Autovolaad durch dè Gottharddunnel umbaut worrè, dè Umbau vo dè Station Göschènè isch 1957 gmacht worrè. Dõdefür isch öschtlich vum eksischtyrendè Dunnelbortal è neus Dunnelbortal für dè Aaschluss vo dè Gleis vo dè Autovoladderampè baut worrè, sèlli Gleis gôn nõch 200 m i dè Strèggèdunnel übber.

1960 sin däglich 197 Züge durch dè Dunnel grollt, dòdèvu sin mee wiè 70 Brozént Güèterzüüg gsi sin.

Ab 1962 isch d Signalisyrung un d Gleisaalaag grundlegend umbaut worrè. Aaschtell vo dè Dunnelschtation Gotthard-Mitti sin zwei Gleiswechsèl i dè Drittelspüngt aaglait worrè, dè Dunnel isch in 15 Bloggabschnitt unterdeilt un dè Gleiswechselbedryb ygfüürt worrè. Der Umbau isch in Etappè übber d Bünni gangè. Diè èrscht Etappè isch am 12. April 1962 in Bedryb gangè. Sèbbi Etappè hèt d Bloggschtellè 1 bis 5 un 11 bis 15 umfasst, dè mittlere Dunnelabschnitt isch znägscht nò nit umbaut worrè. Au d Dunnelschtation isch im Bedryb blibbè. D Gleiswechsèl a dè Drittelspüngt sin èrst i dè Johr 1977 bis 1980 ybaut worrè.

Nõchdèm dè Gotthard-Strõssèdunnel uff gmacht worrè isch, hèt mò mit èm Autovolaad am 5. September 1980 uffghört, nu nõch èm Brand im Strõssèdunnel 2001 isch er kurzzitig reaktivyrt worrè.

Dènkmòl

S Dènkmòl vom Vincenzo Vela

Z Göschènè erinnerèt èn Monumènt uff èm Gottsacker a dè Favre un d Opfer vum Dunnelbau. S bschtòt us èrè Büschtè vum Favre un us èm Mineur, wo vor èm Favre am Boddè hoggt. D Inschrift erinnerèt a d Opfer vom Dunnelbüèz.

Anno 1932 isch wèg èm 50. Johresdaag vum Fèrtigschtellè vum Dunnel s Dènkmòl vum Tessiner Künschtler Vincenzo Vela (1820–1891) z Airolo uffgschtellt worrè. Dè Vela hèt s 1882 us eigènèm Aadryb un ooni Entgält uffgschtellt. S drait dè Titel Vittime del lavoro (Opfer vum Büèz) un isch dè Büèzer gwidmèt, wo bim Bau vum Gotthard-Ysèbaadunnel vouuglückt sin. S stòt i dè Nôchi vum Baanhof.

Im Dunnel sèlber sin Uuglücksort dõdurch markyrt, dass a dè Wand mit wysser Schrift Datè un d Nammenschürzel vo dè Opfer vum jewyligè Dodesfall ydrait sin.

Befeschtigungè

Kannonière vum Fort

Zuè dè Feschtigsaalaage rund um dè Dunnel ghört s Wachhuus z Göschènè un s drǜschtöggige Artillerywärch Fondo del Bosco bzw. Forte Airolo im Südè, wo i dè Schwyz einzigartig isch. Sini Aalaag folgt im Entwurf vum öschterrychisch-ungarischè Generalgenyinschpèktor Daniel Freihèrr vo Salis-Soglio.

S Wachhuus umfasst èn Kampf- un Unterkumpftstrakt un Flankyrgalèriè. Als Gschütze gegè èn Aagriff vo Südè hèt s znägscht zwei 120-mm-Ringroorkanonè (1882, Friedrich Krupp AG), zwei 120-mm-Kugelmörser (1888, Grusonwerk AG Buckau), füüf 84-mm-Ringroorkanonè (1880, Krupp in voschiddènè Kasemattè), vyr 53-mm-Schnèllfüèrkanonè (1887, Krupp in vosènktè Panzerdürm) un zwölf 84-mm-Bronzekanonè (1871) in drǜ Kaponnièrè. Dõdèzuè sin drei Beobachtigs-Panzerdürmli un èn 1 Kilometèr langè Stollè zuè dè Voteidigungsaalaagè dirèkt am Ygang vum Dunnel.

