Eduard Schwyzer

Des isch einer vo de bsunders glungene Artikel.
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Dialäkt: Züritüütsch
Eduard Schwyzer, öppe 1930

Der Eduard Schwyzer – uf d Wält choo na as Eduard Schweizer – (15. Februaar 1874 z Züri; † 3. Mäi 1943 z Berlin) isch en Schwyzer Indogërmanischt – ganz bsunders Grëzischt – gsy, wo au s Läbe lang aktyv em Schwyzerischen Idiotikon verbunde gsy isch.

Namen und Hëërkumpft[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Uf d Wält choo isch de Schwyzer na mit em Naachname Schweizer. Imene gmäinsaame Bschluss händ di mäischte Mitglider vo de Gsamtfamilie ire Naachname 1899 offiziell uf Schwyzer archaisiert. Der Eduard isch daadrüber nöd eso glückli gsy, wil er tank synere Dissertazioon scho as Schweizer bikannt gsy isch.[1]

De Schwyzer stamt us eren alte Zürifamilie, wo sit 1401 i dëre Stadt ypürgeret isch. Uufgwachsen isch er as eltischts vo acht Chind im Huus «zum Winkelmass» am Rännwääg 20. De Grossvatter Eduard und de Vatter Johann Eduard sind Chupferschmiid gsy und händ au es Huushaltigsgschäft gfüert, d Mueter Sophie Ernst isch e Tochter vom Bsitzer vo de Pierbrouerei Haldeguet z Wintertuur gsy. En Grosunggle isch de Heinrich Schweizer-Sidler gsy, Profässer für Sanskrit und Spraachverglychig z Züri; de Grëzischt Hans-Ruedolf Schwyzer isch en Soo gsy und de Molekulaarbioloog Robert Schwyzer en Näffe.

Uusbildig[ändere | Quälltäxt bearbeite]

As eltischte Soo hett der Eduard sele de Prueff vom Vatter übernëë, aber d Grosmueter, wo-n-e frommi Frau gsy isch, hät en as Prediger gsee und hät drum duregsetzt, das er as Gimnaasium cha. S Gschäft isch drum an zwäite Soo Heinrich ggange. Am Gimi hät er Griechisch bim Adolf Chägi ghaa, eme Maa, wo au Uniprofässer gsy isch und der Eduard nachane ganz wäsetli gförderet hät.

Vo 1892 bis 1897 hät de Schwyzer Klassischi Filology bim Adolf Chägi und sym Grosunggle Schweizer-Sidler gstudiert und näbedure na vil anders, drunder au echli Gërmanischtik bim Albert Baachme, wo i dëre Zyt Scheffredakter vom Schwyzerischen Idiotikon woorden isch. 1894/95 isch er für zwäi Semeschter uf Leipzig, di doozmaalig Hoochburg vo de Spraachwüsseschaft, und isch deet bim Indogërmanischt Karl Brugmann guet aachoo. Wider z Züri, hät er 1896 e Prysuufgaab mit em Theema «Grammatik der pergamenischen Inschriften» ggune; s gseet fryli dernaa uus, das si vom Chägi «ad personam» gstelt woorden isch.[2] Abgschlosse hät er im 97i i de Fächer Verglychendi Spraachwüsseschaft, Sanskrit und Antyki Filosofy, as Dissertazioon hät d Prysuufgaab ggulte.

De Schwyzer und s Idiotikon[ändere | Quälltäxt bearbeite]

As Redakter[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Grad nach der Uni hät er am Gimi z Soleduurn e Stell as Leerer für alti Spraachen und Tüütsch überchoo. Deet isch er aber nu es Jaar plibe. Er hät nämli scho as Studänt am Schwyzerischen Idiotikon uusghulffe ghaa, und 1898 hät en dëm syn Scheffredakter Albert Baachmen überredt, doch as Idiotikon z wächsle. D Steleprozänt sind frei woorde, wil de Ruedolf Schoch syni Stundezaal reduziert ghaa hät. De Vatter Schwyzer hät gaar ekäi Fröid ghaa – mer tuuschet doch nöd e sicheri und aaständig zalti Staatsstell mit ere schlächt zalte Stell! Aber de Soo wird sich tänkt ghaa, das er zum äinten asewääg chönn wyter wüsseschaftlich tëëtig sy und zum andere z Züri vil nööcher a der Uni seg, wo-n-er ja äigetli hät anewele.[3] Dezue chunt, das syn vereerte Grosunggle Schweizer-Sidler scho immer en überzüügte Bifüürwoorter vom Idiotikon gsy isch. Wäg em schlächte Loo hät de Schwyzer näbeture na as Leerer gschaffet, zeerscht as Hülffsleerer für Tüütsch a de Kantonsschuel und nachane as Latynleerer a de Hööchere Töchtereschuel.

