Gurin

Bosco-Gurin
Wappe vo Bosco-Gurin
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Tessin (TI)
Bezirk:	Meitållw
BFS-Nr.:	5304i1f3f4
Poschtleitzahl:	6685
Koordinate:	681749 / 13002546.3166588.51506
Höchi:	1'506 m ü. M.
Flächi:	22,12 km²
Iiwohner:	53 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.bosco-gurin.ch
Charte
Charte vo Bosco-Gurin www

Gurin, im Dialäkt vùm Oord Gurín, Ggurin^ⓘ oder Griin uusgschbroche, ùf Tessiner Lombardisch Guríng, ùf Italiänisch Bosco ùn amtlig Bosco/Gurin, isch e Walsergmai ime Sytedaal vom Meitåll im Schwyzer Kanton Tessin.

Noochbergmaine vù Gurin sin Cevio, Campo ùn Cerentino im Tessin ùn Pomatt ùn Premia in dr idalieenische Provinz Verbano-Cusio-Ossola im Piemont.

Geografyy

Gurin lyd uf 1507 m im Gurinertal (Valle di Bosco), wù zem Rovannatal (Valle di Campo) ghèèrd, eme Sydedaal vùm Meitåll (Valle Maggia).

Dr Baan vù dr Gmai hed 2212 ha. Doodervù sin 28,1 % landwirdschafdligi Nùzflächi, 27,8 % Wald ùn Ghiirschd, 0.9 % iberböudi Flächi ùn 43,3 ùùgnùzdi Gebiirgsflächi

Z Gurin hed s vier Alpe: z Alp, em Ban, en Bobnä, en Hèrli, Wolfschtaaful. Fiejeri Alpe sin Alpulti, Andätschei gsii.

Bäärg: där Bùmböin = Burkchächrennu (2331,2 m, ital. Bombogno), Chleinhoorä (2171 m), Kräschtu (2139 m, ital. Cresta), Groosshoorä (2150 m), Maartschäschpetz (2688,1 m), Patnal = Sunnubäärg (2748,4 m, ital. Madone), Retzbäärg (2591,9 m), Schtraalbann (2780 m), Wandfluähoorä (2863 m, ital. Pizzo Biela)

Päss: Furku, Griinär Furku (Guriner Furke, 2323 m, Ibergang in s Pomatt, di hendär Furku (2423 m), Kramèrku (2518 m), schwirige Ibergang ùf Premia, ùn Quadrèla (ital. Passo Quadrella), dr Wääg ùf Campo Vallemaggia

Seeä: där endär Seeä, där schwarz Seeä

Bäch: Rovana

Yywooner

D Yywoonerzaal isch z Gurin syd der Midi vùm 19. Johrhundert al mee zrùg gange.

Joor	1683	1690	1705	1741	1761	1845	1850	1858	1860	1880	1900	1920	1940	1950	1960	1970	1980	1990	2000	2007	2010
Yywooner z Gurin	299	288	216	219	168	395	412	420	402	345	266	231	200	185	150	116	65	62	71	54	48

Gschiichd

Gurin vùm Weschde uus gsää

D Chilche

D Chilche vù ine

Walsermuseum

im Winder

S Maietal

S Maietal hed scho im Midelalder zue dr Vogtei (Pieve) Locarno ghèèrd. Am Aafang vùm 12. Jh. isch die no abhängig gsii vù dr Eedle vù Besozzo, dr Chaiser Friedrich I. Barbarossa hed dr Vogtei aber scho ane 1164 e nèie Määrd gwèèrd ùn im Aadel vù Locarno dr Titel Capitanei bschdeedigd ùn derzue Abgaaberäächd ùn d Griichdsgwald. Ane 1186 isch d Vogtei drno ryychsùùmidelbar woore. D Vogtei isch im 13. Jh. in d Usenandersezig zwischen dr Lombardische Schded ùn em Chaiser Friedrich II. groode, schbeeder in d Chrieg zwische dr Guelfe ùn dr Ghibelline ùn zwische Como ùn Mailand. D Schdad Como hed sich ane 1239 mid em Chaiser verbinded. Dr Simone Orelli, e Aadlige vù Locarno ùn Condottiere vùm Mailänder Domkapitel, hed d Aadelsfamilie vù Locarno derzue broochd mid Mailand in dr Chrieg geege dr Chaiser z zie. Bis ane 1318 isch d Vogtei Locarno zydwyys ùnder dr Hèrschafd vù Como gsi, zydwyys ùnder dääre vù Mailand. 1318 isch d Vogtei Locarno mid iire Capitanei sälbschdändig woore, aber scho ane 1342 isch si wider ùnder d Hèrschafd vù Mailand chùù, ùn vù doo aa vùm e mailändische Verwalder (podestà) regierd woore.

