Schwäbische Alb

Dialäkt: Schwäbisch

D Schwäbisch Alb isch a Mittelgebirg, wo middla em Schwôbaland leit, ond Oberschwôba vom schwäbischa Näggarraum drennt. Se ischt rond 220 Kilometr lang, 40 Kilometr broid ond vorlauft vo Sidweschda, wo d ôôgrenzend Baar d'Alb vom Schwarzwald drennt, nôch Nordoschda bis hender de boirisch Grenz zom Nerdlengr Riis. Em Sidoschda wuud d Alb vom Donaudal begrenzt, em Nordwäschda markiirt a steila Bergkande mit aigschniddene Däler da Rand vo dr Alb. Dean Steilhang hoißt ma da „Albtrauf“. Eigentlich heert dô drmit d Alb uff, abr em weitra Senn kô mr au noh s Albvorland mit seine Zeigaberg drzuazehla. Dô drondr vorstôht ma oinzlne Berg, wo e dr Vorzeit au amôl direkt zor Alb gheert hend ond em Lauf vo Milliona vo Johr durch d Erdabtragong durch Wassr, Eis ond Wend standa bliiba send ond heid drvoo zeiget, dass d Alb amôl viil greßr gwäa ischt. Em Sidweschda fendet mr ôôgrenzend d Baaralb ond ibr d Donau nom d Hegaualb ond nô weiter da Randa, wo manchmôôl au zo dr Schwäbischa Alb zehlet wend.

D Schwäbisch Alb isch mit ihre Berg, Städtla, Kalkfelsa, Wachholderheida, Troggadäler, Wasserfäll ond Hehla a beliabts Erholungsgebiit vor ällem für d Leit vo Stuegert ond us-em mittlera Näggrraum.

Geologii

D Schwäbischa Alb wuud geologisch en drei Schichda aidoilt: De ondrscht isch dr Schwarze Jura odr Lias ond de obrscht dr Wejße Jura odr Malm. Zwischa deane zwoi leit dr Braune Jura odr Dogger. Entstanda send dia Ablageronga vôr rond 180 Milljona Jôhr. En sellra Zeit isch deet (ond en weide Doil vom heidiga Eiropa) a grauß Meer gwäa, wo sich an Haufa Viicher dren tummlet hend, zom Beischbiil Schnecka, Dendafisch, Muschla ond Echsa, abr au wenzich kloine Diirla, wo Kalk ausgschiida hend. Wia's nô bei deane Viicher mit-em Leaba zo End ganga ischt, send-se uff da Grond vo sellem Meer naa-gsonka ond vom Schlamm eigschlossa wôrra. Drom hend-se et vorwesa kenna ond send em Lauf dr Zeit zo Stoi wôrra. Soddiche Vorstoineronga odr Fossilia kô ma heit noh oft uff dr Alb fenda. Wer dô drô Entresse hôt, sodd bei seine Alb-Wanderonga emmr a Hemmerle em Gepäck drbei han, wo-nr d Vrstoineronga drmit aus de Schichda rausklopfa kô.

Vôr rond 17 Milljona Jôhr hend fascht uff dr ganza Wält gewaldige Gasexplosiona ond hefdige Vulkanausbrich staddgfonda, so au uff dr Schwäbischa Alb ond am Rand vom heidiga Steilhang. S Bsondre bei de Albvulkan ischt abr, dass-se koi Lava gschbuckt hend. Dui ischt nemlich kalt wôrra, bevor-se hôt ausdredda kenna. Dô drvoo zeiget heit noh etliche zom Doil imposande Basaltkegl, zom Beischbiil dr Georgabärg zwischa Pfullenga ond Reitlenga, d Limburg bei Weile an dr Teck, dr Weiberg vo Metzenga ond dr Jusi bei Kohlbärg. Vo riisige hischdorische Gasexplosiona zeigt beischbiilsweis s Randecker Maar. S Steinheimer Becka ond s Nerdlenger Riis send Krater vo-ma friahener Meteroida-Eischlag.