De Schwyzer isch scho gly äini von feschte Stütze vom Scheffredakter und vom Wëërch gsy. Mitgschaffet hät er a de Bänd IV bis IX. Bsunders intressiert isch er a – wie me doozmaal gsäit hät – «Formwöörter» gsy. D Artikel hät men under em Baachme nöd persöönlich zäichnet ghaa, aber im Band VII segid byspiilswys sē (Interjekzioon zur Erregig vo Uufmërksaamkäit usw.), sō («so» usw.), sich («sich»), sëlb («selber», «der nämliche» usw.), sus («sonst»), sīn I («seiner», Genityv vo ër), sīn II («sein», Possesyvpronoome) und sīn III («sein», Verbum substantivum) vo im[4] – ales Nifeliwöörter mit wenig konkreete, aber vil abschtrakte Bidüütigen und Funkzioone.

Wo de Schwyzer 1912 oordentliche Profässer a der Uni woorden isch (daadezue une), hett er d Stell am Idiotikon äigetli wele chünde, aber uf eso-n-en guete Redakter hät de Baachme nöd wele und nöd chöne verzichte. 1927 dänn aber, wo-n-er de Rueff uf Bonn überchoo hät, händs en nüme chöne zrugghebe. Wie-n-en syni Koleege gschetzt händ, gseet men am Abschiidsgschänk, wos em gmachet händ: en Faksimiletruck vom Matthäus Merian synere Topographia Helvetiae us em Jaar 1654. Syn Naachfolger as Redakter isch de Eugen Dieth woorde.

As Guetachter und Koräktuurläser[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Toodesaazäig für der Eduard Schwyzer im Schwyzerischen Idiotikon, Band XI, Spalte 616.

Wo der Albert Baachme gstoorben isch, hät de Läitend Uusschuss grööschti Bidänke ghaa, wie me d Qualitëët vom Idiotikon chönn bybhalte ooni di starch Hand vomene Scheny wie-n-em Verstoorbnige. De Wilhälm Wiget, wo-n-em Baachme syn Naachfolger uf em Leerstuel gsy isch, isch chrank und überlaschtet gsy und drum as nöie Scheff nöd i Fraag choo, und de Walter Clauss, de Manfred Szadrowsky und de Walter Henzen händ all abgwunke. De drei bishëërige Redaktoore – em Otto Gröger, em Eugen Dieth und em Guntram Saladin – hät der Uusschuss nöd zuetrout, «allseits auf der Höhe zu sein» – und von beede Fraue, de Clara Stockmeyer und der Ida Suter, isch scho gaar nöd d Reed gsy. As Retter i de Noot isch em Uusschuss de Schwyzer z Sii choo, wo dänn taatsächli vo 1934 bis zum sym Tood 1943 jeden Artikel as Guetachter duregläse hät. Und scho nach der eerschte Liferig hät dëë die Hëre vom Uusschuss chöne biruige: me mërki ekän Underschiid zu vorane, wo de Baachme no jeden Artikel schlussredigiert hät.[5] Äi wichtigi Nöierig hät de Schwyzer i synere Funkzioon as Guetachter und Koräktuurläser aagregt: Wo s Wërb stān («stehen») alewyl nööcher choo isch, hät er voorgschlage, me sell doch, wil dëë Artikel dërewääg lang seg, dän e soginannti Dischposizioon vornenanestele, aso en Übersicht über d Äinzelbidüütige.[6] Das hät de Redakzioon sofort yglüüchtet, und si hät das sogaar scho bim dëm Woort, wos grad gschribe händ, nämli Stëck (wo wäg em Schmeller-Alfabeet vor em stān chunt), s eerscht Maal gmachet[7] – und si tuet daas bi lengeren Artikel bis hüt.

Wo de Schwyzer gstoorben isch, hät em d Idiotikon-Redakzioon e Toodesaazäig i s Wöörterbuech la ytrucke – a dëre Stell, wo-n-er uufghört hät mitläse (Band XI, Spalte 616). Über de starch Yfluss, wo s Schaffen am Idiotikon uf em Schwyzer syni gräzistische Publikazioone ghaa hät, isch unen im Kapitel über sys Schaffe d Reed.

De Schwyzer isch indiräkt au na uf en anderi Aart mit em Idiotikon verbunde gsy: Er isch Mitgliid gsy vo de Schmide-Zouft, und de Zouftmäischter Uelrich Meister (1838–1917) isch vo 1904 bis 1917 au de Presidänt vom Läitenden Uusschuss vom Wöörterbuech gsy.

