Eischemtöitschu

S Eischemtöitschu oder d Éischemréd isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Eischeme (franz. Issime). Es gheert zum Sidwalsertiitsch.

Foorschigsgschiichd

Eischeme isch e Ùfnaameord vùm Schwyzer Schbroochatlas gsii. D Ùfnaam isch vùm Fritz Gysling ùn em Rudolf Hotzenköcherle im Juli 1950 gmachd woore.

Fir s Phonogramm-Archiv vù dr Universität Züri hed dr Wilhelm Doegen vùm Berliner Lutarchiv im Oktober ane 1929 Tonbandùfnaame gmachd. Die Ùfnaame sin vùm Fritz Gysling, em Rudolf Hotzenköcherle ùn dr Clara Stockmeyer voorberaided ùn vù dr èrschte beede ane 1952 verefendligd woore.

Dr Peter Zürrer hed syd dr 60er Joor Ùfnaame z Eischeme gmachd. Vor alem fir syy Buech „Sprachinseldialekte. Walserdeutsch im Aostatal (Italien)“ hed er in dr 80er ùn 90er Joor Befroogige z Eischeme zem Eimeschtöitschu gmachd; s Buech isch 1999 usechùù.

In dr 1970er- ùn 80er-Joor hed dr Renato Perinetto vier Bublikatione wääge dr Phonology ùn dr Morphology vùm Eischemtöitschu gschriibe. Ùn 1981 hed er e detaillierti Zämmestellig vù dr Deklination vù dr Substantiv ùn Adjektiv publiziert.

D Fluernäme vù Eischeme hed dr Paul Zinsli zäme mid em Paul Scheuermeier ùn dr Gertrud Frei ane 1960–62 ùfgnùù, mid Noochùfnaam ane 1964 ùn 1981. Dr Paul Zinsli hed die Samlig derno ane 1984 in syym Buech „Südwalser Namengut“ verefendligd.

Ane 1982 isch s Walser Kulturzentrum / Centro Studi e Cultura Walser grinded woore, wù s kulturäl Èèrb vù dr Walser wil erhalde. Nääbe Uusschdelige sin vùm Kulturzentrum v. a. Biecher uusegee woore. S wichdigschd dervu isch s Eischemtöitschu-Wèèrderbuech. Des Wèèrderbuech isch vùm Kulturzentrum zäme mid em Greschoneititsch-Wèèrderbuech in ere Kassette uusegee woore, ùn baide sin zäme gratis an ali Huushald z Eischeme ùn z Greschonei verdaild woore. Haubdaudoore sin dr Ugo Busso ùn dr Alberto Linty gsi.

Im 21. Jorhùnderd hen dr Marco Angster ùn d Silvia Dal Negro s Eischemtöitschu fir iiri Schbroochforschige bruucht.

Soziolinguistischi Situation

Z Eischeme isch nie di dydsch Schrifdschbrooch bruuchd woore, bis in d 20er Joor isch Franzeesisch gschriibe woore, derno Idalieenisch. D Eischemer hän imer au chene Frankoprovenzalisch schwäze. Syder em 19 Jh. isch derno no s Piemontesisch ùn s Idalieenisch derzue chùù. D Chilche ùn d Schuel sin bis in d 1920er Joor franzeesich gsii, derno isch s Idalieenisch ùfchùù. Dydsch isch in dr Chilche ùn dr Schuel nie bruuchd woore. Dydsch wird in dr Schuel nume as Främdschbrooch ùnderrichded. Syder 1986 gid s in dr Schuel au Ùnderriichd in Eischemtöitschu.

D Elisabetta Fazzini Giovannicci gid fir 1977/78 e Brozändsaz vù 76 % aa, wù no Eischemtöitschu schwäze.

