Albanischi Sproch

Albanisch (Shqip)
Verbreitig:	Albanie, Kosovo, Mazedonie, Montenegro, Serbie, Kroatie, de Türkei und Rumänie, usserdem z Idalie und Griecheland und als Ywanderersproch z West- und Mitteleuropa sowie Nordamerika und Australie
Sprecher:	7-9 Millione
Linguistischi Klassifikation:	Indogermanischi Sproche Albanisch
Unterteilige:	Gegisch und Toskisch
Offizieller Status
Amtssprooch vo:	Albanien Albanie Kosovo Mazedonie Montenegro
Sproochchürzel
ISO 639-1	sq
ISO 639-2	(B) alb	(T) sqi
ISO 639-3	sqi (Makrosproch), als (Toskisch), aln (Gegisch), aat, aae

Die albanischi Sproch (Albanisch: Gjuha Shqipe /ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ/) ghört zu de indogermanische Sproche.

Dialäkt

Hauptartikel: Albanischi Dialäkt

Grundsätzlich underscheidet mer zwüsche zwei Dialäktgruppe, em Gegische und em Toskische. Sälli werre widderum in verschydeni Underdialäkt underdeilt. Hochsproch vom Albanische isch de toskische Dialäkt. Allerdings werre (vor allem in de Medie) immer meh gegischi Usdrück übernoh.

Verbreitig

D Sproch isch in ganz Albanie und usserdem in Deile vo Mazedonie, Serbie, Griecheland und Montenegro gschwätzt. Z Süditalie und Sizilie git s Minderheite wo Albanisch schwätze, insgsamt öbbe 100'000.

D Gsamtzahl vo Spræcher wird uff sybe bis nün Millione gschätzt.

Gschicht

Im 1. Johrdausend hät sich d Sproch vo de andere indogermanische Sproche abgspaltet. Am Afang sin d Albaner numme in wenige Teile vom hüttige Albanie gsi; spöter hän si sich bis an d Mittelmeerküste usbreitet. E baar byzantischi Schriftsteller hän vo de albanische Sproch berichtet. Bis ins nünzæhnte Johrhundert sin Slawe uss de Nochbarländer ygwandert und hän d Sproch übernoh.

Wirklig uff Albanisch gschribe worde isch erscht im 18. Johrhundert. Zwar hät mer scho Beleg vo albanischsprochige Biecher (s ältschte vo 1555), allerdings hät s erscht 1870 die erste Zitige und Zitschrifte uff Albanisch geh. Dörtmols isch no mit em Griechische, Arabische, sæltener mit em Latynische Alphabet gschribe worre. 1908 hät mer sich an me Kongress druff geinigt, dass numme no mit latynische Büchstabe gschribe und d Sunderzeiche ç und ë verwændet werre solle.

Alphabet un Ussprooch

S Albanisch wird im latiinische Alphabet mit zwei Sunderzeiche gschribe. D Buechstabe sin a, b, c, ç, d, e, ë, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Zuesätzlich gits d Digraph dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh un zh. Im Gegische Dialäkt wird au no de Zirkumflex ^ verwändet, wo e Nasalvokal kennzeichnet.

S Albanisch wird konsequänt phonemisch gschribe; des heisst, jede Buechstab oder Digraph stoot für ei Luut. Einzigi Ussnaam isch ë, wo am Änd vum Wort meischt nümm ussgsproche wird. Des wird au mit Fremdwörter un Persone un Stedt so gmacht. S änglisch business wird biznesi gschribe, de George W. Bush isch de Xhorxh Bushi, de Gerhard Schröder isch de Gerhard Shrëderi un Züri un Münche werde Cyrih un Mynih gschribe.

Des Alphabet isch im Joor 1908 bim Kongress vo Manastir als alleinigs Alphabet feschtglait worde. Zur Usswaal sin drüü konkurierendi Alphabet gstande: s „Istanbul-“, „Bashkimi-“ un s „Agim-Alphabet“. Geeignet het mer sich uff e Kompromiss zwüschem Bashkim un Agim, wo hüt no bruucht wird. Devor isch je nooch Religion im latiinische, griechische oder arabische Alphabet gschribe worde. Aber no 1910 het es e Bewegig vo Muslime gee, wo sich für s arabischi Alphabet ygsetzt hen, wyl si s latiinischi Alphabet für unislamisch ghalte hen. S griechischi Alphabet wird hüt no vo de Arvanite (orthodoxi albanisch-sproochigi Grieche) bruucht.