Bi de Bëërner, de Waliser und de Süüdwalser[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Em Schwyzer syn Ytraag im Geschtebuech vom Hotel Ofehorn z Bi (Wallis), 8. Augschte 1909
Em Eduard Schwyzer sys Notizbüechli, zum de Tialäkt vom Pumatt uufzäichne
Soo gseets drinn uus
Prëteritumforme, wo de Schwyzer z Ager ghöört hät

De Schwyzer isch zum de Chopf lüfte gëërn i den Alpe gsy. Die Glägehäite hät er au pruucht, zum Wöörter fürs Idiotikon samle. Um 1900 umen isch er im Bëërner Oberland im Adelboden und im Chanderstääg und dezue ane im Leetschntaal gsyy. 1905 hät en syn Wääg für öppe drei Wuchen i s ober Valle Antigorio gfüert, nämli zun italienische Walsergmäinde Pumatt, Saley und Aager im Spickel zwüschet em Tessyn und em Walis. Und 1909 und/oder 1910 hät er im Wallis Bi, Grängelsch und Reckige und drüberuse na es zwäits Maal s Pumatt bsuecht.[8]

Über d Räis und syni Erläbnis mit de Lüüt hät er imene Voortraag bi de Gsellschaft für tüütschi Spraach und Literatuur z Züri prichtet, und de Täggscht isch 1907 im Feuilleton vo de Zürizytig abtruckt woorde.[9] Äis Ziil isch au gsy, Wöörter z samle, wil s Pumattertüütsch im Idiotikon nu wenig voorchoo isch; andersch as im Faal vo andere Walserdöörffer hät zu säbere Zyt no niemert öppis über s Pumatt gschribe ghaa. Dëë Täggscht seg daa churz umrisse:[10]

Es isch en Pricht vomene Tüütschschwyzer Gleerte, wo zeerscht emaal chuum Walsertüütsch ghöört – zum äinte, wil au Italienner deet obe gsy sind (under anderem di bsoffe Guardia di Finanza), und zum andere, wil er zeerscht hät müese mit de Lüüt vertrouter wëërde. Er hät au gmërkt, das er ekä romantischi Voorstelige hät tërffe haa: De Pumatter hangi nöd mit Liebi a sym Tialäkt, näi, er bruuchi en as es Inschtrumänt, wo-n-er furtrüert, wän er e bessers findt – und das isch ebe s Italiënisch. Ëër, de Schwyzer, wo us «Tytschland» chäm, redi e richtigs Tüütsch, sii aber nu «e leidi Spraach». Immerhin seg ire Tialäkt na besser weder de säb vo Gurin, vo Saley und vo Aager, chlinnere Walsersidligen i de Naachberschaft, händ d Pumatter gmäint. I syne zwoo Wuchen im Pumatt hät de Schwyzer ämel en rächte Schübel Woort, Uustrück und Sätz zämepraacht – au wänn, wie-n-er sälber gmërkt hät – de Sumer e schlächti Zyt isch zum exploriere.
Nachanen isch er na uf Saley und Aager wyter. D Pumatter händ en gwaarnet, wie primityv s deet seg und wie dräckig d Hüüser, und wänn d Saleyer und d Aagerer iri grooss Prozässioon zum Chileli am Lago d’Antillone machid, ghööri me «den schaurigen Gesang» bis undrum Staalde, aso bis zum underschte Wyler vom Pumatt. Saley isch eso-n-es abgläges Döörffli, das me deet chuum jee en Frömde gseet. Und taatsächlich isch en alti Frau uf de Schwyzer loos und hät syn Gaschtgeber gfrööget, öb em Schwyzer syni Aawäsehäit nöd öppe «il contrari», s böös Wäse, z bedüüte heg. E paar Taag spööter isch er uf Aager gloffe, und syn Blick isch uf «einige traurige Holzhäuser» gfale – «das ist Ager, Agaro, dürftiger als ein Pomatter Sommerdorf». Bi dëne schüüche Lüüt hät de Schwyzer Müe ghaa, Notizen über de Tialäkt z mache, si händ mit em lieber Italienisch gredt, wil ires Tüütsch ja nüüt taugi; ëër aber redi wie-n-im Walis, aso s richtig Tüütsch! Hüt isch Saley nu na es Fëriedöörffli, und Aager isch 1936 imene Stausee vertrunke. – A Spraachlichem uufgfalen isch em uf Saley s R, wo wie-n-es tschechischs ř (en Aart sch) tööni, und z Aager s bräit /ua/ (Fuass), s ch, wo «in bühnendeutscher Reinheit» tööni, und di äifach Vergangehäitsform, wos susch im Alemanisch ja nüme git.[11]

De Schwyzer as Dozänt und Profässer für Indogërmanischtik[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Z Züri[ändere | Quälltäxt bearbeite]

De Schwyzer häts scho immer a d Uni zoge, und 1902 hät er si für Verglychendi Spraachwüsseschaft habilitiert, nämli mit ere 1900 truckte Nöibiarbäitig vo de Gramatik vo den attischen Inschrifte, wo uursprünglich de Konrad Meisterhans 1885 verfasst gha hät (zwäiti Uuflaag 1888). Aagregt gsy isch die Gramatik doozmaal vom Adolf Chägi, em Schwyzer sym Leerer, und es isch die Gramatik gsy, wo-n-em Schwyzer as metoodischs Voorbild für syni Diss tienet ghaa hät. – 1902 hät er namaal es Wëërch totaalrewidiert, nämli de Komäntaar zu-n-em Tacitus synere Germania, wo uursprünglich syn Grosunggle gschribe ghaa hät; 1912 und 1923 sind daadevoo wyteri und namaal duregschaffeti Uusgaaben usechoo.