Ane 1992 hed dr Peter Zürrer e Ùndersuechig gmachd z Eischeme. Vù insgsamd 363 Yywooner hän doo no 63,4 % chene Eischemtöitschu schwäze. Verschdande hän s 71,7 %. Au bi 6 bis 11-jèèrige Schieler hed er d Schbroochkompentänz ùndersuechd. Dooderbyy hed er feschdgschdeld, as 60,5 % vù dr Schieler no hän chene Eischemtöitschu schwäze («gued» oder «e weng»). Verschdande hän vù dr Schieler s Eischemtöitschu no 76,9 % («gued» oder «e weng»). Zem Verglyych: z Greschonei hän no dr glyych Ùndersuechig nùme no 14,6 % % vù dr Schieler chene s Greschoneiertitsch schwäze ùn no 46,3 % zmindeschd e weng verschdoo.

Dr Grùnd, wùrùm z Eischeme dr Dialäkt vyyl lääbiger isch wie in dr andere Siidwalse Gmaine, lyd doodrin, as d Eischemer scho syd Joorhùnderde e baar Schbrooche hän chene schwäze: mid Töitschu, Frankoprovenzalisch, Piemontesich, Franzeesich, Idalieenisch sin s hid fimf Schbrooche. Wääge däm wird s Eischemtöitschu nid esoo dùr s Idalieenisch as Schbrooch vù dr Medie verdrängd wie in andere Ord, wù bis am Aafang vùm 20. Jh. nùme dr dydsch Dialäkt gschwäzd wooren isch.

D Maria Concetta Di Paolo hed ane 1999 e Schtudie verefendligd, wù si d Dialäktkompetänz vù dr Siidwalser Gmaine din ùndersuechd hed. D Daate fir Eischeme sin ùfgnùù woore vùm Michele Musso.

Joor	Yywooner	Dialäkt aktiv	Dialäkt passiv
1974	407	310 (76,2 %)	-
1993	385	199 (51,7 %)	31 (8,1 %)
1996	676	186 (24,9 %)	37 (5,5 %)

Vù dääne 168 aktive Dialäktschprächer ane 1996 sin 52 iiber 65 gsii, 45 zwische 51 ùn 65, 36 zwische 36 ùn 50, 25 zwische 26 ùn 35 ùn 10 ùnder 26.

Vù dääne 37 passive Dialäktschprächer ane 1996 sin 3 iiber 65 gsii, 2 zwische 51 ùn 65, 5 zwische 36 ùn 50, 2 zwische 26 ùn 35 ùn 25 ùnder 26.

Ùndersuechig vù 2001

Ane 2001 hed d Fondation Émile Chanoux in Zämenaarbed mid em Centre d'Études Linguistiques pour l'Europe ùn dr Università degli Studi di Trento di soziolinguistisch Situation vù alne Gmaine im Augschtdaal ùndersuechd. Doderzue isch im Sebdämber ùn Ogdoober 2002 e Froogebooge verschigd woore. Us Eischeme sin ali 72 verschigde Froogebeege wider zrùgchùù.

Froog 0301: Quelle est votre langue maternelle? Was isch Iiri Muederschbrooch?
Gebùùrdsjoor	Italienisch	Töitschu	Italienisch ùn Töitschu	Patois	Franzeesisch	kai Andwoord	Total
1989–1983	10 (83,3 %)	–	1 (8,3 %)	1 (8,3 %)	–	–	12
1982–1971	10 (83,3 %)	–	1 (8,3 %)	1 (8,3 %)	–	–	12
1970–1961	13 (86,7 %)	1 (6,7 %)	–	–	1 (6,7 %)	–	15
1960–1950	7 (53,8 %)	4 (30,8 %)	–	1 (7,7 %)	1 (7,7 %)	–	13
1949–1938	5 (71,4 %)	2 (28,6 %)	–	–	–	–	7
1937–1921	2 (16,7 %)	4 (33,3 %)	–	2 (16,7 %)	1 (8,3 %)	3 (25 %)	12
Total	38 (63,3 %)	13 (21,7 %)	–	3 (5 %)	3 (5 %)	3 (5 %)	60