Dört ghörèd usser èrè Wachè Maschinnègweer-Ständ, Flammèwèrfer un Sprèngkammèrè übber m Dunnel dèzuè. D Sprèngkammèrè sin i dè Yfaartsgalery aaglait, wo usserhalb vum Gebirgsschtogg glègè sin. Flankyrgalèriè sin am Stuei un Infantryaalaagè uff èm Foppahöger baut worrè. Dè Bau isch im April 1887 aagfangè un im Summer 1890 z Ènd brocht worrè.

Im Raamè vum Reduit-Blaans im Zweitè Wältchrièg isch d Feschtung San Carlo un d Feschtung Sasso da Pigna 1942 zuè dè Sicherig vum Dunnel-Südbortal mit Artillery baut worrè. Diè aalt Mannschaftskasärnè Fort Hospiz, wo 1894 baut worrè isch, isch aktivyrt worrè, um Voteidigungsdruppè je nõch Aagriffslaag schnèll voschièbè z chönnè. Dè Armeegeneral Guisan hèt dõdemit dè benõchbòrtè Achsèmächt diè entschlossèni Voteidigung im Fall vum èm Aagriff uff dè wichtige Nõchschubwäg und zeigè wellè. Èrscht 1947 sin diè voaaltete Aalaagè als Fort uffgää worrè un nu nò als Unterkumpft bruucht worrè. Mittlerwyl isch es zuè nèm Museumsobjèkt umgschtaltet worrè.

Gegèwart un Zuèkumpft

Luèg au: Gotthard-Basisdunnel

Mitfaart in em TILO̠-Zug gu Norde un Süde durch de Gotthard-Schiteldunnel mit Laufzytmessig

Nõch dè faarblanmässigè Inbedrybnaam vum Gotthard-Basisdunnel am 11. Dezembèr 2016 isch diè fèrneri Zuèkumpft vo dè Bärgschtrèggi no offè. Mittelfrischtig faart bis hüt (Stand:Februar 2020) stündlich èn Personèzug vo dè SBB vo Bellinzona am Fuèss vo dè Südrampè bis Èrschtfäld i dè Mitti vum Obberè Rüüssdal mit Halt z Göschènè, Airolo, Faido un Biasca. Die SBB hèt im Johr 2014 è Konzèpt vorglait, um mit stündlichè RegioExprèss-Vobindigè übber d Bärgschtrèggi è attraktivs Baanaagebot für dè Uusflugsvokeer aazbǜètè. Zum Ysatz chömmèd FLIRT-Drybwägè, wo us èm TILO-Rollmatriaal gschtellt wörrèd. Heimètdepot für d TILO-Züüg isch dè Bf Bellinzona. Aaschlüss a dè Fèrnvokeer sin z Èrschtfäld übber èn Interregio vo Züri HB hèr sowiè übber Bellinzona gää. Z Arth-Goldau un z Bellinzona git s diè bescht Möglichkeit, uff d EC z wechslè, wo durch dè GBT durrè vokeerèd.

Längerfrischtig git s Übberlegungè, die Bärgschtrèggi übber dè Gotthardbaan-Schiteldunnel für Güèterzüüg z vowendè un dagsübber nu diè Hochgschwindigkeits-Personèzüüg (200 km/h reschpektyv 250 km/h) via GBT vokeerè z lõ. D Idee chunnt vo dè Trassèkonflikt, wo sich abzeichnè düèn, wo sich wèg èm stündlichè Personèzug un dè mit maximaal 100–120 km/h dütlich langsamer vokeerèndè, schwèrè Güèterzüüg ergäbèd. Wègè dè deilwys fäälèndè Übberholgleis müèn im Basisdunnel (un faktisch au uff dè Zuèlaufschtrèggè) Güèterzugtrassè gopferèt wörrè, wo vor ènèm Personèzug, dèmit mò è Ufflaufè vum Personèzuug uff èn Güèterzug, wo voruus faart, vomidè wörrè cha.