1909 hät er en Rueff vo der Uni Basel überchoo. D Uni Züri hät en drum chöne bhalte, wil si em es Äxtraordinariaat ggëë händ. Oordentliche Profässer isch de Schwyzer woorde, wo 1912 de Chägi wäge Chranket hät müese zruggträtten und ëër dëë Leerstuel hät chönen übernëë. 1923 hät er, uf Voorschlaag vom Karl Brugmann, s dritt Maal es Buech vomenen andere völig umgschriben und uuspoue: de Delectus inscriptionum Graecarum propter dialectum memorabilium, e Samlig vo griechische Tialäktinschrifte vom Paul Cauer. Die nöi, starch erwyteret Uusgaab hät dänn Dialectorum Graecarum exempla epigraphica potiora ghäisse.

Z Bonn und z Berlin[ändere | Quälltäxt bearbeite]

1926 hät er en Rueff uf Bonn überchoo – er hät abglëënt, ëër und syni Frau händ nöd welen ewëgg vo Züri. 1927 händ en d Bonner namaal uufgforderet, an Ry z choo – und dasmaal hät er jaa gsäit. Syni Stell am Idiotikon, wo lengscht scho zur Näbedstell mit zwölf Wuchestund woorden isch, hät er gchündt.

1932 händs en a d Uni Berlin grüefft. Äigetli hät ems z Bonn ja gfale, aber de Wilhelm Schulze, wo doo z Berlin pänsioniert woorden isch, hät en dezue überredt, er sell doch syn Naachfolger wëërde. Und dänn isch es na de Leerstuel vom Franz Bopp gsy – eerevoller giengs nüme! I de Berliner Zyt isch dänn e vierti Totaalüberarbäitig vomene Klassiker zstand choo: em Karl Brugmann syni grooss griechisch Gramatik vo 1885 (überarbäitet 1890 und 1900) – und de Brugmann isch dëë gsy, wo-n-in i syne bäide Leipziger Semeschter as Studänt gförderet ghaa hät. Scho 1922 hät de Jacob Wackernagel em Schwyzer die Rewisioon voorgschlage ghaa. 1934 isch di nöi Luutleer usechoo, 1939 di nöi Formeleer; di nöi Sintax isch eerscht postum 1950 truckt woorde (abgschlosse vom Albert Debrunner, wies de Schwyzer gwöische ghaa hät). Er hät die Gramatik völig nöi gschribe, hät ales junggramatisch Zruggprojiziere in en erschlosseni Uurform ewëggglaa und daadefüür bis i s Nöigriechisch vom 20. Jarhundert füreglueget. De Grieche hät das gfale, und d Uni Athen hät em 1937 s Eeretoktoraat gschänkt.

Wo syn Voorgänger Schulze 1937 gstoorben isch, isch de Schwyzer für in i di Prüüssisch Akademy vo de Wüsseschafte naagruckt. Er isch deet de Gsamtläiter von tüütsche Tialäktwöörterbüecher und vom «Wörterbuch der deutschen Pflanzennamen» vom Heinrich Marzell woorde. Im Früelig 1939 isch er emeritiert woorde, aber wils na ekän Naachfolger ghaa händ und er nach em Uusbruch vom Zwäite Wältchrieg äinewääg hät müese Koleege verträtte, hät er a der Uni wytergschaffet. 1943 isch er operiert woorden und gly drufabe wäg eren Emboly gstoorbe. Bygsetzt woorden isch er z Züri uf em Fridhoof Änzebüel.

Wäse, Tänken und Schaffe[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Der Schwyzer seg eener schüüch und verläge gsy, heg aber mängmaal au chöne ganz impulsyv us de Huut faare.[12] Syni zuekümpftig Frau heb er as junge Redakter am Idiotikon gchänegleert, wo d Hedwig Bebié as Hülffschrafft sel aagstelt gsy sy.[13] Nachanen isch si für äis Jaar as Erzieri und für zwäi Jaar as Tüütsch- und Französischleereri uf Ängland. Ghüraate händ die beede 1903, und si händ drei Söö ghaa. Äine vo dëne, de Hans-Ruedolf, isch au Altfiloloog gsy.