Froog 1405a: Comment estimez-vous connaître le Titsch/Töitschu (Walser)? Vous le comprenez Wie gued chene Sii Titsch/Töitschu (Walser)? Si verschdeen s
Gebùùrdsjoor	gued (bien)	mittelgued (assez bien)	e bizeli (peu)	gaar nid (pas du tout)	kai Andwoord	Total
1989–1983	5 (41,7%)	4 (33,3%)	2 (16,7%)	–	1 (8,3%)	12
1982–1971	8 (61,5%)	2 (15,4%)	1 (7,7%)	–	2 (15,4%)	13
1970–1961	9 (60,0%)	2 (13,3%)	1 (6,7%)	–	3 (20,0%)	15
1960–1950	7 (53,8%)	2 (15,4%)	1 (7,7%)	–	3 (23,1%)	13
1949–1938	4 (57,1%)	–	–	1 (14,3%)	2 (28,6%)	7
1937–1921	6 (50,00%)	1 (8,33%)	1 (8,33%)	–	4 (33,33%)	12
Total	34 (56,7%)	7 (11,7%)	4 (6,7%)	1 (1,7%)	14 (23,3%)	60

Froog 1405b: Comment estimez-vous connaître le Titsch/Töitschu (Walser)? Vous le parlez: Wie gued chene Sii Titsch/Töitschu (Walser)? Si schwäze s
Gebùùrdsjoor	gued (bien)	mittelgued (assez bien)	e bizeli (peu)	gaar nid (pas du tout)	kai Andwoord	Total
1989–1983	2 (16,7%)	4 (33,3%)	2 (16,7%)	2 (16,7%)	2 (16,7%)	12
1982–1971	5 (38,5%)	1 (7,7%)	4 (30,8%)	1 (7,7%)	2 (15,4%)	13
1970–1961	5 (33,3%)	3 (20,0%)	4 (26,7%)	–	3 (20,0%)	15
1960–1950	7 (53,9%)	2 (15,4%)	1 (7,7%)	–	3 (23,1%)	13
1949–1938	4 (57,1%)	–	–	1 (14,3%)	2 (28,6%)	7
1937–1921	8 (66,7%)	1 (8,3%)	–	1 (8,3%)	2 (16,7%)	12
Total	29 (48,3%)	7 (11,7%)	9 (15,0%)	3 (5,0%)	12 (20,0%)	60

Froog 0402: En quelles langues et/ou quels dialectes parlez (parliez)-vous avec votre mère?: (In welere Schbrooch / in welem Dialäkt schwäze Sii mid Iire Mueder?)
Gebùùrdsjoor	Italienisch	Töitschu	Italienisch ùn Töitschu	Italienisch, Piemontesisch ùn Töitschu	Frankoprovenzalisch	Italienisch ùn Piemontesisch	Piemontesisch	Italienisch ùn Frankoprovenzalisch	Franzeesisch	Anderi	kai Andwoord	Total
1989–1983	4 (33,3%)	3 (25,0%)	3 (25,0%)	–	2 (16,7%)	–	–	–	–	–	–	12
1982–1971	5 (38,5%)	2 (15,3%)	5 (38,5%)	–	–	–	1 (7,7%)	–	–	–	–	13
1970–1961	2 (13,3%)	3 (20,0%)	6 (40,0%)	–	1 (6,7%)	–	1 (6,7%)	–	1 (6,7%)	–	1 (6,7%)	15
1960–1950	–	4 (30,8%)	2 (15,4%)	–	2 (15,4%)	–	–	1 (7,7%)	–	4 (30,8%)	–	13
1949–1938	–	3 (42,8%)	–	–	1 (14,3%)	1 (14,3%)	–	–	–	2 (28,6%)	–	7
1937–1921	–	4 (33,3%)	–	2 (16,7%)	1 (8,3%)	2 (16,7%)	–	–	–	3 (25%)	–	12
Total	11 (15,3%)	19 (26,4%)	16 (22,2%)	2 (2,8%)	7 (9,7%)	3 (4,2%)	2 (2,8%)	1 (1,4%)	1 (1,4%)	9 (12,5%)	1 (1,4%)	72