1410/11 isch s Maietal vù dr Schwyzer Eidgnosse bsezd gsii. D Yywooner vùm Maietal hän aber 1411 im Groof Amadeus VIII vù Savoye e Drèiaid gschwoore ùn si mid em Verzascatal ùn Mergoscia zuen ere ùùabhängige Gmai zämegschlose. D Schwyzer hän aber s Maiertal scho ane 1416 wider bsezd. Dr Filippo Maria Visconti vù Mailand hed mid em Siig in dr Schlacht vù Arbedo ane 1422 s ganz Bied wider ùnder d Hèrschafd vù Mailand brochd.

1439 isch s Maietal mid dr Vogtei Locarno vùm Filippo Maria Visconti im Franchino Rusca as Lèèche gee woore. Wù Mailand ane 1500 vù dr Franzoose bsezd wooren isch, isch au s Maietal ùnder franzeesischi Hèrschafd chùù. In dr Maailänderchrieg hän d Schwyzer d Franzoose us Mailand verdriibe ùn s Maietal isch 1512 as Ennetbirgischi Vogtei Meythal und Lavizzara zue der Schwyz chùù. Verwalded woore isch s Maietal derno as Gmaini Hèrschafd vù dr Zwelf Ort. D Schwyzer Landvegt hän bis ane 1798 d Hèrschafd iber s Maietal ghaa.

Wù d Schwyz ane 1798 vù dr Franzoose bsezd wooren isch, isch s Maietal noch dr Grindig vù dr Helvetische Republik zem nèi Kanton Lugano chùù, ane 1803 isch dr Kanton Lugano mid em Kanton Bellinzona zem nèie Kanton Tessin zämegschlose woore.

D Walser z Gurin

S èèrschd Mool gnänd wird Gurin in ere Uurkùnd vù ane 1253, wù s haisd as im Hl. Jakobus ùn im Hl. Christophorus e Chilche gwèid wooren isch in loco et terretorio de Quarino ubi dictitur ad Buschum.

In ere andere Uurkùnd vù 1311 good s ùm e Schdryd zwische dr Gmaine Gurin ùn Losone. Doo din wird e Verdraag gnänd vù ane 1244, wù d Gmai Losone di vier Alpe Pasqualada, Risorto, Carmenasco ùn Arcerio certis hominibus loci de Buscho de Quarino (gwiise Lyd vùm Ord Bosco Gurin) verphaaded ghaa hed. Die Lyd sin us em Pomatt gsii ùn hän die Alpe fir 29 Joor geege ne jäärlige Zins vù 36 Bfùnd phaachded ghaa.

Waarschyyns hän si die Walser vù Pomatt im Bied vù Gurin niidergloo, wel dr Simone Orelli vù Locarno Soldaade bruuchd hed im Chrieg geege Como ùn dr Chaiser ùn dooderzue hed er Walser as Seldner im Bied vù dr Vogtei Locarno aagsiidled. Vermuedli isch Gurin as Siidlig zwische 1239 ùn 1244 grinded woore.

Scho 1253 isch Gurin e sälbschdändigi, frèii Gmai gsii. Im Tessin sin im 12. ùn 13. Jh. noch em Voorbild vù dr lombardische Schded iiberaal Comuni rustici endschdande, wù as frèii Gmaine (Vicinia «Noochberschafd») s Bùùrgerräächd (Vicinato) an d Bùùrger (Vicini «Noochbere») verliie hän ùn au aigeni Gmaiversamlige (Vicinanza) abghalde hän. Dr Gmai voorgschdande isch dr Console mid zwee Sindici.

Ane 1404 hän d Guriner ali Alpräächd vù Losone ùfgchaufd. D Alpe sin derno wie in vyyl Walserbied in privati Aadail ùfdaild gsii, nid wie in andere Bied im Gmaibsiz. Èèrschd ane 1661 hed d Guriner Gmaiversamlig bschlose, as ali Alpe in Gmaibsiz sole ibergoo ùn d Gmai hed derno ane 1672 ali Alpräächd ùfgchaufd ùn Lyd as Älpler aagschdeld.

Name

Dr Name Gurin isch abglaided vùm Name vùm Wyyler Corino, wù èèrschd 1480 s èèrschd Mool gnänd wooren isch, aber waarschyyns hed s dää Wyyler am Yygang vùm Gurinertal scho lang dervoor gee. Buschum de Quarino haisd derno „Wald vù Corino“.