Dè Güètervokeer isch abber uff è hochi Leischtigsfähigkeit aagwisè, um gègè dè Lkw-Güètervokeer beschtò z chönnè. Sèllèwäg isch dè Güètervokeer uff dè Gotthard-Alpètransversalè uff è Tragtion mit èrè Lok für 750 m/1600 t uff dè Flachbaan un dè 4-m-Korridor uusgrichtet. Durch sèll bǜètet sich dè Gebruuch vo dè Bärgschtrèggi für dè Güètervokeer nit wǜrklich aa. Langfrischtig haaltet sich s BAV s Vokeerè vo Güèterzüüg durch dè Gotthard-Schiteldunnel im Hybligg uff witteri Spurè uff dè Zuèfaartslinniè offè. In nôcherer Zuèkumpft chönnt d Gotthardlinniè usserdèm für dè allfälligè Uusbau odder d Sanyrig vum Strõssèdunnel für Matriaaldranspört odder, wiè früèner, für Laschtwagèdranspört ygsetzt wörrè.

Dè Baanhof z Göschèné mit Nordbortal vum Gottharddunnel, rächts èn Zug vo dè MGB

Anno 2009 hèn d Kantön Uri un Tessin sowié d SBB è Machbarkeitsschtudiè für s UNESCO Wältärbe-Brojèkt Verkehrswege Gotthard. publizyrt. D Studiè isch zum Schluss chò, dass d Techniggschichtè un diè dõ erhaaltènè Objäkt sèlli Bärgschtrèggi dischtinguyrt macht. In Zämmèarbèt mit èm Bundesamt für Kultur, wo für d Ygaabè bi dè UNESCO zuèschtändig isch, hèt mò feschtglait, dass d SBB bis zuè dè Schaffig vun èm Dossier d Inventarisyrig vo dè Baanschtrèggi abschlièsst un è denkmòlgrächtes Bedrybskonzèpt vo dè Bärgschtréggi ufflegè söll. D Kantön hèn diè notwèndigè ruumblaanerischè Voruussetzungè gschaffè. D Uusarbeitig vu sèllèm Dossier hèn zwei Johr duèrèt, um s Label Wältärbi bis zuè dè Inauguration vum Basisdunnel barat z haa. Wo s denn abber spruchryyf worrè isch, hèt sich dè Budesrõt im Johr 2016 abber für anderi Vorschlääg entschiddè un d Gotthard-Bärgschtrèggi bis uff witteres zrugg gschtellt.

Datè

S Längèbrofyl vum Mont-Cenis un vum Gotthard-Dunnel mit Temperaduraagaab vom Ernescht de Stockalper (1883)

Längèaagaabè

Diè voschiddènè Längèaagaabè sin zum Deil historisch bedingt:

• 14'900 m — Aagaabè im Wärchsvodraag vo 1872
• 14'920 m — Èrschti trigonometrischi Berèchnig 1875
• 14'892,4 m — Nõch èm Durrèschlaa mit dè Messlattè ermittlèt
• 14'892,89 m — Nõchkontroll vo 1882
• 14'997,89 m — Volängerig durch dè Aabau vo Minèkammèrè am Nord- un Südygang 1887
• 15'002,64 m — offizièlli Längi gmäss Eidgnössischer Landestopography 1938
• 15'045 m — Am Südbortal 1971/72 isch dè Dunnel um 42 Meter durch dè Vorbau von èrè Strõssèbrugg volängerèt worrè.

