Samaade

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Samaade (Samedan)
Wappe vo Samaade (Samedan)
Wappe vo Samaade (Samedan)
Basisdate
Staat: Schwiiz
Kanton: Graubünde (GR)
Region: Malojaw
BFS-Nr.: 3786i1f3f4
Poschtleitzahl: 7503
UN/LOCODE: CH SAM
Koordinate: 786668 / 156516Koordinate: 46° 32′ 2″ N, 9° 52′ 20″ O; CH1903: 786668 / 156516
Höchi: 1'721 m ü. M.
Flächi: 113.80 km²
Iiwohner: 2915 (31. Dezämber 2021)[1]
Gmeindspräsident: Jon Fadri Huder
Website: www.samedan.ch
Samedan
Samedan

Samedan

Charte
Charte vo Samaade (Samedan)AlbignaseeLej da ChampfèrLago BiancoLago di LeiLago di GeraLago di LivignoLago di S. Giacomo-di FraéleLago di PoschiavoLago di Monte SplugaLai da MarmoreraSilserseeSilvaplanerseeSt. MoritzerseeStazerseeSufnerseeItalieRegion AlbulaRegion BerninaRegion ViamalaRegion Engiadina Bassa/Val MüstairRegion PlessurRegion Prättigau/DavosBever GRBever GRBregagliaCelerina/SchlarignaMadulainMadulainPontresinaLa Punt Chamues-chSamaadeSamaadeS-chanfSils im Engadin/SeglSilvaplanaSt. MoritzZuozZuoz
Charte vo Samaade (Samedan)
w

Samaade (dütsch Samaden; ofiziel oberängadinisch: Samedan [sɐˈmeːdən]/?) isch e Gmaind im Kanton Graubünde.

Geografy[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Gmaind lyt in dr Region Maloja, wo en Dail vom Oberengadyn umfasst.

S Dorf Samaade sälber lyt uf dr linke Syte vom Inn, zwüschet Celerina und Beever. Bi Samaade flüsst dr Flaz, wo vo Pontresyna usem Bernynagebiet abechunt, unden a dr Pischte vom Flugplatz Samaade vo rächts in Inn ine. Und au dr Champagnabach mündet fascht a dr glyche Stell in dè Fluss, und zwar bim Ried und em See, wo hinder em Sytedamm vom Inn entstanden isch. S Wasser vom Champagnabach wird imene Chraftwèèrch bi Gravatscha usgnützt. Vo links flüsst dr Beverynbach näbet Beever em Inn zue, und i dem Bach isch d Gmaindgränze vo Samaade zu Beever.

Dr Flaz hät i vilne Jaar ufem Gebiet vo Samaade mit starche Hoochwasser Schaade agrichtet. Sid 1875 hät me-n-en mit Däntsche probiert abz’halte, aber erscht die grössere Dämm, wo vo 1956 bis 1958 bout worde sind, händ mee Würkig zäigt. Bi neue Hochwasser i dr jüngere Zyt hät me gse, das au die Schutzboute vilech mol z wenig gross sind, und so hät dr Kantoon dr Gmaind Samaade befole, bis ane 2005 en besseri Löösig für das Probleem z finde. Do hät d Gmaind en grosszügegi Variante pschlosse, und so isch dr Flaz vo Punt Muragl aa ines ganz es nöis Flussbett gläit worde, wo uf dr Oschtsyte vom Flugplatz dure gaat bis zu dr nöje Mündig in Inn drüü Kilometer wyter unde. Im alte Flusslauf, wo früener mit herte Schteimuure verbout gsi isch, isch en chlyne Bach mid ere wytere, natürleche Auelandschaft. Das Projäkt isch die gröschti Verlegig vomene Fluss in dr Schwiiz sid 80 Jaar gsi.[2]