Berg

Dr hechscht Berg vo dr Alb isch dr Lemberg mit 1015 Metr. Weidre Dausadr send dr Obrhohaberg mit 1.011 Metr, dr Hochberg mit 1.009 Metr, dr Wandbihl mit 1.007 Metr, dr Raina mit 1.006 Metr, dr Pleddaberg, dr Hommlsberg, dr Bol ond dr Hochwald mit jeweils 1.002 Metr, dr Kehla mit 1.001 Metr ond dr Schôfberg mit grad 1.000 Metr.

De bekanndeschde Zeigabärg send dr Hohastaufa, 684 m; d Achl, 707 m; ond dr Hohazollern, 855 m.

Id zom vergässe isch dr Jusi, 673 m, dr gröschde Vulkanberg vo dr Alb.

Wasserscheid

Ibr d Nordweschdseit vo dr Alb zuit sich de grauß eiropäisch Wasserschaid zwischem Rhai ond dr Donau nô. Des hoißt, dass des Wassr, wo uff d Alb nôôgôht, en zwoi entgegagsetzde Richdonga ablauft, gega Nordweschda en da Näggr ond gega Sidoschda en d Donau. Manche Ordschafda liiget sogar uf dr Wasserscheid selbr, zom Beischbiil Deilenga, Meßstedda ond Amschdedda. Dô kommt’s vroinzelt vor, dass s Wassr vor oira Dachrenn zom Näggr fliaßt ond vo dr Dachrenn uff dr andra Seid vom Haus zor Donau.

Meh ibrs Wassr

Dia Bäch ond dia Flissla, wo sich zom Näggr ufmachet, hend meischdens ihre Quella am Fuaß vom Albtrauf. Manche vo deane kommet mit so ra graußa Kraft usem Berg rausgschossa, dass mr friher, wo mr noh koin Strom ghet hôt, d Mihlareedr drmit hot ôôtreiba kenna. Dia Fliss machet au bloß wenig Wendonga ond streemet schnurstracks em Näggr zua. De wichdigschde vo-nen send d Prim, d Schlichem, d Eyach, d Starzl, d Stainlach, d Echaz, d Erms, d Fils, d Rems ond dr Kochr.

D Däler uf dr Seit vo dr Donau sehet ganz andrsch aus: Dô lôôt sich s Wassr Zeit ond schlenglet sich en äller Gmiatsruah durch d Wiisa. Ufffallend isch, dass dr Grond vo deane Flissla oft dicht mit Wasserpflanza bewachsa ischt ond am Ufer bloß wenig Bisch vorhanda send.

Dr Boda uff dr Alb bestôht hauptsächlich ussem weißa Jurakalk. Der lôôt s Wassr ibrall durchsickra. Drom isch des Gebirge au zemlich wasserarm ond hôt koine Seea. Noh bis zor Midde vom 19. Johrhondert hend d Älbler s Reagawassr vo de Dächr raa en Zischderna leida miaßa, wo fenf bis sechs Metr diaf en Boda neigraba ond mit Ton oder Zement wasserdicht gmacht wôrra send. Firs Viih hôt ma sognannde Hiila odr Hilba ôôglegt, wo ma s Reagawassr vo de Hiigl ond Dechr drenaigleidet hôt, damit dia Viicher au ebbes zom Saufa ghet hend. Em Sommer isch des Wasser oft oogsond ond eklig gwäa. S geniißbare Wassr hot ma oft vo weither ôôschlebba miaßa.

Em Johr 1867 schliaßlich hot s Land Wirdeberg an omfangraicha Plôô zor Albwasservorsorgong gschaffa ond 1870 drmit ôôgfanga, des Projekt en Ôôgriff znemmet. En vorschiidene Däler vo dr Alb send Bombstaziona baut wôrra, wo s Wassr en Hochbegga gfihrt hend, wo wiidrom de oinzlne Leidonga gschbeist hend, wo s Wasser zo de Heiser ond de Ställ brôcht hend.