Froog 0403: En quelles langues et/ou quels dialectes parlez (parliez)-vous avec votre père?: (In welere Schbrooch / in welem Dialäkt schwäze Sii mid Iirem Vader?)
Gebùùrdsjoor	Italienisch	Töitschu	Italienisch ùn Töitschu	Italienisch, Piemontesisch ùn Töitschu	Piemontesisch ùn Töitschu	Frankoprovenzalisch	Italienisch ùn Piemontesisch	Italienisch ùn Frankoprovenzalisch	Franzeesisch	Anderi	kai Andwoord	Total
1989–1983	7 (58,3%)	2 (16,7%)	1 (8,3%)	–	–	–	1 (8,3%)	1 (8,3%)	–	–	–	12
1982–1971	6 (46,2%)	3 (23,1%)	1 (7,7%)	–	–	–	3 (23,1%)	–	–	–	–	13
1970–1961	2 (13,3%)	4 (26,7%)	7 (46,7%)	–	–	1 (6,7%)	–	–	1 (6,67%)	–	–	15
1960–1950	–	4 (30,8%)	2 (15,4%)	–	–	1 (7,7%)	–	2 (15,4%)	–	4 (30,8%)	–	13
1949–1938	1 (14,3%)	3 (42,9%)	1 (14,3%)	–	–	1 (14,3%)	–	–	–	1 (14,3%)	–	7
1937–1921	–	3 (25,0%)	–	1 (8,3%)	1 (8,3%)	1 (8,3%)	2 (16,7%)	–	–	2 (16,7%)	2 (16,7%)	12
Total	16 (22,2%)	19 (26,4%)	12 (16,7%)	1 (1,4%)	1 (1,4%)	4 (5,6%)	6 (8,3%)	3 (4,2%)	1 (1,4%)	7 (9,7%)	2 (2,8%)	72

Froog 0404: En quelles langues et/ou quels dialectes parlez-vous avec vos frères et vos sœurs?: (In welere Schbrooch / in welem Dialäkt schwäze Sii mid Iire Brieder ùn Iire Schweschdere?)
Gebùùrdsjoor	Italienisch	Töitschu	Italienisch ùn Töitschu	Italienisch, Piemontesisch ùn Töitschu	Piemontesisch ùn Töitschu	Frankoprovenzalisch	Italienisch ùn Piemontesisch	Piemontesisch	Italienisch ùn Frankoprovenzalisch	Franzeesisch	Anderi	Ich haa kai Gschwischter.	Total
1989–1983	8 (66,7%)	2 (16,7%)	–	–	–	–	–	–	1 (8,3%)	–	–	1 (8,3%)	12
1982–1971	5 (38,5%)	3 (23,1%)	3 (23,1%)	–	–	–	–	–	–	–	–	2 (15,4%)	13
1970–1961	2 (13,3%)	3 (20,0%)	7 (46,7%)	–	–	1 (6,7%)	–	–	–	1 (6,7%)	–	1 (6,7%)	15
1960–1950	–	3 (23,1%)	4 (30,8%)	–	–	1 (7,7%)	–	1 (7,7%)	2 (15,4%)	–	2 (15,4%)	–	13
1949–1938	1 (14,3%)	3 (42,9%)	–	1 (14,3%)	–	1 (14,3%)	–	–	–	–	1 (14,3%)	–	7
1937–1921	–	4 (33,3%)	–	2 (16,7%)	1 (8,3%)	–	2 (16,7%)	1 (8,3%)	–	–	2 (16,7%)	–	12
Total	16 (22,2%)	18 (25,0%)	14 (19,4%)	3 (4,2%)	1 (1,4%)	3 (4,2%)	2 (2,8%)	2 (2,8%)	3 (4,2%)	1 (1,4%)	5 (6,9%)	4 (5,6%)	72

Schryybwyys

In däm Artikel sin di eischemtöitschu Dialektbyyschbel in Dieth-Schryybig gschriibe. Dooderbyy wird dr Buechschdaab <k> fir d Fortis [k] bruucht, fir d Affrikata [kx] wird <kch> gschriibe.

Im Ùnderschiid zue dr Dieth-Schryybig wird doo ùnderschiide zwische drèi labio-dentale Frikativ:

<f> schdood fir e schdimlooses f [f] wie in dt. Vogel

<v> schdood fir e schdimhafdes w [v] wie in dt. Wald

<w> schdood fir e konsonantischs u [w] wie in engl. wood.