Dr amdli Name isch friejer nùme dr idalieenisch Name Bosco gsii. Wù s Eidgnessisch Schdatischdikamt ane 1911 d Räächdschryybig vù dr Schwyzer Gmainäme hed wel ändere, isch dr Tessiner Regierig voorgschlaa woore, dr Name vùm Doorf z ändere, wel s im Tessin no ne ander Bosco (ab 1912 Bosco Luganese, ghèèrd hide zue dr Gmai Bioggio) gee hed. Voorschleeg sin gsii, dr Name in Bosco V. M. (Valle Maggia) oder Gurin z ändere. Dr Gmairood vù Gurin hed derno verlangd, as es Doorf sod Gurin haise, ùn hed vù doo aa dää Name bruuchd im Schrifdverchèèr mid dr Bundesverwaldig. D Tessiner Regierig z Bellinzona hed dr Gmai Gurin aber verbode, dää Name z bruuche, ùn hed si zwùnge, wider dr Name Bosco z verwände. Ane 1932 hed d Gmai no mool e Aadraag gschdeld, desmool aber zem Name Bosco no Gurin aazhängge. Noch eme längere Verfaare mid verschiidene Guedaachde, wù geegedailigi Mainige verdräde hän, hed d Gmai räächd griegd ùn haisd syderhäär offiziäll Bosco/Gurin, au Bosco Gurin oder Bosco-Gurin gschriibe.

Chilche

D Chilche vù Gurin isch scho in ere Uurkùnd vù ane 1253 gnänd woore. Si isch noo däm Dokumänt am 12. Mai 1253 vùm Frater Girardus vùm Orde vù dr Mindere Brieder im Hl. Jakobus ùn im Hl. Christophorus gwèid woore.

D Chilchegmai vù Gurin hed bis 1884 zem Bistum Como ghèèrd, syderhäär zem Bistum Lugano.

Nääbe dr Chilche gid s z Gurin no chlaini Kapälle:

• zur Chapälu (Maria zum Schnee, Madonna della Neve): ane 1720 böue noch em groose Lawineùùglig vù 1695
• zur undär Chapälu (Maria zum Laach): ane 1820 böue fir d Abwändig vù dr Lawinegfoor
• zu Roksch Chapälu (Hl. Rochus): ane 1830 böue ùm s Doorf vor dr Cholera z schize

D Chilche isch z Gurin di maischd Zyd ùf Dydsch gsii. Gurin hed faschd immer e Bfaarer ghaa, wù Dydsch hed chene ùn au dr Godesdienschd ùn d Byychd sin ùf Dydsch gsii.

Schuel

Ane 1830 isch im Tessin d algmain Schuelbflichd yygfierd woore. D Blään vù dr Schuelverwaldig ai Chraisschuel fir s ganz Rovannatal z Cevio yyzriichde, hed d Gmai Gurin abgläänd, wel d Schieler häde vier Schdùnd ùf Cevio miese laufe. Dr Ùnderriichd in dr Schuel z Gurin isch vù aafang aa Idalieenisch gsii, D Gmai hed e baar Aadrääg gschdeld, zmindeschd fir d Maidli Dydschùnderrichd yyfiere z dèrfe, aber èèrschd noch eme Bsuech vù dr Zürcher Profäser Meyer von Knonau ùn Hardmeyer ane 1880, hed s ab 1886 z Gurin Dydschùnderrichd gee, segs Schdùnd in dr Wùche finanzierd vùm Dütschschwizer Schuelverein. Ab 1942 isch dr Dydschùnderrichd derno obligatorisch gsii ùn isch vù dr Kantonsregierig ibernùù woore.

D Tessiner Staatsrood hed 1975 bschlose, as d Schdùndezaal ùf drèi gchiirzd wird, e baar Joor schbeeder ùf zwoo. Dr Aadraag vùm Dütschschwizer Schuelverein ane 1993, die Chiirzig wider zrùgznee, isch vù dr Tessiner Regierig abgläänd woore.

Syder ane 2002 isch d Doorfschuel vù Gurin gschlose, di weenige Chinder mien ùf Cevio ùf d Schuel.

Verwaldig

Gurin ghèèrd zem Chrais Rovana im Bezirk Vallemaggia.

D Gmai hed e Bùùrgermaischder (sindaco), e Gmaischryyber ùn e Gmairood mid fimf Midgliider. Sindaco isch syder 2008 dr Alberto Tomamichel.