De Schwyzer isch nöd gëërn grooss uf de Büüni uufträtte. Er hät sich i s Detäi vertüüfft; s Verchünde vo groossaartige Theorye isch em ganz frömd gsy. Ali Büecher ussert synere Diss, wo-n-er gschribe hät, sind Nöibiarbäitige gsy vo Büecher, wos vorane scho ggëë hät – me hät di elter Fassig nachane aber chuum me drin gfunde, so grüntli isch de Schwyzer a d Sach ggange. Syn Soo Hans-Ruedolf hät gschribe, de Vatter heg «mehr kritischen Verstand als schöpferisches Vermögen» ghaa.[14] Und de Bërner Indogërmanischt Albert Debrunner hät vo synere «Fähigkeit zum gewissenhaften […] Aufräumen grosser Gesamtgebiete und zum bescheidenen Verzicht auf den Anspruch, […] originell zu sein», gredt. Das ghäisst aber ales nööd, das er nöd au sälbständig gforschet heg – das er das au hät chöne, hät er i syne vilen Uufsätz zäiget.[15] Mit em junggramatische (das häisst sträng loogisch-hischtoorische) Tänke hät er wenig chönen aafaa: Imenen Uufsatz vo 1914 schrybt er, me sell näbet all de bioloogische Spraachverwandtschaft au luege, wie sich d Spraache uf em Wääg vom kulturellen Uustuusch gägesytig beyflusst händ, das seg ja im Woortschatz, im Satzbou und i de Voorsteligswält mit de Hände gryffbaar. Und imenen Uufsatz vo 1941, wos um Pleonasme gaat, säit er, daa gäbs gaar nüüt d Nase z rümpfe – settig Hipercharakterisierige chämid i allne Spraache voor und segid daa, das me sich besser chönn uustrucke.

De Schwyzer hät bi syneren Aarbet am Schwyzerischen Idiotikon vil gleert. Sälber säit er: «Die eindringliche Beschäftigung mit lebendigem und erlebtem Sprachstoff unter der straffen Führung Albert Bachmanns war auch methodisch eine unvergleichliche Schulung».[16] Au der Otto Gröger schrybt im Naachrueff, em Schwyzer sys Schaffen as Altfiloloog seg ganz vom Baachmen und vom Idiotikon prëëgt gsy. Umgcheert gspüüri me bi em Schwyzer synere Biarbäitig vo de «Formwöörter» im Idiotikon (obe sind e paar Byspiil daadefüür presäntiert) ganz tüütlich de Gäischt vom Karl Brugmann.[17] Ganz im Sinn vomene Dialäktoloog und Idiotikon-Redakter häts für de Schwyzer ekäs «klassischs Griechisch» und daademit e «richtigs» und e «faltsches» ggëë, sunder es Griechisch, wo sich nach Oort, Zyt und soziaalem Stand underschäidet. Und wie-n-en Idiotikon-Redakter hät er nöd nu s Griechisch vo äinere Epochen aaglueget, aso i sym Faal nu s Altgriechisch, näi, er hät di ganz Spani bis zum läbige Nöigriechisch under d Lupe gnaa.[18] Er hät au, wie-n-er das vom Idiotikon hëër gchänt hät, d Woortforschig mit de Sachforschig verbunde.[19] Bi synen Etimologye hät er au gëërn s Schwyzertüütsch dezuegnaa.[20]

E «Schuel» hät de Schwyzer uf die Aart nöd chöne gründe, und nu ganz wenig händ by-n-em promowiert: z Züri sinds sächs gsy, z Bonn ekänen und z Berlin alem Aaschy na äine.[21] De Schwyzer hät das au nöd pruucht – für in isch d Uniwërsitëët es Oort gsy, wo me sell chöne ganz zwäckfrei forsche.[22]

Politisch isch er eener echli nayv gsy. 1927, wo-n-er uf Bonn isch, hät er demit grächnet, das Euroopa wider zur Normalitëët mit offene Gränze zruggfindi, wie das vor 1914 de Faal gsy seg. Wo-n-er uf Bonn isch, hät er chöne Züri- und Schwyzerbürger blybe. Z Berlin dän aber, wo d Frömdefintlichkäit scho zuegnaa ghaa hät, hät er gmäint, s sei besser, er näm di prüüssisch und rychstüütsch Staatsbürgerschaft aa. Scho wenig Monet spööter hät er gmërkt, das das lätz gsy isch. I dëre schwirige Zyt trotzdëm z Tüütschland z blybe isch für in drum ggange, wil er sich der Ilusioon von ere gwüsse Freihäit hiiggëë hät – «der Freiheit einer Schnecke, sich ins Schneckenhaus zurückzuziehen», wies syn Soo Hans-Ruedolf formuliert hät. Und syni Wüsseschaft seg ja nöd nu «aarisch» gsy, sunder au esoo abgläge, das äinewääg nu wenig druuschömid.[23] Nu wenig nach sym Tood und nachdëm syni Witwen i d Schwyz zrugg isch, isch sys Huus z Dalem vo Bombe troffe woorde.