Bsùnderhaide us dr Lutig

Voli Vokal

Im Eimeschtöitschu sin wie in andere Walserdialäkt di vole Vokal in ùùbetoonde Silbe nid abgschwèchd woore.

Feädru (dt. Federn, Pl.), Weäga (dt. Wege, Pl.), Noami (dt. Namen, Pl.)

Diphthongierig

Im Geegesaz zue andere hegschdalemanische Dialäkt sin im Eischemtöitschu ali mhd. lange Vokal (î, iu, û, ê, ô, oe, â, ae) diphthongierd.

Mhd.	Eischemtöitschu	Byyschbel
î – û – iu	ei – ou – öi	Ljeib (dt. Leib), ghejä (dt. fallen, werfen), Hous (dt. Haus), bouwen (dt. bauen), höit (dt. heute)
ê – ô – oe	ie – ue – üe	Siel (dt. Seele), Bruet (dt. Brot), Vlüe (dt. Flöhe)
ae – â	ie – oa	Chiesch (dt. Käse), Oabe (dt. Abend)

Monophthongierig

Im Geegesaz zue andere alemanische Dialäkt sin im Eischemtöitschu di mhd. Dihphtong ie, üe, uo monophtongierd.

Mhd.	Eischemtöitschu	Byyschbel
î – üe – uo	ii – üü – uu	Diib (dt. Dieb), Güüti (dt. Güte), Bruuder (dt. Bruder)

Die Diphthongierig ùn die Monophthongierig schdeen nid im Zämehang mid dr Nèihoochdydsch Diphthongierig ùn dr Nèihoochdydsch Monophthongierig. Im Geegesaz zem Schdandarddydsch sin di Diphthong, wù us mhd. î, iu, û endschdande sin, nid mid dr alde Diphthong us mhd. ei, öu, ou zämegfale. Derzue sin im Eischemtöitschu nid nùme mhd. î , iu, û diphthongierd, sùndere au no mhd. ê, oe, ô, â, ae.

Mhd.	Eischemtöitschu	Byyschbel
î – û – iu	ei – ou – öi	Ljeib (dt. Leib), höit (dt. heute), Hous (dt. Haus)
ei – öu – ou	ai – au – ö̀i	Stain (dt. Stein), Hö̀i (dt. Heu), Baum (dt. Baum)

Entrùndig

Im Geegesaz zue andere hegschdalemanische Dialäkt sin ü, ö, üü, öö, üe ùn öü z Eischeme nid entrùnded:

Möisch (dt. Mäuse), Vüksch (dt. Füchse), grüün (dt. grün), tö̀if (dt. tief)

2.,3. Sg. vù mhd. stân, gân

Wie im Wallisertitsch erschyyne di 2./3. Sg. vù mhd. stân, gân mid Diphthong

du geischt (dt. du gehst), is geit (dt. er geht), du schteischt (dt. du stehst), is schteit (dt. er steht),

altalem. iu

Wie im Wallisertitsch erschyynd altalem. iu in e Dail Wèèrder as Diphthong.

töif (dt. tief), Vljöigu (dt. Fliege)

mhd. -nk

Mhd. -nk erschyynd wie in andere südwalserische Dialäkt as -nch.

tringche (dt. trinken), Banch (dt. Bank)

mhd. -rn

Wie in andere hegschdalemanische Dialäkt erschyynd mhd. -rn as -re.

Huore (dt. Horn), muore (dt. morgen)

mhd. -hs

Wie dr andere hegschdalemanische Dialäkt erschyynd mhd. -hs as -ks, nid wie in vyyle Schwyzer Dialäkt as -chs:

Vùks (dt. Fuchs), seksi (dt. sechs)

german. s > sch

Wie in alene Walserdialäkt isch s germanisch s in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch

dschi (dt. sie), dschi (dt. sich), ünsch (dt. uns), Eisch (dt. Eis), Höischer (dt. Häuser), Chiesch (dt. Käse), Scheido (dt. Seide)

mhd. -nd

Wie in andere hegschdalemanische Dialäkt erschyynd mhd. -nd as -nn oder -ng.