S Auegebiet am Inn bi Samaade, vom Golfplatz am Flaz bis zum Gravatschasee und uf Beever abe, isch en wichtige Platz für t Wasserfögel. Es isch eis vo de Wasserfogelgebiet, wo i dr Schwiiz nazionaali Bedütig händ, und s äinzige im Pündnerland. S Wassergebiet vo Sameede isch für de Naturschutz und speziell als Raschtplatz für d ”Limikoole“, das sind d Waatfögel, wichtig; und es isch au es guets Bruetgebiet für Zwärgtaucher und d Rejeränte. .[3] D Qualitèèt vom Biotoop isch wider verbesseret worde, wo d Gmainde Samaade und Beever agfange händ, em Inn, wo sid em Jaar 1850 in es baar Projäkt für de Hochwasserschutz kanalisiert worden isch, a gwüssen Oorte wider mee Platz z ggèè und en – wie me dèm i dr Spraach vo de Landschaftsplaaner säit – z ”revitalisiere“. T Auegebiet bi de Mündige vom Flaz und vom Beveryn sind vergrösseret worde und händ jetz grossi Chiisflechene, wo für d Dier guet sind.[4]

Bi dr Geografy vom Gmaindgebiet vo Samaade falt uuf, dass es zwai grossi Tail hät. Dä Ruum, wo s Dorf Sameede sälber drin lyt, gaat uf baide Syte vom Daal bis ganz uf d Bärge ufe. Im Nordweschte, über em Dorf, gaat s Gmaindgebeit oben a dr Alp Clavadatsch, dr Alp Muntatsch und em höch glägen Dääli Valletta bis zum Piz Ot; dèè romaanisch Name heist uf Düütsch «Höche Bärg»; dr Gipfel vom Piz Ot hät d Höchi vo 3247 Meter über Meer (m.ü.M.). D Wälder oben am Dorf sind als Ruezoone für’t Wilddier und Schutzgebiet für t Pflanze definiert.[5]

Samaade hät im wytläufige Gmaindbann zimli viel Alpweide. D Alp- und Chèèsereignosseschaft vo Sameede pachtet das Land uf de Bèèrge vo dr Gmaind. I de gschichtleche Dokumänt vo Samaade findt me vil Informazioone über öppe 22 verschideni Alpareal, wo im Lauf vo de Jaarhunderte ufem Gmaindsgebiet bestande händ. Im 16. Jaarhundert hätt d Gmaind d Alpwirtschaft komplett nöi organisiert. Ane 1554 hät si s Land uf de Bèèrge uf zää Alpe uuftäilt und defüür au zää Alpgselschafte pildet: sächs Alpe sind im Roseggdaal gsi, drüü im Beeverdaal und im Oschte na d Murail-Alp. Ane 1554 isch vo dr Gmaind die grossi nöi Alpoornig erloo worde, wo uf latynisch d ”Magna Charta Alpium de Samaden“ ghäisse het. Mit dr Zyt sind nümmen alli Alpe pschtoose worde, und sid em 19. Jaahrhundert hät me d Alpwirtschaft de nöje Zyt apasst.[6]

Am Groot vom Piz Ot zum Piz da la Funtauna isch d Gmaind noni fertig, im Weschte drvoo lyt dr ganz middler Dail vom Beeverdaal mid dr Alp Suvretta und au s ”Samaadener Suvrettadaal“, wo am Suvrettapass under am Suvrettahorn afoot, au no uf em Biet vo Samaade. D Gränzverlöif sind bi dr Güetertäilig vo Samaade mit Beever ane 1538 bis 1546 feschtgläit woorde. Uf dr Nordsyte isch s Beeverdaal und dr Gmaindbann vo Samaade begränzt vo dr Bärgchetti vom Piz Bial (3060 m.ü.M.) und em Piz dals Vadrettins (2977 m.ü.M.) – uf düütsch: ”Bärg vo de Gletscherli“ – über d Bottas Glischas und bis zum Dschimels und em Piz da las Blais, wo sech d Areal vo vier Bündner Gmainde träffe: vo Samaade, Beever, La Punt-Chamues-ch und Bergün Filisur.

Im Beeverdaal isch d Alp Zember da Palüd Marscha, wo dr Fuesswääg gege Norde über de Saddel vo de Fuorcla Crap Alv zum Albulapass dure gaat. Im Süüde vo Zember da Palüd Marscha hät’s am Piz Marsch no bis jetz en chlyne Gletscher, dr Vadret Palüd Marscha.

