Dinkelbergisch

S Dinkelbergisch isch de alemannischi Dialäkt, wo in de Gegend vùm Dinkelberg gschwätzt wird. S Dinkelbergisch bildet de Übergang vùm Markgräflerische im Weschte ùn em Hotzewälderische im Oschte.

Di traditionelli Verbreitig vo de Dinkelberger Mùndart, also eigetli d Verbreitig vo gmeinsame sproochliche Merchmool öbe in de erschte Hälfti vùm 20. Joorhùndert, isch am Hochrhy um de Dinkelberg ùme. Im Weschte isch d Gränz zum Baseldytsche ùn em Markgräflerische vùm Wiisedaal gsi, ùn het mit Stette, Inzlinge ùn Wyyle (aber nit Chrenzech) aagfange. Die Baselstedter Ort Rieche ùn Bettinge hen au dezue ghört. Deno hen die hütige Ortsdeil vo Badisch-Rhyfälde dezue ghört, also Herte, Warmbach, Nollinge, Dägerfälde, Charsau ùn Bügge in de Rhyebeni, ùn Eiggsle, Adelhuuse ùn Nordschwoobe ùffem Dinkelberg. Im Oschte het deno Schwörstedt no in de meischte Fäll di glyche Forme wie de Dinkelberg. D Mùndart vo Wäär het scho viil Gmeinsamkeite mitem Dialäkt vùm Hotzewald, aber glychzytig au no viil mitem Dinkelbergische gmeinsam.

Sproochlichi Merchmool

Luut

Bi de Vokal äänle d Dinkelberger Mùndarte meischt em Markgräfler Dialäkt vùm Wiisedaal. Zum Deil sin aber luutlichi Neuerige, wo ussem Markgräflerland no Süde ùn Oschte vordrùnge sin, am Dinkelberg nit ganz abgschlosse, derwyyl si im Hotzewald gar nit aacho sin.

Eso het s Dinkelbergisch zum Byspil mit em Markgräflerische gmeinsam, dass es phonologisch nùmme di gschlossene Vokal /e ø o/ git ùn di ùffnige Vokal /ɛ œ ɔ/ nùmme als Allophon vorchömme. Im Hotzewald dergäge git es beidi als ùnterschidliche Luut, ùn eso chömme di ùffene Vokal au sehr viil hüüfiger vor. Eso sait mer im Wiisedaal ùn am Dinkelberg Bock, Glocke, Ross, spoot, Strooss, chlopfe, Moscht, choschtet, broote, Droot ùn Noot mit [o] bzw. [oː], im Hotzewald dergäge Bòck, Glòcke, Ròss, spòòt, Stròòss, chlòpfe, Mòscht, chòschtet, bròòte, Dròòt ùn Nòòt [ɔ] bzw. [ɔː]. Bi de Wörter grooss, Broot, Floo, gröösser ùn Flöö isch d Ussprooch dergäge glych.

Anderi vokalischi Merchmool, wo s Dinkelbergisch mit em Markgräflerische zämme goot, sin zum Byspil:

Merchmool	Wiisedaal	Dinkelberg	Hotzewald
[æ] oder [ɛ] in Wörter wie „Feld, Wetter, essen“	[æ]: „Fäld, Wätter, ässe“		[ɛ]: „Fèld, Wètter, èsse“
Langvokal oder Chùrzvokal bi „sieben“ oder „wieder“	„siibe“ [z̥ɪːb̥ə], „wiider“ [ˈʋɪːd̥ər]		„sibe“ [z̥ɪb̥ə], „wider“ [ˈʋɪd̥ər]
[iə̯] oder [yː] in „fliegen“	„fliege“ [ˈfliə̯g̊ə]		„flüüge“ [ˈflyːg̊ə]
[ɑː] oder [ɛː] in „sagen“	„saage“ [z̥ɑːg̊ə]		„sèège“ [z̥ɛːg̊ə]
Vokal im Richtigsadverb „hinauf“	„ùffe“ [ˈʊfə]		„uue“ [uːə̯]