Publikazioone[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S Schrifteverzäichnis vom Max Vasmer (1950) und d Ergänzige vom Hans-Ruedolf Schwyzer (1951) lyschted 312 Titel uuf, dezue chömed na all syni vile Wöörterbuechartikel im Schwyzerischen Idiotikon Bänd IV–IX, wo doozmaal nanig mit em Name zäichned woorde sind (zu-n-es paar Byspiil lueg oben im Kapitel über s Idiotikon).

Monografye[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • Grammatik der Pergamenischen Inschriften: Beiträge zur Laut- und Flexionslehre der gemeingriechischen Sprache. Weidmann, Berlin 1898 (Naatruck: Weidmann, Hildesheim 2003), ISBN 3-615-00275-X.
  • Dialectorum graecarum exempla epigraphica potiora. Hirzel, Leipzig 1923 (Naatruck: Olms, Hildesheim 1960).
  • Neugriechische Dialekttexte. Aufgenommen von A. Heisenberg, unter Verwertung der Vorarbeiten von Joh. Kalitsunakis bearb. von Eduard Schwyzer. Institut für Lautforschung, Berlin 1934 (Lautbibliothek 94).
  • Griechische Grammatik. C. H. Beck, München. Band 1: Allgemeiner Teil, Lautlehre, Wortbildung, Flexion. 1934/1939, 6. Uuflaag 1990. Band 2: Syntax und syntaktische Stilistik. 1950, 5. Uuflaag 1988. Band 3: Register. 1953, 2. Naatruck vo de 2. Uuflaag 1980. Band 4: Stellenregister. 1971, 3. Uuflaag 2005. – 2002 under em Titel Hellēnikē grammatikē. Basismenē stē Grammatikē tēs hellēnikēs tu Karl Brugmann z Athen au uf Griechisch usechoo.

Chlyneri Schrifte[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • Die Weltsprachen des Altertums in ihrer geschichtlichen Stellung. Weidmann, Berlin 1902.
  • Das Problem einer Universalsprache. Buchhandlung des Schweizerischen Stenographen-Vereins, Wetzike-Züri 1906.
  • Syntaktische Archaismen des Attischen. Berlin 1940 (Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse).
  • Sprachliche Hypercharakterisierung. Berlin 1941 (Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse).
  • Zum persönlichen Agens beim Passiv, besonders im Griechischen. Berlin 1942 (Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse).
  • Zur Apposition. Berlin 1947 (Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Phil.-hist. Klasse). (Postum.)

Uufsätz i Uuswaal[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • Die Vulgärsprache der attischen Fluchtafeln. I: Neue Jahrbücher für das klassische Altertum 5 (1900), S. 244–262.
  • Die griechische Sprache im Zeitalter des Hellenismus. I: Neue Jahrbücher für das klassische Altertum 7 (1901), S. 233–248.
  • Pflichtenheft des Pfarrherrn im Pomatt (Val Formazza). I: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 10 (1906), S. 178–179.
  • Bei den Deutschen im Pomatt (Val Formazza). I: Neue Zürcher Zeitung vom 30. Juli, 31. Juli, 1. Augschten und 2. Augschte 1907. (Digitalisaat.)
  • Neugriechische Syntax und altgriechische. I: Neue Jahrbücher für das klassische Altertum 21 (1908), S. 498–507.
  • Die Demonstrativpronomina des Schweizerdeutschen. I: Indogermanische Forschungen 26 (1909), S. 283–291.
  • Über die neugriechischen Studien. I: Jahrbuch des Vereins Schweizerischer Gymnasiallehrer pro 1908. Züri 1909, S. 41–56.
  • Sprache und Religion. I: Wissen und Leben 6 (1910), S. 461–477.
  • Die Blutrache bei den Albanern. I: Neue Zürcher Zeitung vom 20. April 1911.
  • Aus der Geschichte der Bulgaren. I: Neue Zürcher Zeitung vom 12. Novämber 1912.
  • «Rasse» und Sprache der Albanesen. I: Neue Zürcher Zeitung vom 4. Dezämber 1912.
  • Eine gemeinalbanesische Schriftsprache. I: Neue Zürcher Zeitung vom 28. Jänner 1913.
  • Genealogische und kulturelle Sprachverwandtschaft. Festgabe zur Einweihung der Neubauten der Universität Zürich, Einweihungsfeier 1914. Schulthess, Züri 1914 (Festgabe der Philosophischen Fakultät I Zürich, Täil IV).
  • Die Anfänge der indischen Studien und die Schweiz. I: Neue Zürcher Zeitung vom 5., 6., 7. und 8. Jäner 1918.
  • Die altindischen und altiranischen Wörter für gut und böse. I: Festgabe Adolf Kaegi. Huber, Frauefäld 1919, S. 12–28.
  • «busper.» Ein etymologischer Versuch. I: Festschrift Albert Bachmann. Verlag des Deutschen Sprachvereins, Berlin 1924 (glychzytig: Zeitschrift für Deutsche Mundarten 19), S. 213–224.
  • Ein indogermanischer Rest im schweizerdeutschen Wortschatz. I: Festgabe Wilhelm Streitberg. Markert & Petters, Leipzig 1924, S. 344–350.
  • Die Etrusker. I: Neue Zürcher Zeitung vom 29. Juni 1925.
  • Germanisches und Ungedeutetes in byzantinischen Pferdenamen. I: Zeitschrift für deutsches Altertum 66 (1929), S. 93–99.
  • Neugriechische Volksdichtung. I: Neue Jahrbücher für Wissenschaft und Jugendbildung 5 (1929), S. 287–297.
  • Die Bezeichnungen des Zahnfleisches in den indogermanischen Sprachen. I: Kuhns Zeitschrift 57 (1930), S. 256–275.
  • Nachleben alten Instrumentalgebrauchs bei nhd. «mit». I: Indogermanische Forschungen 48 (1930), S. 273–282.
  • Dissimilatorische Geminatenauflösung als Folge von Übersteigerung, zunächst im Neugriechischen und im Spätaltgriechischen. I: Kuhns Zeitschrift 61 (1934), S. 222–252.
  • Die nominale Determination in den indogermanischen Sprachen. […] I: Kuhns Zeitschrift 63 (1936), S. 145–167.
  • Zur Systematik der griechischen Nominaldeklination. I: Glotta 25 (1936), S. 205–217.