Verchèèr

D Schdroos vù Cevio bis Gurin isch ane 1928 böue woore. Midiniziant isch dr Hans Maria Sartori gsii.

S gid e Poschtauto, wù vù Cevio ùf Gurin faard, vùm Meendig bis am Samschdig segsmool am Daag, am Sùndig fimfmool.

Luud eme Brojäkt soll s emool e Metrò alpino gee, wù Gurin ùnder em Bäärg dùùre mid em italiäänische Pumatt verbindet.

Walserhuus

Scho ane 1936 isch z Gurin d Gesellschaft Walserhaus Gurin grinded woore ùn doodermid dr èèrschd Walserverain iberhaubd. Im alde Walserhuus, wù 1386 böue wooren isch, isch ane 1938 s Walsermuseum yygriichded woore, wù d Walserschbrooch, d Architektur vù dr Walserhyyser ùn s Lääbe in dr Bäärg zaigd wird. Chrefdig midgwiirgd hed au doo dr Hans Maria Sartori.

Turismus

Wie vyyl Bäärggmaine in dr Alpe sezd Gurin midlerwyyli ùf Turismus as Wirdschafdsfaktor. Syder dr 60er Joor gid s z Gurin Schyylifd. Ane 1970 isch d Grossalp AG grinded woore, wù d Schyyregion Gurin vermäärde dued. S gid z Gurin hid e Hotel, Schyylifd mid insgsamd 30 km Pischte, e Snowboardschuel ùn dr Intol Snowpark fir Snowboarder.

Dialäkt

lueg dr Haubdartikel Gurijnärtitsch

Gurijnärtitsch isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Gurin. Au im Gurijnärtitsch finded mer d Mèèrgmool vù dr Walserdialäkt.

• Di ahd. vole Vokal sin au in ùùbetoonde Silbe no erhalde: Eschil (dt. Esel), machu (dt. machen)
• Endrùndig vù mhd. ü, ö, üe usw.: cheni (dt. können), fiif (dt. fünf)
• Mhd. û, ou sin palatalisierd: süigä (dt. saugen), Öigä (dt. Augen)
• Mhd. î / û im Uuslud ùn im Hiatus: drii (dt. drei), niw (dt. neu), Süww (dt. Sau), büwwä (dt. bauen)
• Mhd. –nk isch verschoobe zue –ch: Baach (dt. Bank)
• Mhd. –rn erschyynd as –re, z. B. Hòòrä (dt. Horn)
• Mhd. –hs erschyynd as –ks, z. B. Fuks (dt. Fuchs)
• German. s isch in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch, z. B. in schi (dt. sie), iäsch (dt. uns), Iisch (dt. Eis)
• 2.,3. Sg. vù mhd. stân, gân: geischt/geit, schteischt/schteit

Wievyyl vù dr Guriner chene no Gurijnärtitsch?
Bis in 80er Joor isch s Gurijnärtitsch z Gurin no d Schbrooch vù faschd alne Yywooner gsii.

Dr Charles Russ hed in dr 90er Joor d Verdailig vù dr Domäne vù dr Schboochvarietäte z Gurin ùndersuechd.

Schbrooch	wie?	iber waas?	mid wäm?
Gurijnärtitsch	gschwäzd	Familie, Doorf	anderi Guriner
Tessiner Dialäkt	gschwäzd		Lyd, wù nid vù Gurin sin
Idalieenisch	gschriibe	Schuel, Verwaldig (Tessin)
Dydsch	gschriibe	Chilche, Verwaldig (Bund)

Bis am Aafang vù dr 90er Joor sin d Gmaiversamlige no ùf Gurijnärtitsch abghalde woore, midlerwyyli sin si ùf Idalieenisch.

In dr ledschde 25 Joor isch dr Aadail vù Dydschschbroochige aber esoo schdaarch zrùggange, as Gurin in dr ofiziäle Schtatischtik midlerwyyli nimi as dydschschbroochigi Gmai im Tessin ùfgfierd wird, sùndere as idalieenischschbroochigi. (Quälle: Schwyzer Volchszelige 1970, 1980, 1990, 2000).

