Vals GR
| S GR im Lemma isch s offiziell Chürzel vom Kanton Graubünde und wird bruucht, zum Verwächslige mit Yträäg vom Name Vals vermyde, wo öppis anders meined. |
| Vals | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Graubünde (GR) |
| Region: | Surselva |
| BFS-Nr.: | 3603 |
| Poschtleitzahl: | 7132 Vals 7116 St. Martin |
| Koordinate: | 733633 / 164308 |
| Höchi: | 1'252 m ü. M. |
| Flächi: | 175.56 km² |
| Iiwohner: | 955 (31. Dezämber 2022)[1] |
| Website: | www.vals.ch |
 Vals | |
| Charte | |
 | |
Vals ([fals], im Walsertiitsch Falsch [faɫʃ], rätoromanisch Val , uf Underländer-Schwizertütsch au Wals) isch e Gmaind i dr Region Surselva vom Kanton Graubünde.
Sproochgeografii
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Vals isch es Biet, wo me Alemannisch redt, im ehemolige rätoromanische Sproochruum, sid im Middelalter Walser i das Taal cho sind. Im Taal, uf den Alpen und a de Bärge vo Vals bruucht me no hüt näbe de Walser Fluernääme vil alti romaneschi Ortsbezaichnige, wo vo der früenere rätoromanische Bevölkerig här chöme, öppe d Näme Vals, Camp, Zameia, Zorts, Tomül, Pradätsch, Kartütscha, Soladüra, Fanella, Bucarischuna, Lunschania, Munt, Travisasch, Montaschg, Mariaga, Val Buera, Calasa, Ampervreila, Zerfreila, Guraletsch, Valäta, Canal und Schambrina.
Im Lugnez uf der Nordsyte vo Vals wird die rätoromaneschi Sprooch gredt, im Rhywald im Süde isch au walserdütsches Gebiet, und Blenio im Weschte ghört zum Areal vo de lombardische Dialäkt.
Geografii
[ändere | Quälltäxt bearbeite]S Gmaindbiet vo Vals lyt im Valser Taal, wo drin der Valser Rhy gäge Norde zum Glenner abe flüsst. Am Rhywaldhorn ganz im Südweschte vom Gmaindgebiet, em högschte Punkt vo dr Gmaind, isch under em Läntagletscher d Kwelle vom Valser Rhy, wo den durs Bärgtaal Länta ums Zervreilahorn ume zum Zerfreilasee flüsst. Früener isch do, wo jetz dr See lyt, s Bärgdörfli Zerfreila gsi. Usem Canaltaal chunt vom Güfergletscher und vom Canalgetscher dr Canalbach obenabe i dä Stausee ine.
Bim Loränzhorn foot s Sytetaal Peil mid em Peiler Bach a, wo usem Fanellgletscher chunt und bi Vals in Valser Rhy mündet. Öschtlech vo Vals sind no drü chlynere Sytetääler, s Tomültaal, s Träitobel und s Ronggtobel.
Die ehemoligi Gmeind Sankt Martin isch sid 2015 e Wyler vo Vals.
D Nochbergmainde vo Vals sind Lumnezia, Safietaal, Nufene, Rhywald und Blenio.
Vo Vals us goot e Fuesswääg und Soumpfad durs Peil übere Fallerbärg is Dorf Hinderrhii übere.[2] Uf däm Wäg sind vermuetli d Walser vor öpe 700 Joor is Taal übere cho.
Alti Architektuur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- d Chile Sankt Peter und Paul
- d Martinschile im Wiiler Sankt Martin
- Walserhüüser
- die elteri Hochi Brugg bim Heidboda
- d Wallfahrtschappele z Camp
- Chappele vom Sant Niklaus
- Chappele vom Johannes em Täufer z Soladüra
- Chappele vom Heilige Chrüüz z Valé
- Chappele vom Sant Jakob
- Sant Anne-Chappele z Frunt
- Chappele vom Sant Bartlome bi Zerfreila
- Chappele vom Brueder Chlaus unden am See
- Michels-Chappele z Peil
Modärni Architektuur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Staumuur vom Zerfreilasee
- s Chraftwärch
- s Thermaalbad vom Peter Zumthor
- s Hotäll Alpina
- die neui Hochi Brugg bim Heidboda[3]
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Duri Blumenthal: Kulturführer Val Lumnezia und Vals. Fundaziun da cultura Val Lumnezia, 2000.
- Jürg Simonett: Vals. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Ruedi Vieli: Valserdeutsch. Chur 2009.
- Peter Zumthor: Therme Vals. Züri 2007.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Vals – Sammlig vo MultimediadateieFuessnoote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
- ↑ Paula Jörger: D Valler Bäärgtreger. In: Walservolch, Chur 1974, S. 43–50.
- ↑ Hochi Brugg Vals uf graubuendenkultur.ch