Bi de Palatalisierig vùm Vokal /uː/ wie in „Muus“ ùn em Diphthong /uə̯/ wie in „Fuess“ stönn die Dinkelberger Ortsmùndarte zwüschem Wiisedaal, wo die Luut zue [ʉː] bzw. [ʉə̯] oder [ɵə̯] palatalisiert sin, ùn em Hotzewald, wo di ältri, nit-palatalisierti Ussprooch [uː] ùn [uə̯] erhalte isch. D Dinkelbergdörfer hen in de 1970er-Joor also mool di palatalisierte Ussprooch ùn mool di nit-palatalisierte gha. Äänlig isch es bi de Entrùndig vùm Diphthong /yə̯/ wie in „Füess, Brüeder, Gmües“. De Luut isch im Hotzewald gar nit entrùndet, im Wiisedaal ùn am Dinkelberg aber sin au die entrùndente Variante „Fiess, Brieder, Gmies“ vorcho, aber sehr verschiide je nooch Ortschaft.

Merchmool	Wiisedaal	Dinkelberg	Hotzewald
Palatalisierig vùm Diphthong /uə/ wie in „guet, Fuess“	[ɵə̯] oder [ʉə̯]	Adelhuuse/Herte: [ɵə], [ʉə] Charsau: [ʊə]	[ʊə̯] (ganz im Oschte vùm Hotzewald [uə̯])
Palatalisierig vùm [uː] wie in „Muus“	[mʉːz̥]	Adelhuuse/Herte: [mʉːz̥] Charsau: [muːz̥]	[muːz̥]
Entrùndig vùm Diphthong /yə/ wie in „Füess, Brüeder, Gmües“	[yə̯] & [iə̯]	Adelhuuse: [yə̯] Herte/Charsau: [iə̯]	[yə̯]

Bi de Entwigglig vùmene Vokal vor eme Nasal ùn Frikativ („em Staub sys Gsetz“) het d Dinkelberger Mùndart am Aafang vùm 20. Joorhùndert no Diphthongierige gha, also zum Byspil Chouscht statt Chùnscht, Fèischter statt Fènschter oder föif statt fünf. 1914 het de Karl Bohnenberger feschtgstellt, dass d Dinkelberger Mùndart no d Diphthong erhalte hätte, aber im Wiisedaal nùmme no bi ältre Lüt oder bi einzelne Wörter. Sùnscht wäre im Wiisedaal überall ùnterem Yyflùss vùm Hochdütsche d Forme mit em Nasalkonsonant bruucht worde. Bi de Erhebige vùm Südweschtdütsche Sproochatlas in de 1970er Joor het de Dinkelberger Dialäkt zum Deil no Diphthongierige gha, änder allerdings die Forme mit Nasalkonsonant. Im Wiisedaal dergäge het es nùmme no di Forme mit Nasalkonsonant gha, ùn im Hotzewald isch dergäge überall en Diphthong oder Langvokal gsi. In dänne siibzig Joor het sich d Dinkelberger Mùndart also em Wiisedaaler Markgräflerisch aagliche gha. E Übersicht devo gseet mer in derre Tabelle:

Merchmool	Wiisedaal	Dinkelberg	Hotzewald
Em Staub syn Gsetz bi „fünf“	fǜnf [v̥ʏnv̥], fǜmf [v̥ʏɱv̥]		fòif [v̥ɔɪ̯v̥], fö̀if [v̥œɪ̯v̥], fö̀ǜf [v̥œʏ̯v̥]
Em Staub syn Gsetz bi „wünschen“	wünsche [ˈʋʏnʃə]		wòische [ˈʋɔɪ̯ʃə], wö̀ische [ˈʋœɪ̯ʃə], wö̀ǜsche [ˈʋœʏ̯ʃə] (wyter öschtlig wüüsche [ˈʋyːʃə], wǜǜsche [ˈʋʏːʃə]
Em Staub syn Gsetz bi „Hanf“	Hanf [hɑnf]		Haif [haɪ̯f], Hauf [haʊ̯f] im weschtliche Hotzewald aber au scho „Hanf“
Em Staub syn Gsetz bi „Fenster“	Fänschter [ˈv̥ænʃtər]		Faischter [ˈv̥aɪ̯ʃtər]
Em Staub syn Gsetz bi „finster“	finschter [ˈv̥ɪnʃtər]	Adelhuuse: fèischter [ˈv̥ɛɪ̯ʃtər] Herte/Charsau: finschter [ˈv̥ɪnʃtər]	fèischter [ˈv̥ɛɪ̯ʃtər] (ganz im Oschte vùm Hotzewald au fiischter [ˈv̥ɪːʃtər])
Em Staub syn Gsetz bi „Zins“	Zins [tsɪnz̥]	Zèis [tsɛɪ̯z̥] (ganz im Oschte vùm Hotzewald au Ziis [tsɪːz̥])

Bi de Konsonante het de Dinkelberger Dialäkt dergäge mee Äänligkeite mitem Hotzewälder Dialäkt ùn ùnterscheidet sich in meerere Pùnkt vùm Wiisedääler Dialäkt.

Merchmool	Wiisedaal	Dinkelberg	Hotzewald
Ùnterscheidig oder Verschmelzig vo Fortis-Frikativ in Wörter wie „Löffel, laufe, gsoffe“	Löfel, gsofe, laufe	Adelhuuse: Löfel, gsofe, laufe Herte/Charsau: Löffel, gsoffe, laufe	Lö̀ffel, gsòffe, laufe
Affrikatiesierig vo germ. /k/ wie in „drücken“	drùge [ˈd̥rʊg̊ə]	drùkche [ˈd̥rʊkx͡ə]
Verschiebig vo germ. /k/ in „Acker“	Agger [ˈɑkər]	Acher [ˈɑx͡ər]	Akcher [ˈɑkx͡ər]
Entwigglig vo /xs/ wie in „sechs Uhr“	seggsi [z̥eksi]	sächsi/sechsi [z̥æxsi]
Entwigglig vo /xs/ wie in „Deichsel“	Diegsel [ˈd̥ɪə̯ksəl] (allerdings nit überall)	Diechsel [ˈd̥ɪə̯xsəl]

Wortschatz

Au bim Wortschatz isch de Dinkelberger Dialäkt zwüschem Wiisedääler Dialäkt ùn däm vùm Hotzewald. Bsùnders Adelhuuse, wo hööcher lait ùn au nööcher am Wiisedaal isch, het bi de Erheebige vùm Südweschtdütsche Sproochatlas viilmool di glyche Wörter wie s Wiisedaal gha. Charsau ùn Herte, wo wyter ùnte im Rhydaal sin, hen dergäge änder di glyche Wörter wie im Hotzewald gha.

Wort	Wiisedaal	Adelhuuse	Herte	Charsau	Hotzewald
‚e Chorb mit zwei Ohre‘	Zaine				Schiner
‚brünstig‘	schweinig				häuig
‚Löffel für s Choche‘	Chochlöffel			Chochchelle
‚Gomfi‘	Gutsele		Gutse	Yygmachts
‚e chlynes Gebäck aa Wyynechte‘	Bröötli		Gutseli
‚chlappre vo Schue‘	ratze		girre
‚Kartoffel‘	Grumbiire	Herdöpfel

Grammatik

Bi de Grammatik isch en Ùnterschid, dass im Hotzewälderische di zweiti Person Plural ùnterschide wird: mir mache, ihr machet, statt mir mache, ihr mache wie im Markgräflerische. Am Dinkelberg wird di zweiti Person Plural meischt ùnterschide, aber zum Deil chùnt au de Einheitsplural vor.