Höèaagaabè übber Meer;

• Nordbortal; 1106,89 m ü. M. (Stand 1980)
• Südbortal; 1141,74 m ü. M. (Stand 1980)
• Schitelpungt; 1151,42 m ü. M. (Stand 1980)

Neigig im Längè-Brofyl (Nord-Süd);

• 5,82 ‰ Stygig uff 7822 m (bis zum Schitelpungt)
• 0,58 ‰ Gfäll uff 2273 m
• 2,00 ‰ Gfäll uff 3793 m
• 1,00 ‰ Gfäll uff 770 m

Dunnel-Brofyl

• 45,1 m² gmäss Blaanvorgaab
• ca. 6,7 m² Firscht-Richtschtollè
• 7,1 m Höchi ab Dunnelsollè
• 8,00 m Breiti in Kämpferhöchi

Laag bezogè uff Streggèkilometryrig (ab Immèsee);

• 70,45 Baanhof Göschènè
• 75,37 Diènschtstation Gotthard Nord (Spurwèchsel)
• 78,72 Schitelpungt
• 80,69 Kantonsgränz Uri/Tessin
• 81,32 Diènschtschtation Gotthard Süd (Spurwèchsel)
• 86,21 Baanhof Airolo

Film

• 200): Manfred Baur, Hannes Schuler: Der Durchbruch. D Eroberig vo dè Alpè Deil 2 (5deilig). Dokumentation. 45 Min.
• Anno 2016 isch mit èm zweideiligè Schwizer Fèrnseefilm Gotthard dè Bau vum Gottharddunnel un diè dõmòligè Läbbens- un Arbètsbedingigè unter dè Regy vom Urs Egger dramaturgisch uffwändig inszenyrt worrè. Dõdeby sin diè historischè Faktè mit fiktionalè Elemänt, au Personè, aagrycherèt worrè.
• 2018: Film vo dè Verena Schönauer: Mythos Gotthard, Dokumentation, 90 Min. (Mit voschiddènè ForscherInnè: Alexandra Binnenkade, Beat Frey, Hans Rudolf Fuhrer, Marcia Phillips, Johannes Rebsamen, Mauro Tonolla, Matthias Vollmer (Geograph). Au s Fotobrojèkt vom Jean Odermatt wörd vorgschtellt.)

Luèg au

• Dè Gotthard-Basisdunnel (italiènisch: Galleria di base del San Gottardo ; abchürzt GBT), wo 2016 fèrtig worrè isch, isch èn 57 km langè Ysèbaadunnel, wo d Nord-Süd-Strèggi uff dǜèfschtem Niveau um è baar Kilometer vochürzt hèt. Vo allem erschpart dè GBT diè obbè erwääntè energyraubendè Bärgschtrèggènè (Rampè). D Gotthardbaan, wo übber dè GBT gòt, wörd als Flachbaan unter dè Alpen durrè benamst un nǜmmi als Bärgschtrèggi. Dè GBT volauft in èrè Höchi vo 312 bis 549 m ü. M. (Schitelpungt) zwǜschè m Nordbortal bi Èrschtfäld (UR; 460 m ü. M.) un èm Südbortal bi Bodio (TI; 312 m ü. M.) un bschtòt us zwei barallel volaufendè eingleisigè Dunnelröörè.
• Dèsèll neue Wäg, wo au als Basisdunnel banamst wörd, isch è Deilschtugg vum Vokeerskonzèpt, wo diè gsamt Schwiz umfassè duèt, diè Neui Alpètransversalè odder NEAT.
• Autobahndunnel im Zuug vo dè Nationalstrõss 2 (N 2 odder A 2) (sit 1980 in Bedryb, ca. 17 km Längi; è Erwitterung mit èrè zweitè Dunnelröörè stòt zum Bau aa un söll im Johr 2027 fèrtig sy)