Hunn/Hung (dt. Hund), finne (dt. finden)

Palatalisierig vù m, n, ng, l

In e Dail Wèèrder sin mhd. l, m, n oder ng palatalisierd zue lj, mj, nj, ngj.

welljen (dt. wollen), njüf (dt. Karotte)

Germ. p, f, w

Im Eischemtöitschu wird dydli ùnderschiide zwische germ. f ùn em verschoobene germ. p:

Verschoobenes germ. p erschyynd as schdimlooses f: : schloafe (dt. schlafen)

Germ. f erschyynd as schdimhafds w: Vus (dt. Fuß)

Germ. w erschyynd derno as konsonantischs u: Woald (dt. Wald)

Uslutverhertig

Im Eischemtöitschu gid s no wie in andere Walserdialäkt di mhd. Uslutverhertig.

Tak m. (dt. Tag), Pl. Taga

Vokalharmonii

Im Eischemtöitschu gid s v. a. im jingere Dialäkt e uusgschbrocheni Vokalharmonii.

eltrig (dt. erwachsen), d Eltrugu (dt. die Erwachsenen), ds Eltraga (dt. das Ältere)

Werma (dt. Arbeiter, Nom. Sg.), Wermana (Nom. Pl.), Wermunu (Gen. Pl.), Wermene (Dat. Pl.),

Elbugu (dt. Ellbogen, Nom. Sg.), Elbigi (Nom. Pl.)

Schuld (dt. Schuld, Nom. Sg.), Schuldini (Nom. Pl.), Schuldunu (Gen. Pl.)

Schuuler (dt. Schüler, Nom. Sg.), Schuulara (Nom. Pl.), Schuuluru (Gen. Pl.)

siwil (dt. rund), d siwulju Tischini (dt. runden Tische)

Elji zeäme helfüwünündsch leäben. (dt. alle zusammen helfen wir uns zu leben)

Bsùnderhaide us dr Morphologyy

Substantivdeklination

Dr Peter Zürrer (1999) ùnderschaided 14 Flexions-Chlasse im Eischentöitschu.

I: Weg

II: Ofen

III: Name

IV: Hahn

V: Fuß

VI: Bett

VII: Kind

VIII: Lamm

IX: Land

X: Matte

XI: Axt

XII: Schuld

XIII: Nacht

XIV: Hand

Sg.

Nom.

Weg

Uave

Noame

Hoanu

Vus

Bet

Chin

Lam

Lan

Mattu

Aksch

Schuld

Nacht

Han

Gen.

Wegsch

Uavendsch

Noamendsch

Hoanendsch

Vussch

Betsch

Chinsch

Lamsch

Lansch

Mattu

Aksch

Schuld

Nacht

Han

Dat.

Weg

Uave

Noame

Hoane

Vus

Bet

Chin

Lam

Lan

Mattu

Aksch

Schuld

Nacht

Han

Akk.

Weg

Uave

Noame

Hoanu

Vus

Bet

Chin

Lam

Lan

Mattu

Aksch

Schuld

Nacht

Han

Pl.

Nom.

Wega

Uavna

Noami

Hoani

Vüs

Betti

Chin

Lammer

Länner

Matti

Akschi

Schuldini

Nächtini

Hän

Gen.

Wegu

Uavnu

Noamu

Hoanu

Vüsu

Bettu

Chinnu

Lammeru

Länneru

Mattu

Akschu

Schuldinu

Nächtinu

Hännu

Dat.

Wege

Uavne

Noame

Hoanu

Vüse

Bettu

Chinne

Lammere

Lännere

Mattu

Akschu

Schuldinu

Nächtinu

Hänne

Akk.

Wega

Uavna

Noami

Hoani

Vüs

Betti

Chin

Lammer

Länner

Matti

Akschi

Schuldini

Nächtini

Hän

Genitiv

Dr Genitiv wird im Eischemtöitschu (wie im Remmaljertittschu) no ganz frèi bruuchd.

Genitivus objectivus

Tu nöi scheämen deir Houslöitu. (dt. Schäme dich nicht deiner Verwandten.)