Joor	Yywooner	Dydsch	Idalieenisch	Anderi
1970	116	95 (81,9 %)	18 (15,5 %)	3 (2,6 %)
1980	65	61 (93,8 %)	3 (4,6 %)	1 (1,6 %)
1990	58	35 (60,3 %)	20 (34,5 %)	3 (5,2 %)
2000	71	23 (32,4 %)	37 (52,1 %)	11 (15,5 %)

Die Daate sin aber mit Voorsicht z gniese, me hed näämlig i dr Volggszellig nùmen ai Sprooch as Haubdschbrooch däärffen aagee, ùn die Haubdschbrooch hed nid chenne e Dialäkt syy. Drum isch es fir d Guriner Walser, wo ja zumene groose Dail zwaischbroochig sin, schweer gsii, si fir e „Haubdschbrooch“ z entschaide. Me schetzd, as es hitt (im Joor 2014) ebbe 130 Lyt gid, wo Gurijnärtitsch reede; vù dr rùnd 50 Yywooner vùm Doorff chennes ebbe zwee Drittel. Das ändered aber nyyd draa, as d Zuechùmbfd vùm Gurijnärtitsch midlerwyyli glyych ùùsicher isch wie bi dr andere Siidwalser Dialäkt.

Lueg au

• Guriner Pflanzenämme
• Guriner Pilznämme

Literatur

• Sandro Bachmann, Elvira Glaser (Hrsg.): Bosco Gurin – Das Walserdorf im Tessin und seine Sprache(n). Schweizerische Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften, Köniz 2019 (Swiss Academies Reports Bd. 4, Nr. 4) (doi:10.5281/zenodo.2653523).
• Karl Bohnenberger: Die Mundart der Deutschen Walliser im Heimattal und in den Aussenorten. Verlag Huber, Frauenfeld 1913 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6).
• Johann Jakob Dickenmann: Gurin oder Bosco, die deutsche Gemeinde im Tessin. Vortrag, gehalten von Dr. J. J. Dickenmann, in der Gesellschaft für deutsche Sprache in Zürich. Separatdruck aus der Neuen Zürcher Zeitung. Druckerei der Neuen Zürcher Zeitung, Zürich 1906.
• Elisabetta Fazzini Giovannucci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
• Emily Gerstner-Hirzel: Aus der Volksüberlieferung von Bosco Gurin. Sagen, Berichte und Meinungen, Märchen und Schwänke. Basel 1979 (Schriften der Schweizerischen Gesellschaft für Volkskunde 63).
• Emily Gerstner-Hirzel: Aus der Mundart von Gurin. Wörterbuch der Substantive von Bosco Gurin. Voci del dialetto di Bosco Gurin. Vocabolario dei sostantivi di Bosco Gurin. Hrsg. vom Museum Walserhaus. Armando Dadò Editore, Locarno 2014.
• Julia Haldemann: Das Tessiner Walserdorf Bosco Gurin. Eine soziolinguistische Analyse der Sprachsituation. Unveröff. Semesterarbeit WS 2005/06. Universität Wien.
• Rudolf Hotzenköcherle: Zur sprachgeographischen Stellung des Gurinerdeutschen. In: Jahresbericht der Gesellschaft zur Förderung des Walserhauses Gurin. [Gurin] 1959, S. 3–8. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 225–229.
• Claudia Isotta: Aus der Entstehungsgeschichte von Bosco-Gurin im 13. Jahrhundert. In: Wir Walser 1973/2: 20-26.
• Adolf Janner u. a: 700 anni Bosco Gurin. Piccole notizie raccolte da Adolfo Janner e collaboratori. 557 illutrazioni di cui 52 disegni originali di Hans Tomamichel. Grassi, Bellinzona 1956.
• Daniela Pauli Falconi: Bosco/Gurin. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Enrico Rizzi, Leonhard Tomamichel, Giorgio Filippini, Carlo Pessina: Geschichte von Bosco Gurin. Gesellschaft Walserhaus Gurin, Bosco/Gurin und Fondazione Enrico Monti, Anzola d’Ossola 2009.
• Charles V. J. Russ: Die Mundart von Bosco Gurin. Eine synchronische und diachronische Untersuchung. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2002 (ZDL Beihefte 120).
• Renato Simona (Hrsg.), unter Mitarbeit von Fabio Chierichetti, Giorgio Filippini und Enrico Rizzi: Albergo genealogico di Bosco Gurin. Ggurijner Schtåmmbömm. Stammbaum von Bosco Gurin. Museum Walserhaus, Bosco/Gurin 2022.
• Tobias Tomamichel: Bosco Gurin. Das Walserdorf im Tessin. 4. Auflage. Hrsg. von Leonhard Tomamichel. Gesellschaft Walserhaus Gurin, Gurin 1998 (Tradition und Wandel 9).
• Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
• Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont.. Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.

Weblink

 Commons: Gurin – Sammlig vo Multimediadateie

• d Gmai Gurin
• Walserhaus – s Walsermuseum