Buechstab	IPA-Wärt	Byspil	Bedütig
A	[a]	pafshim	„Adieu“
B	[b]	bardhë	„wyss“
C	[t͡s]	mace	„Chatz“
Ç	[tʃ]	fuçi	„Fass“
D	[d]	dritare	„Fenschter“
Dh	[ð]	dhe	„un“
E	[ɛ]	gjemb	„Dorn“
Ë	[ə]; am Änd vum Wort meischt stumm	hënë	„Moo“
F	[f]	fjalë	„Wörter“
G	[g]	grua	„Frau“
Gj	[ɟ]	gjelbër	„grüen“
H	[h]	hapur	„offe“
I	[i]	iriq	„Igel“
J	[j]	javë	„Wuch“
K	[k]	shok	„Fründ“
L	[l]	lojë	„Spiil“
Ll	[ɫ]	djall	„Kobold“
M	[m]	mirë	„guet“
N	[n]	nënë	„Muetter“
Nj	[ɲ]	njeri	„Mensch“
O	[ɔ]	portokall	„Orange“
P	[p]	shtëpi	„Huus“
Q	[c]	shqip	„Albanisch“
R	[ɾ]	ari	„Bär“
Rr	[r]	rruga	„Strooss“
S	[s]	sot	„hüt“
Sh	[ʃ]	shumë	„vil“
T	[t]	kaltër	„himmelblau“
Th	[θ]	thikë	„Messer“
U	[u]	bukë	„Brot“
V	[v]	vajzë	„Maidli“
X	[d͡z]	xixë	„Funke“
Xh	[dʒ]	xhurmë	„Lärm“
y	[y]	pyll	„Wald“
z	[z]	zjarr	„Füür“
zh	[ʒ]	plazh	„Strand“

Phonologi

S Standardalbanisch un di toskische Dialäkt hen 29 Konsonante un sibe Vokal. D Betonig ligt meischt uff de zweitletschte Silbe. In de gegische Dialäkt gits mee Luut (lueg wyter unte).

	Bilabial	Labio- dental	Dental	Alveolar	Post- alveolar	Palatal	Velar	Glottal
Verschlussluut	p b			t d		c ɟ	k g
Affrikat				ts d͡z	tʃ dʒ
Nasal	m			n		ɲ
Frikativ		f v	θ ð	s z	ʃ ʒ			h
Approximant						j
rhotischi Luut				ɾ r
Laterale			ɫ	l

D Konsonante vum Gegische unterscheide sich dass es no e velare Nasal [ŋ] un en velarisierte dentale Nasal [n̪ˠ] git, dass de alveolare Vibrant [r] vilmool als en retroflexe Approximant [ɻ] ussgsproche wird, un dass d palatale Plosiv q un gj mit de Affrikate ç un xh zämmefalle.

Vokal vum Toskische un Standardalbanische
	Vorne	Zentral	Hinte
Gschlosse	i y		u
Mittel	ɛ	ə	ɔ
Offe		a

Bi de Vokal unterscheidet s Gegisch im Gägesatz zum Toskische un zur Standardsprooch zwüsche Lang- un Churzvokal un het e Reihe vo Nasalvokal, dafür git es aber de Schwa ë wo für s Toskisch typisch isch, praktisch nit.

Vokal vum Gegische
(Dialäkt vo Shkodra)
	Vorne	Hinte
Gschlosse	i iː ĩ ĩː y yː ỹ ỹː	u uː ũ ũː
Mittel	ɛ ɛː ɛ̃ ɛ̃ː œ œː œ̃ œ̃ː	ɔ ɔː ɔ̃ ɔ̃ː
Offe	æ æː æ̃ æ̃ː	ɑ ɑː ɑ̃ ɑ̃ː

Grammatik

Nome

D Nome könne bstimmt oder unbstimmt sy. De unbstimmte goht meistens de Artikel "një" vorus, an di bstimmte wird s Suffix -i aghänkt, also një dollap - e Schrank und dollapi - de Schrank.

Im Albanische git s fümf bzw. sechs Fäll:

Alli Fäll (au de Nominativ) werre durch Ændige azeigt.

D Pluralbildig isch wie im Dütsche und Alemannische sehr kompliziert. S git etwa hundert verschiedeni Klasse vo Nome.

Weblink

D Wikipedia uff Albanisch
S Wiktionary uff Albanisch — e freis Wörterbüech
Wikiquote uff Albanisch — Zitate

Wikibooks uff Albanisch — Lern- und Lehrmaterialie