Gheb dich nöit deisch Lebtagsch, deir Wienu, deisch Suunsch, deir Töchter, deir Chinnu. (dt. Beklage dich nicht über dein Leben, über deine Schmerzen, über deinen Sohn, über deine Töchter, über deine Kinder.)

Genitivus relationis

Was tuscht al der Chüünu? (dt. Was machst du mit all den Kühen?)

Adverbiale Genitiv

höit z tagsch (dt. heutzutage)

Attributive Genitiv

voorgschdeld

diisch Mansch Bruuder (dt. dieses Mannes Bruder)

ds Suunsch Hous (dt. das Haus des Sohnes)

ds Moanendsch Schein (dt. der Mondschein)

dar Vröinun Ketschi (dt. die Häuser der Freunde)

dar Rossun Goade (dt. der Pferdestall)

noochgschdeld

d Güüter dar Nizjungu (dt. die Güter der Neffen)

an Buada ds Uavansch (dt. ein Ofenboden)

dar Rük ds Sovaasch (dt. die Sofalehen)

Adjektivdeklination

Adjektiv wääre au prädikativ deklinierd.

Dan Baum ischt hübschi. (dt. Der Baum ist schön.)

Ds Bet ischt woarms. (dt. Das Bett ist warm.)

Pronomina

Bim Personalpronome gid s im Eischemtöitschu wie au in andere Siidwalser Dialäkt verlengeredi Foorme. Die sin bilded us em Personalpronome ùn "andere", z. B. wirendri (= wir andere). Vf.: Volfoorm, Enkl.: Enklitischi Foorm.

		Nominativ	Genitiv	Dativ	Akkussativ
ich	Vf.	iich, ich	meir, meiru	miir	mich
	Enkl.	ich, i	-	mer	mich, mi
du	Vf.	dou	deir, deiru	dir	dich
	Enkl.	di, de, t	-	der, de	dich, di
er	Vf.	eär	dscheir, dscheiru	im	im
	Enkl.	er	dschi	mu, em	ne
sie (Sg.)	Vf.	dschii, dschi, dschöi	irra	irra	dschii, dschi, dschöi
	Enkl.	dschi, dsch	ara, ra	ara, ra, re	dscha, scha
es	Vf.	iis, is	dscheir, dscheiru	im	iis, is
	Enkl.	is, ds, s	dschi	mu, em	is, ds, s
wir	Vf.	wir, wirendri	ündscher, ünderschuru, ündscherandru	ündsch, nündsch, ündschenandre	ündsch, nündsch, ündschendri
	Enkl.	wer, war, ber	-	ünsch, nünsch	ünsch, nünsch
ihr	Vf.	iir, irandri, arendri	auwer, auwuru, auwerandru	auw, au, auwenandre	auw, au, auwendri
	Enkl.	i, ir, er, di, der, dar	-	ni	ni
sie (Pl.)	Vf.	- dschii, dschi, dschiendri	ürju, ürjuru, ürjerandru	iini, iinenandre, ürju, ürjenandre	dschii, dschi, dschiendri
	Enkl.	dschi, fsch, sch	eru, uru, ru	ne, en	dschu, dschi

Im Eischemtöitschu wird s neutral Pronome iis wie in andere alemanische Dialäkt fir wyybligi Persone verwänded, aber doodriiberuuse au no fir mänligi Persone, wù kaini Reschpektspersone sin.

Wer isch gsing opere im Spital? Iis, mein Wättä. (dt. Wer ist im Spital operiert worden? Sie, meine Schwester.)

Wer hesch ampienen z Mert? Iis, mein Su. (dt. Wem bist du auf dem Markt begegnet? Ihm, meinem Sohn.)

Aber:

Woa isch d Vrauwa? Dschöi ischt z Türin. (dt. Wo ist die Dame? sie ist in Turin.)

Woa ischt der Enker? Eär ischt in der Chilchu. (dt. Wo ist der Pfarrer? Er ist in der Kirche.)