Literadur

• Kilian T. Elsasser, Hans-Peter Bärtschi; Verkehrshaus der Schweiz (Hrsg.): Kohle, Strom und Schienen. Die Eisenbahn erobert die Schweiz. NZZ, Züri 1997, ISBN 3-85823-638-1 (Katalog für d Uusschtellig Schinnèvokeer).
• Kilian T. Elsasser, Lukas Vogel; Via-Storia – Zentrum für Verkehrsgeschichte (Hrgg.): Der direkte Weg in den Süden. D Gschichtè vo dè Gotthardbaan. AS, Züri 2007, ISBN 978-3-909111-42-8 (italiènischi Uusgaab unter m Titel: La diretta via verso il sud).
• Anton Eggermann, Karl J. Lanfranconi, Paul Winter, Robert Kalt, Walter Trüb: Die Bahn durch den Gotthard Orell Füssli Volaag Züri 1981 ISBN 3-280-01258-9.
• Joseph Jung, Alfred Escher 1819–1882. Aufstieg, Macht, Tragik. 5., revidyrti Ufflaag. Volaag Neui Zürcher Ziting NZZ Libro, Züri 2014, ISBN 978-3-03823-876-8.
• Joseph Jung (Hrsg.), Alfred Eschers Briefwechsel 1866–1882. Private Eisenbahngesellschaften in der Krise, Gotthardbahn, politische Opposition, Bearbeitet und kommentiert von Claudia Aufdermauer, Basil Böhni, Lisa Bollinger, Bruno Fischer, Josef Inauen, Joseph Jung, Björn Koch und Vincent Pick (= Alfred Escher. Briefe. Ein Editions- und Forschungsprojekt der Alfred Escher-Stiftung. Band VI), Volaag Neui Zürcher Ziting, Züri 2015, ISBN 978-3-03810-034-8.
• Joseph Jung (Hrsg.), Alfred Escher zwischen Lukmanier und Gotthard. Briefe zur schweizerischen Alpenbahnfrage 1850–1882, Bearbeitet und kommentiert von Bruno Fischer, Martin Fries und Susanna Kraus, Mit Beiträgen von Joseph Jung und Helmut Stalder. (= Alfred Escher. Briefe. Ein Editions- und Forschungsprojekt der Alfred Escher-Stiftung, Band I). Volaag Neui Zürcher Ziting, Züri 2008, ISBN 978-3-03823-379-4.
• Joseph Jung, Alfred Escher 1819–1882. Der Aufbruch zur modernen Schweiz, Volaag Neui Zürcher Ziting, Züri 2006, ISBN 3-03823-236-X.
• Karl Lüönd, Karl Iten: Unser Gotthard. Ringier, Züri 1980, ISBN 3-85859-137-8.
• Werner Meyer, Heinz Dieter Finck (Fotos): 1291, die Geschichte. Die Anfänge der Eidgenossenschaft, Silva-Volaag, Züri 1990. (ooni ISBN)
• Hans Peter Nething: Der Gotthard. Eine Pass- und Verkehrsgeschichte, Ott, Thun 1976. ISBN 3-7225-6338-0 (die 4., neu redigyrti Ufflaag vum Buèch «Über den Gotthard», wo 1935 usè chò isch ).
• Rennhardt: Der Gotthard (SJW-Heft Nr. 1594).
• Artur Wyss-Niederer: Sankt Gotthard, Via Helvetica. Edition Ovaphil, Lausanne 1979.
• NZZ Folio 07/1995 – Thema: Gotthard.

Weblinggs

 Commons: Gotthardtunnel – Sammlig vo Multimediadateie

 Übberykumpft zwǜschè Dütschland, Italiè un dè Schwyz wèg dè Hèrschtellig un Subventionyrig von èrè Ysèbaa übber dè St. Gotthard. Vum 28. Oktobèr 1871. im dütschsprochige Wikisource

• Gotthard-Scheiteltunnel uf dr Plattform ETHorama
• Gotthard-Tunnel (Video Füürerschtandsfaart, Vomessig)
• Gotthardtunnel. In: Victor von Röll (Hrsg.): Enzyklopädie des Eisenbahnwesens. 2. Auflage. Band 5: Vorlage:RöllEnzyklopädie/Titel. Urban & Schwarzenberg, Berlin / Wien Vorlage:RöllEnzyklopädie/Jahr, S. 361–364 Historischi Beschrybig vum Bau vum Dunnel.
• Gotthardbahn Unesco Weltkulturerbe (uff www.museumsfabrik.ch)
• Homepage der Alfred Escher-Stiftung (Alles übber dè Alfred Escher un d Alfred Escher-Stiftig)
• Digitali Brièfedition vo dè Alfred Escher-Stiftig (Alli bekannti 5018 Brièfli vom un a dè Alfred Escher online bräsentyrt)

Aamerkigè

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Gotthard-Scheiteltunnel“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.