Dezue chömed na, näbed anderem, e ganzi Schwetti Bisprächige vo Publikazioonen und en Huuffe chlyni Abhandligen über Fraage zur griechischen Etimology, Luutleer, Formeleer und Woortbildig.

Uufsatzsamlig

  • Kleine Schriften. Useggëë vom Rüdiger Schmitt. Innsbruck 1983 (Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft).

Literatuur und suschtigi Quäle[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  • Hans-Ulrich Berner, Manfred Landfester: Schwyzer, Eduard. I: Der Neue Pauly, Supplemäntband 6: Geschichte der Altertumswissenschaften. Metzler, Stuegert 2012, ISBN 978-3-476-02033-8, Sp. 1158–1160.
  • Albert Debrunner: † Eduard Schwyzer. I: Museum Helveticum 1, 1944, S. 3–12.
  • Otto Gröger: † Eduard Schwyzer. I: Neue Zürcher Nachrichten vom 12. Mäi 1943, S. 2.
  • Walter Haas: Das Wörterbuch der schweizerdeutschen Sprache. Versuch über eine nationale Institution. (PDF; 45,7 MB). Useggëë vo de Redakzioon vom Schwyzertüütsche Wöörterbuech. Huber, Frauefäld 1981.
  • Manu Leumann: Eduard Schwyzer. I: Indogermanisches Jahrbuch 27, 1948, S. 267–273.
  • Rüdiger Schmitt: Schwyzer, Eduard. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 24, Duncker & Humblot, Berlin 2010, ISBN 978-3-428-11205-0, S. 62 f.
  • J[ulius] Schwyzer: Eduard Schwyzer 1874–1943. Privaattruck [1944].
  • Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951). [Mit eme Verzäichnis vo de 13 Nekroloog und eme Naachtrag zum Schrifteverzäichnis, wo de Max Vasmer zämegstelt ghaa hät.]
  • [Max] Vasmer: Gedächtnisrede auf Eduard Schwyzer. I: Jahrbuch der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1946–1949. Akademie-Verlag, Berlin 1950, S. 221–238. [Mit eme Schrifteverzäichnis.]
  • Rudolf Wachter: Schwyzer, Eduard. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
  • Verschideni Jaarespricht vom Schwyzerischen Idiotikon.
  • Materiaal us em Archiv vom Schwyzerischen Idiotikon z Züri.

Weblink[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Fuessnoote[ändere | Quälltäxt bearbeite]