Hehla

Dui Wassrdurchlässichkeit vo de Albbeeda ischt au dr Grond drfir, dass-es en deam Gebirge an Haufa Hehla geit. Enzwischa kennt ma ibr 2.500. A baar drvoo send zo Schauhehla usbaut worra, wo ma gega a klois Eidriddsgeld besichtiga kô. De bekanndeschde send d Charloddahehle bei Giinga a dr Brenz mit 587 Metr Lenge, d Bära- ond Karlshehle mit 292 Metr Lenge em Ortsdoil Erpfenga ond d Neablhehle mit 813 Metr Lenge em Ortsdoil Geng-genga vo dr Gmoid Sonnabiil, d Fridrichshehle em Ortsdoil Wemsa vo Hayenga mit 723 Metr Lenge, wo ma mit-ma Schiffle drennaifahra kô, ond d Laichenger Diafahehle, wo zwar mit koine nennenswerde Tropfstoi ufweisa kô, dô drfir abr – so sait ma – s geologisch „Rentgabild“ vo dr Schwäbischa Alb zeigt.

A Paradiis fir d Segelfliagr

Weil d Kalkstoi vo dr Alb bsondrs wassrdurchlässig send, send se de meischde Zeit au zemlich drocka. Drom erwermet se sich schnell ond geabet au am Ôbed, wenn d Sonn am Horizont vorschwendet, noh Werme ab. Des sorgt – neaba de Uffwend vom Steilhang – fir a guada Thermik. Dô dribr werret d Seglfliagr vo dr Schwäbischa Alb vo ihre andre deitsche Kollega richdich beneidet. Drom isch d Alb a bekanntr Ballongsroom vom Luftschbort. Zamma fendet ma deet meh wia 50 Seglflugplätz. De wichdigschde, wo au noh a Seglfluagschual hend, send d Hahnwoid bei Kirchheim/Teck, dr Hornberg bei Schwäbisch Gmend, dr Farraberg bei Messenga ond s Klibbaeck bei Schbaichenga.

Pflanzawält

Wäldr fendet ma uff dr Alb hauptsächlich am Steilhang ond uff deam seine Heha. Dô drbei dominiiret d Buacha. Em Sidweschda send se mit Danna ond Fichda ond em Nordoschda mit Ahorn, Escha, Bergulma ond Lenda vormischt. Uff dr Albhochfleche stechet oim dia viile Wacholderheida ens Aug, wo em Kahlfraß vo de Schôôf zo vordanka send. Dia fresset so zemlich älles, was-en ondrkommt, bloß da stachliga Wacholdr lend se standa. Drzua kommt noh, dass-se mit ihrem Romdabba da Boda ganz arg vrdichdet. Drom kennet bloß noh dia Pflanza ibrleaba, wo da Raiz vo dr Wacholdrheid ausmachet. Allerdengs gôht dr Beruaf vom Schäfer emmr meh zruck. Drom geit’s au emmr wenigr Schôôf, wo fir d Wacholdrheida sorget. Drom send se wahrscheinlich langfrischdig zom Aussterba vorurteilt.

Neaba de Ällrweltsbloama, wo ma ibrall ôôtreffa kô (zom Beischbiil d Bettsoicher, d Hahnafiaß ond Co.), fendet mr uff dr Alb vor ällem soddiche, wo viil Kalk meeget. Als de erscht vo deane sei d Silbrdischtl erwehnt. Dui ischt au s nadiirliche Simbol vo dr ganza Schwäbischa Alb ond s Wahrzoiche vo dr Schwäbischa Albstrôß. Andre scheene Bloama send dr stenkende Niißwurz, d Schleha, dr Tirkabond, d Hirschzong, dr Gelb Enzian ond dr Fengrhuat. Mit a bissle Glick kô mr au a baar Orchideea-Aarda fenda, wia s Helm-Knabakraut, dr Frauaschuah, s Raude Waldveegale, Baurabiabla (Traubenhyazinthe) ond Frihalengsknodabloam.

A baar Städt ond Derfer mit ihre Sehenswirdichkeida

Dui Uffzehlong fangt em Oschda ôô ond heert em Weschda uff. Et uffgfihrt send selle Gmoinda, wo em Albvorland ond –hendrland liiget ond wo d Markong et bis uff d Alb nuff gôht.