Z’oberscht im Suvrettadaal lyt uf Samaadener Bode zwüschet am Corvigliahorn und em Piz Nair au no es chlyses Gebiet vom wyte Schyareal vo Sankt Moritz. Am Schlattainpass und im Pêschdaal stoot dr Sässellift Lai da la Pêsch, womä dermit vom Piz Nair uf Marguns chunt, und er isch uf em Bode vo Samaade.[7]

D Saluver-Bärgchetti und s ganze Alpegebiet vo Bergüün bis zum Malojapass hät de Geolooge vil Interessants z tue ggèè zum d Gschtai gnau z beschryybe, und es isch für se nid äifach gsi z verschtoo, wie dä Dail vo de Alpe entstanden isch. Das weschtleche Gebiet vo Samaade pildet i dr geologische Zoone vom «Oschtalpyn» en uffelligen Oort, wo a de stäile Bärghäng rund um e Piz Ot und de Piz Saluver dr Uufbou vo de Gschtai guet chan beobachtet wärde. Die Felse sind dails us uralte Schichte zämegsetzt, wo scho lang vor dr Zyt, wo d Alpe entstande sind, ferbroche und überenand gschobe worde sind, und bim Uuftürme vo de Alpe hend sech d Forme und d Laag vo de Schichte in es baar Faase alewyl na mee ggänderet. Me hät vil verschideni Material a de Felse beobachtet, Granit, Gnais, Vulkangschtai, Brekzie, Flysch, Chalch, Schifer, Gips und Gmisch vo verschidene Mineraal, wo me au mol grad als «Saluver Gschtai» bezaichnet het.[8] I dr «Saluver-Formazioon» hät’s Doggerchalch, dr Piz Nair bestoot us Dolomit. Am Piz Ot chunt vor alem Granit vor, und zwar d Sorte, wo «Juliergranit» haisst.[9][10][11]

d Uussicht vom Muottas Muragl uf d Seeè vom Oberengadyn mit Sankt Moritz

Im Oschte vom Dorf Samaade liget d Sytedääler Val Champagna und Val Muragl, wo zwüschet drin dr Bärgvorsprung Muottas Muragl isch mid em berüempte Bärghuus und Hotèl Muottas Muragl, vilech ufem schöönschten Uusichtspunkt vom Oberengadyn, wo me mit ere alte Standsäilbaan hiichunt; das isch die eltischti sötegi Baan vom Engadyn und si isch ane 1907 bout worde. D Daalstazioon vo dr Baan isch bi dr Haltstell Punt Muragl vo dr Räätische Baan und grad näbet em Muraglbach.[12][13][14][15]

Uf de Süüdsyte vom Muragl-Daal isch ufem Groot am Piz Muragl d Segantinihütte, wo wegem Mooler und Tichter Giovanni Segantini so heist. Das chlyne Huus isch alerdings knapp änet dr Gmaindgränze, es bar Meter ufem Bode vo Pontresyna. Dr högscht Bärg z’oberscht über dene Sytedääler vo Samaade, über em hüpsche Muraglsee, isch dr Piz Vadret, mid dr Hööchi vo 3199 m.ü.M. Dr Name Piz Vadret haist uf düütsch «Gletscherbärg». Und tatsächlech gseht me uf de alte Charte vo dèm Gebiet under de Bärggipfel no chlyni Gletscherfläke, wo jetz so guet wie ganz verchwunde sind. Dr Muraglpass ganz im Oschte isch en Bärgwanderwääg is Prünadaal übere, wo zu La Punt-Chames-ch ghört.

T Bärge im Oschte vo Samaade mit em Piz Clüx (3129 m.ü.M.) sind en Dail vom Läbensruum vo dr grosse Schtaibockkolony vom Languardmassyv. Die Populazioon goot uf en psunders erfolgrychi Akzioon vom Afang vom 20. Jaarhundert zrugg, wo’s drum ggangen isch, d Schtaiböck, wo im Pündnerland usgrottet gsi sind, afen im Engadyn wider azsidle. Es isch middlerwyle di gröscht Kolony i dr Schwiiz mit fascht zwäituusig Dier.[16] I de Bèèrge vo Sameede und Pontresyna hät d Engadyner Turimusorganisazioon s «Schtaibock-Paradys» für Psuecher ygrichtet.