  1. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 24 f. D Aagaab «1892» im Artikel Schwyzer, Eduard vom Hischtoorische Läxikon vo de Schwyz isch nöd richtig.
  2. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 22.
  3. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 24.
  4. ↑ Otto Gröger: † Eduard Schwyzer. I: Neue Zürcher Nachrichten vom 12. Mäi 1943, S. 2; Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 36. Dezue ane hät de Baachmen imene Büechli d Autoore vo alen Artikel us de säbe Zyt notiert.
  5. ↑ Dëë Abschnitt nach verschidene Brief, wo zwüsched em alt Stadtpresidänt Nägeli as em Presidänt vom Läitenden Uusschuss und em Eduard Schwyzer hiin- und hëërggange sind, im Archyv vom Schwyzerischen Idiotikon. Lueg au: Walter Haas: Das Wörterbuch der schweizerdeutschen Sprache. Versuch über eine nationale Institution. Useggëë vo de Redakzioon vom Schwyzertüütsche Wöörterbuech. Huber, Frauefäld 1981, S. 75/77.
  6. ↑ Brief vom Schwyzer an Läitenden Uusschuss vom 1. Februaar 1938 (Archyv vom «Schwyzerischen Idiotikon»).
  7. ↑ De Walter Haas schrybt i synere Publikazioon Das Wörterbuch der schweizerdeutschen Sprache. Versuch über eine nationale Institution vo 1981 uf Syte 57, di eerscht Dischposizioon stöch bi stān, was daademit aso nöd richtig isch.
  8. ↑ All die Uufnaame sind hüt im Archyv vom Schwyzerischen Idiotion. Es macht aber der Aaschy, das nu wenig devoo verzäddlet woorden und daademit i s Wöörterbuech choo isch.
  9. ↑ Eduard Schwyzer: Bei den Deutschen im Pomatt (Val Formazza). Reiseeindrücke eines Linguisten. I: Neue Zürcher Zeitung, Numere 209 bis 212 vom Jaar 1907.
  10. ↑ De ganz Täggscht isch vo de Redakzioon vom Idiotikon ygskännt und uufgschalte woorde: ESchwyzer 1907. Bei den Deutschen im Pomatt (NZZtg 1907, Nrn 209/12).
  11. ↑ Die Feschtstelig vom Prëtëritum isch intressant, wil im Gägesatz zum Schwyzer de Karl Bohnenberger i syneren Undersuechig Die Mundart der deutschen Walliser im Heimattal und in den Außenorten (Frauefäld 1913; Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6, Syte 224) gmäint hät, der Indikatyv vom Prëtëritum seg im ganze Gibiet vom Walsertüütsch verloore ggange. Dokumäntiert woorde sind die Forme für Saley dänn rund 65 Jaar spööter vo de Gertrud Frei.
  12. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 26; lueg au: J[ulius] Schwyzer: Eduard Schwyzer 1874–1943. Privaattruck [1944], S. 8.
  13. ↑ Soo ghäissts ämel bim Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 25 und (weniger äidüütig) bim J[ulius] Schwyzer: Eduard Schwyzer 1874–1943. Privaattruck [1944], S. 10. Luut de Jaarespricht vom Schwyzerischen Idiotikon us dëre Zyt isch aber nu d Reed vo de «M. Bebié», und d Martha Bebié isch vilicht e Schwöschter gsy vo de Hedwig, lueg Franziska Osolin: Helvetische Szenen aus Kanton. Photographien und Texte 1897–1939. I: Asiatische Studien. Zeitschrift der Schweizerischen Asiengesellschaft 48, 1994, S. 1357–1362, deet grad uf der eerschte Syte (online).
  14. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 33.
  15. ↑ Albert Debrunner: † Eduard Schwyzer. I: Museum Helveticum 1, 1944, S. 8.
  16. ↑ Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften 1937, S. CVI, zitiert nach Albert Debrunner: † Eduard Schwyzer. I: Museum Helveticum 1, 1944, S. 4 und [Max] Vasner: Gedächtnisrede auf Eduard Schwyzer. I: Jahrbuch der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1946–1949. Akademie-Verlag, Berlin 1950, S. 223.
  17. ↑ Otto Gröger: † Eduard Schwyzer. I: Neue Zürcher Nachrichten S. 2, vom 12. Mäi 1943.
  18. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 43, au [Max] Vasner: Gedächtnisrede auf Eduard Schwyzer. I: Jahrbuch der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1946–1949. Akademie-Verlag, Berlin 1950, S. 225 f.
  19. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 39, und Albert Debrunner: † Eduard Schwyzer. I: Museum Helveticum 1, 1944, S. 10.
  20. ↑ Albert Debrunner: † Eduard Schwyzer. I: Museum Helveticum 1, 1944, S. 10, und [Max] Vasner: Gedächtnisrede auf Eduard Schwyzer. I: Jahrbuch der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1946–1949. Akademie-Verlag, Berlin 1950, S. 223 f.
  21. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 47 f.
  22. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 35.
  23. ↑ Hans-Rudolf Schwyzer: Eduard Schwyzer 1875–1943. Beer, Züri 1951 (114. Neujahrsblatt zum Besten des Waisenhauses Zürich für 1951), S. 41 ff. (daa und deet).



Dr Artikel „Eduard Schwyzer“ isch einer vo de bsunders glungene Artikel.

Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch vorbildlich gschriibe, bhandlet alli wichtigi Aspekt vum Thema ussfierlich, isch sachlig korrekt un sorgfältig mit Quelle belait, glunge gstaltet un profilgrächt.

Alli sin härzlich yyglade wyter aa däm Artikel z schaffe, z erwyytre un z verbessre!

Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Eduard_Schwyzer&oldid=1052080"