Gmoind	Hehalag ibr NN	De wichdigschde Sehenswirdigkeida
Neresheim	504 m	D Benedikdiiner-Abdei, s Härtsfeldmuseom, s Härtsfeldbôhmuseom ond d Stadtkirch, et weit weg drvoo noh d Burg Katzastoi.
Giinga an dr Brenz	464 m	D Stadtkirch, s Stadtmuseom ond s Museom vo dr Firma Margarete Steiff GmbH.
Heidaheim an dr Brenz	478 – 645 m	S Schloss Hellastoi mit-em Schlossmuseom, d Stifdong Thea Voith mit Plaschdiga us dr Zeit vo dr Gotik ond-em Barock, d Sammlong vom Alfred Meebold.
Blaubeira	519 m	Dr Blautopf, wo em Eduard Mörike seim Märle „Das Stuttgarter Hutzelmännlein“ a Roll schbiilt, ond s (ehemalige) Kloschdr mit seim berihmda Hochaltar en dr Kirch.
Laichenga	750 – 810 m	D Laichenger Diafahehle mit-em Hehlamuseom, oogfähr oin Kilometr sidlich vo dr Kernstadt.
Mensenga	600 – 866 m	S Schloss, wo 1482 dr Mensenger Vrtrag ondrzoichnet wôrra ischt, s Hoimetmuseom, s alde Rôthaus vo 1550, dr Marktbronna, s „Alte Lager“ uff-em frihera Trubba-Iabongsplatz ond d Burga bzw. Ruina drvoo en de Stadtdoil Hundersenga, Bichishausa ond Gundlfenga.
Bad Urach	464 – 736 m	Dr Marktblatz mit-em Rôthaus ond-em Marktbronna, s Residenzschloss mit-em Palmasaal ond-em Goldena Saal, s Schlossmuseom, d Amanduskirch, d Burgruine Hohenurach ond dr berihmde Wasserfall.
Gomadenga	693 – 844 m	S bada-wirdabergische „Haupt- und Landgestüt Marbach“ em gleichnamiga Ortsdoil ond dr Sternberg mit-ma Aussichtsdurm.
Hayenga	661 m	S Nadurtheater ond d Friidrichshehle em Stadtdoil Wimsen, de oinzig Alb-Hehle, wo a Flissle (Zwiifalter Aach) dren entschbrengt ond wo mr mit-ma Kahn neifahra kôô.
Zwiifalda	540 – 760 m	S Minschdr us dr Barockzeit mit seine zwoi Dirm ond reichhaldige Decka-Ausmôlonga.
Enenga ondr dr Achl	419 – 791 m	S Ennere vo dr HAP-Grieshaber-Halle mit grauße Wandfriis, wo vo sellem Enenger Kinschtler gschaffa wôrra send, d Achl mit a baar Rescht vo dr ehemaliga Burg ond s Erholongsgebiit „Eninger Weide“ uff dr Albhochfleche.
Lichdastoi	470 – 836 m	S gleichnamige Schloss iibrem Ortsdoil Honau, wo dera Gmoind da Nama gäa hôt, z Honau selbr d Olgahehle ond s Wilhelm-Hauff-Museom.
Sonnabihl	710 – 861 m	Uff-em Gebiit vo sellra Gmoind liiget zwoi vo de berihmdeschde Schauhehle vo dr Schwäbischa Alb: d Bärahehle ond d Neablhehle.
Albstadt	575 – 982 m	D steddischa Galerii mit-ra riisiga Sammlong „Grafik des 20. Jahrhunderts“, s Albaquariom, dr 956 m hohe Raichberg mit-ma Wandrheim ond ama Aussichtsdurm.
Beiron	600 – 850 m	S Glanzstick ischt d Benedikdiner-Erzabdei mit-ra staddlicha Kloschdrkirch. Sehenswert send abr au sella helzrna Bruck us-em Jôhr 1803, wo ibr d Donau fihrt, ond s Schloss Werawag hoch iibrem Dal. Des kô-ma abr bloß vo ussa ôôgucka, weil’s em Privatbesitz ond et effentlich zuagängig ischt.