Vier Kilometer vom grössere Dail vom Gmaindbann vo Samaade wegg lyt das Gebiet im Roseggdaal, wo au zu Samaade ghört. Nur en ganz en churze Abschnidd unden i dem Daal isch uf em Bode vo Pontresyna. S obere Daal, wo en Exklaafe vo Samaaden isch, het ä Lengi vo zwölf Kilometer bis uf di hööch Bärgchetti mit em Piz Roseg (3936 m.ü.M.) und em Piz Bernyna (4049 m.ü.M.). Ufem Daalbode chunt vo unde här gsee zerscht d Alp Prüma (uf Düütsch: ”di erscht Alp“), dän d Alp Seguonda (”di zwäit Alp“) und derna s Bèèrghuus Rosegg, und wyter obe d Alpe Misaun, Ot Suot, Ota und Surovel. D Rosegg-Alpe sind scho imene Samaadener Archyvdokumänt usem Jaar 1456 erwèènt. .[17]

dr Biancograt

Wyter hinde isch das riisige Gröllgebiet mit de Morääne unden a de grosse Gletscher: Tschiervagletscher, Sellagletscher und Rosegggletscher, wo s Wasser von-en abe in Flaz flüsst. Naa bi de Gletscher sind zwäi Bèèrghütte vom SAC: D Tschiervahütte ghört dr SAC-Sekzioon Bernyna. Si isch ane 1951 bout worde, wil s alt Huus wyter unde uf dr Moräne vom Tschiervagletscher nüm hät chöne pruucht wärde; ane 2003 isch d Hütte mit äre modärne Architektur vergrösseret worde. D Tschiervahütte isch berüemt, wil da dr Aastiig zum Biancograat afaat; das isch es schmals Firnfäld uf dr Kreete zwüschet em Tschiervagletscher und em Morteratschgletscher, und übere schmaal und stotzig Schneegraat gaat dr spektakulèèr Wääg uf d Bernyna.[18]

D Coazhütte am Rosegggletscher ghört dr Sekzioon Rätia vom SAC, wo se ane 1926 gmacht und 1964 und namal 1982 erwyteret hät; vorhèr isch da sit 1877 es chlyses Steihüttli gsi, d Chamanna Mortèl.[19] Dr Name vo dr Coazhütte erinneret an Pündner Forschtingeniöör und Fermässer Johann Wilhelm Fortunat Coaz (1822–1918), wo als Topograaf vo dr Äidgnosseschaft ane 1850 als erschte uf d Bernyna gstigen isch. De Coaz hät au vilne vo dene Bärge d Nääme ggèè.[20]

Dr Name ”Barnyna“ chunt im ene Dokumänt vo ane 1429 als Fluername s erschte Mol vor, wo d Gmaind Bergell en Alp im Minordaal naach bim Berninapass gchauft hät. D Berninagruppe, wo s hööchschte Bärgmassyv vo den Oschtalpen isch, het geoloogisch gsee vor allem krischtallyni Gschteischichte, vor allem us Granit.[21]

D Gmaindgränze isch uf dr Bärgchetti vom Fuorclaspitz bis uf d Bernyna grad au t Landesgränze vo dr Schwiiz zu Itaalie, und do druff isch d Wasserscheidi zwüschet de Yzugsgebiet vo dr Donau im Noorde und vom Po uf dr Südsyte. Im Süüde vo dr Kreete isch di iteliäänisch Provinz Sondrio. Dr Bärg zimli im Südweschte, wo uf Romanisch Piz Glüschaint (3594 m.ü.M.) heist, het im Iteliäänische dr Name ”Cima Sondrio“, wil er vo Süüde us gsee als Apschluss vom Malencodaal erschynt, wo bi dr Stadt Sondrio zwänzg Kilometer wyter unde vom Fältlyn abzwäigt.