Aussichtsdirm

Dr Schwäbisch Albvorai hot etliche Aussichtsdirm uff Berg gstellt ond an Haufa Wandrweg markiirt. Dr älteschd Aussichtsdurm isch seller uff dr Teck vo 1889. Weitre Dirm, vo wo aus sich d Aussicht lohnt, send d Hohe Warte bei St. Johann, dr Roßbergdurm bei Reitlenga, d Ondrhoos^[1] bei Pfullenga, dr Remerstoi-Durm bei dr gleichnamiga Gmoid, dr Angstberg-Durm bei Trochtlfenga, dr Raichberg-Durm bei Albstadt-Onschtmeddenga ond dr Gansnescht-Durm bei Fridenga.

D Schwäbisch Albstrôß

D Schwäbisch Albstrôß ischt rond 200 km lang ond hauptsächlich fir d Turischda gschaffa wôrra. Se fihrt durch abwechslongsreiche Gebiat. Entlang vo dera Strôß hot’s an Haufa Wandrparkplätz mit Schildr, wo Vorschläg fir Rondwanderonga enthaldet. Wemmr se vo dr niidriga Alb bis zor hoha befahra will, nô fangt mr entwedr z Nerdlenga odr en Ôôle ôô. Dia zwoi Doilstrecka dräffet en Heidaheim zamma. Weitre Staziona, wo sich a Halt lohnt, send Geislenga, Wiisasteig, Bad Urach, Engstenga, Burladenga, Ebenga ond Meßstedda. Uffhehra duat dui Strôß z Drossenga, wo scho nemme zor Alb gheert, sondern uff dr Baar leit.

Spezialitete

D traditionelle Kuche uf dr Schwäbisch Alb isch oifoch. An Haufa Gerichte sin als arme Leit Esse entstande. Gesse wore isch des, wo mer dahoim odr in dr Umgebig erwirtschaftet hed.

Litradur

Reiner Enkelmann, Dieter Ruoff, Wolfgang Wohnhas: Im Herzen der Alb – Natur und Kultur im Biosphärengebiet, Silberburg Verlag Tübingen, 2015, ISBN 978-3-8425-1381-5
Manfred Grohe: Rau und romantisch - Märchenhafte Bilder der Schwäbischen Alb, Silberburg-Verlag Tübingen und Baden-Baden, 2013, ISBN 978-3-8425-1259-7
Adrian Zielcke, Wilhelm Mierendorf: Unsere Schwäbische Alb - Eine Liebeserklärung, Silberburg-Verlag Tübingen, 2013, ISBN 978-3-8425-1229-0
Reiner Enkelmann, Dieter Ruoff, Wolfgang Wohnhas: Der Albtrauf, Silberburg-Verlag, 2010, ISBN 9783874078924
Ernst W. Bauer, Helmut Schönnamsgruber: Das große Buch der Schwäbischen Alb, Verlag Theiss, 2004, ISBN 9783806218695
Friedrich August Köhler: Eine Alb-Reise im Jahre 1790 zu Fuß von Tübingen nach Ulm, texte verlag tübingen, 1978, ISBN 3-88213-009-1

Oinzlne Nôchweis

↑ Dr offiziell Nama laudet „Schönbergturm“, abr so sait en dr Gegend om Pfullenga koi Mensch.

Quella

Vorschiidene Autora: Schwäbische Alb, MERIAN-Heft Nr. 5 XXXV/C 4701 E
Wolfgang Zimmermann: Freizeitland Baden-Württemberg, Ringier & Co AG, Zürich/München 1979, ISBN 3-85-859-0932
Baedekers Reiseführer Schwäbische Alb, 1. Uflag vo 1989, Baedekersw Autoführer-Verlag GmbH, Ostfildern-Kemnat, ISBN 3-87504-226-3

[1] Dr offiziell Nama laudet „Schönbergturm“, abr so sait en dr Gegend om Pfullenga koi Mensch.

[1]