Näbet de drüü grosse Gletscher hät’s im Roseggdal au no zwölf chlyneri Gletscher oder Firnflechene: dr Misaungletscher, dr Chly Misaungletscher, s ”Tschiervagletscherli“ (uff romanisch: Vadrettin da Tschierva), s Firn- und Yschgebiet under dr Fuorcla Prievlusa, wo äigentlech früener zum Yzuugsgebiet vom Tschiervagletscher gört het, dr Gletscher uf dr Schneechuppe (uf romanisch: Muotta da Neiv), dr Aguaglioulsgletscher, dr Chapütschingletscher, dr Gletscher am Piz dal Lej Alv, dr Gletscher bi dr Fuorcla dal Lei Sgrischus, dr Murtégletscher, dr Vadret da l’Alp Ota und dr Corvatschgletscher, wo druff d Schipischte vo de Corvatschbaane afoot. Au s Bärghuus ”Corvatsch Panoramarestaurant“ (3303 m.ü.M.) staat uf em Gmaindgebiet vo Samaade, au wän’s d Poschtadrässe vo Silvaplana hät; d Corvatschbaan säit in yrere Wärbig, das grosse Huus uf em Corvatsch sig ”s hööchschte Restaurant vom Pündnerland“.[22]

D Bärgchetti uf dr Nordweschtsyte vom Roseggdaal, wo drüber d Gmaindgränze vo Samaade zu Sils, Silvaplana, Sankt Moritz und Celerina lauft, hät e Räje vo ungfäär glych hööche Bèèrge: agfange vom Piz Glüschaint sind das dr Chapütschin, dr Piz Corvatsch (3451 m.ü.M.), dr Munt Arlas, dr Piz Surlej (3187 m.ü.M.), dr Piz San Gian (3134 m.ü.M.) und dän na dr Piz Mezdi – was uf Düütsch als «Mittagsspitz» chan übersetzt wèèrde; er staat ebe gnau im Süüde, wämme vo Celerina und vo Samaade us luegt.

Die Bärgräje ghört geologisch au no zum Bernynamassyv. D Geolooge säget ere d ”Covatschseryy“. Es hät drin Gschtai vo verschidene Aarte, Gneis, Marmor, Schifer, Dolomitechalch und anderi, und druff lyt dr Piz Corvatsch, wo en grosse Granit- und Schiferblock isch.[23]

Gschicht[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Dr Oort Samaade wird sid öpen em Jaar 1137 in historische Dokumänt erwäänt. Es isch eini vo de grosse alte Pfarreie im Oberengadyn gsi. Sid ane 1550 isch d Chile refermiert. Erscht im Jaar 1911 hät’s wider e katoleschi Chile z Samaade ggèè, scho früener, ane 1872, für d Turischte en änglischi Chile. 1895 isch s Chreisspitaal vom Oberengadyn z Samaade bout worde.[24]

Bi Samaade verzwäige sech d Vercheerswääg dur s Engadin und ufe Bernynapass. 1903 isch d Ysebaan cho, mit dr Albulalinie. Dr Baanhof vo Samaade isch eine vo de wichtige Chrüüzigsbaanhööf vo dr Räätische Baan; vo da uus hät’s vier Linie: die dur de Albuladunnel uf Chur, d Linie uf Sankt Moritz, d Streki s Engadyn z’durabb und d Bernynabaan uf Poschiavo und uf Tirano z Itaalie.

Ane 1937 hät dr Flugplatz vo Samaade uuftaa, wo psunders für d Feriestazioon Sankt Moritz wichtig isch; drum häist er hütt au ofiziel «Engadin Airport St. Moritz–Samedan».[25] Bim Flugplatz hät di Schwiizerisch Rettigsflugwacht iry Engadyner Baasis.[26]

Lüt[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Literatur[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • Ottavio Clavuot: Samaade. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
  • Erwin Poeschel: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden. Band III: Die Talschaften Räzünser Boden, Domleschg, Heinzenberg, Oberhalbstein, Ober- und Unterengadin. Bern 1940.

Weblink[ändere | Quälltäxt bearbeite]

 Commons: Samedan – Sammlig vo Multimediadateie

Fuessnoote[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  1. Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2021. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2021 zusammengefasst. Abruf am 13. März 2023
  2. Projekt Hochwasserschutz Samedan 2002 bis 2006. (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.gra-nat.ch uf gra-nat.ch
  3. Luc Schifferli, Matthias Kestenholz: Inventar der Schweizer Wasservogelgebiete von nationaler Bedeutung als Brut-, Rast- und Überwinterungsgebiete – Revision 1995. In: Der Ornithologische Beobachter, 1995, S. 413–433. Syte 416, 431.
  4. Revitalisierung Innauen, Bever, 1. Etappe 2012 (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.bever.ch uf bever.ch
  5. Wildruhezone Gemeinde Samedan uf samedan.ch
  6. Rudolf Antoni Gianzun: Davart las alps da Samedan. In: Annalas da la Societad Retorumantscha 1909, Syte 241–268.
  7. Archivierte Kopie (Memento vom 21. April 2017 im Internet Archive) Schygebiet vo Sankt Moritz] uf engadin.stmoritz.ch
  8. Arnold Escher von der Linth, Bernhard Studer: Geologische Beschreibung von Mittelbündten. 1839, Syte 124.
  9. Mark R. Handy, Marco Herwegh, Christian Regli: Tektonische Entwicklung der westlichen Zone von Samedan (Oberhalbstein, Graubünden, Schweiz). In: Eclogae geologicae Helveticae, 86/3, 1993, Syte 785–817.
  10. Rudolf Staub: Über den Bau der Gebirge zwischen Samaden und Julierpass und seine Beziehungen zum Falknis- und Bernina-Raum. Beiträge zur geologischen Karte der Scheiz, Neue Folge 93, 1948.
  11. Christian Regli: Strukturgeologische Untersuchungen am Westrand der Zone von Samedan. Bärn 1992
  12. s Bärghuus Muottas Muragl. Archiviert vom Original am 5. Juli 2017; abgruefen am 15. Oktober 2019.
  13. Muottas Muragl und Segantinihütte (Memento vom 23. Augschte 2018 im Internet Archive) uf pontresina.ch
  14. Muottas Muragl: Bergerlebnisse in Engadin St. Moritz (Memento vom 5. Oktober 2017 im Internet Archive) uf engadin.stmoritz.ch
  15. 7503.01 Punt Muragl – Muottas Muragl (Memento vom 23. Septämber 2018 im Internet Archive) uf standseilbahnen.ch
  16. Peider Ratti: Stand von Hege und Erforschung des Steinwildes im Kanton Graubünden (Schweiz). In: Zeitschrift für Jagdwissenschaft, 40, 1994, Syte 223–231.
  17. Rudolf Antoni Gianzun: Davart las alps da Samedan. In: Annalas da la Societad Retorumantscha 1909, Syte 242.
  18. Tschiervahütte (Memento vom 3. Februar 2018 im Internet Archive) uf tschierva.ch
  19. Coazhütte (Memento vom 16. März 2018 im Internet Archive) uf coaz.ch
  20. Conradin Ragaz: Johann Wilhelm Fortunat Coaz. In: Bedeutende Bündner aus fünf Jahrhunderten. Chur 1970, Bd. 2, Syte 108–118.
  21. Martin Bundi: Bernina. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
  22. Panoramarestaurant 3303. Das höchstgelegene Restaurant in Graubünden (Memento vom 4. Septämber 2018 im Internet Archive) uf corvatsch.ch
  23. Rudolf Staub: Zur Tektonik des Berninagebirges. In: Viertaljaarsschrift vo dr Naturforschende Gselschaft Züri, 1916, Syte 360 und folgendi.
  24. s Spitaal vo Samaade. Archiviert vom Original am 16. Februar 2018; abgruefen am 26. Januar 2018.
  25. Engadin Airport St. Moritz–Samedan (Memento vom 23. Jänner 2018 im Internet Archive) uf engadin-airport.ch
  26. Rega 9: Basis im Engadin (Memento vom 23. Jänner 2018 im Internet Archive) uf rega.ch