Verbkonjugation

Modalverbe

chonnun (dt. können)

Ind. Präs.: ich chòòn, du chònnischd, is chònd, wir chonnu, ir chònnit, dschi chonnu

Part. Perf.: chonnu

welljen (dt. wollen)

Ind. Präs.: ich will, du wilt/willischt, is wilt, wir welljen, ir welt, dschi welljen

Konj. Präs.: ich welji, Konj. Prät. ich welti

Part. Perf.: wellje

toffun (dt. dürfen)

Ind. Präs.: ich tof, du toffischt, is toft, wir toffun, ir toffit, dschi toffun

Konj. Präs.: ich toffi, Konj. Prät. ich toffti

Part. Perf.: toffä

sellen (dt. sollen)

Ind. Präs.: ich soll, du sollt, is sollt, wir sollun, ir sollit, dschi sollun

Konj. Präs.: ich , Konj. Prät. ich

Part. Perf.: selle

mussun (dt. müssen)

Ind. Präs.: ich muss, du mussischt, is musst, wir mussun, ir mussit, dschi mussun

Konj. Präs.: ich mussi, Konj. Prät. ich mussti

Part. Perf.: mussä

muan (dt. können, vermögen)

Ind. Präs.: ich maan, du maascht, is maat, wir miän, ir miät, dschi miän

Konj. Präs.: ich miäji, Konj. Prät. ich mechti

Part. Perf.: mua

wissun (dt. wissen)

Ind. Präs.: ich wüssen, du wüssescht, is wüsst, wir wüssen, ir wüsset, dschi wüssen

Konj. Präs.: ich wisse, Konj. Prät. ich wissti

Part. Perf.: kwisst

Hilfsverbe

heen (dt. haben)

Ind. Präs.: ich hen, du hescht, is het, wir hen, ir het, dschi hen

Konj. Präs.: ich heji, Konj. Prät. ich hetti

Part. Perf.: kheebe

sein (dt. sein)

Ind. Präs.: ich bin, du bischt, is ischt, wir sein, ir seid, dschi sein

Konj. Präs.: ich seiji, Konj. Prät. ich wieri/werti

Part. Perf.: gsing

tuun (dt. tun)

Ind. Präs.: ich tun, du tuscht, is tut, wir tun/tün, ir tut/tüt, dschi tun/tün

Konj. Präs.: ich tüji, Konj. Prät. ich tetti

Part. Perf.: toa

Chùùrzverbe

seen (dt. sagen)

Ind. Präs.: ich see, du seescht, is seet, wir seen, ir seet, dschi seen

Konj. Präs.: ich seeji

cheemen (dt. kommen)

Ind. Präs.: ich chimme, du chimmischt, is chint, wir cheemen, ir cheet, dschi cheemen

Konj. Präs.: ich cheemi, Konj. Prät. ich cheemti

Part. Perf.: gchieme

geen (dt. geben)

Ind. Präs.: ich gibbe, du gibbescht, is git, wir gen, ir get, dschi gen

Konj. Präs.: ich geji

gììe (dt. nehmen)

Ind. Präs.: ich gììe, du gììescht, is gììed, wir gììe, ir gììed, dschi gììie

Part. Perf.: kììed

goan (dt. gehen)

Ind. Präs.: ich goa, du geischt, is geit, wir goan, ir gangit, dschi goan

Konj. Präs.: ich gangi, Konj. Prät. ich genti

Part. Perf.: kange

loan (dt. lassen)

Ind. Präs.: ich loan, du loascht, is loat, wir liän, ir liät, dschi liän

Konj. Präs.: ich lieji, Konj. Prät. ich lechti

schloan (dt. schlagen)

Ind. Präs.: ich schloan, du schloascht, is schloat, wir schliän, ir schliät, dschi schliän

Konj. Präs.: ich schlieji, Konj. Prät. ich schlechti

foan aa (dt. anfangen)

Ind. Präs.: ich foan aa, du foascht aa, is foat aa, wir fiän aa, ir fiät aa, dschi fiän aa

Konj. Präs.: ich fieji aa, Konj. Prät. ich fechti aa

troan (dt. tragen)

Ind. Präs.: ich troan, du treischt, is treit, wir triän, ir triät, dschi triän

Konj. Präs.: ich trieji, Konj. Prät. ich trechti

Bsùnderhaide us dr Syntax

Relativsatz

Im Eischemtöitschu wääre Relativsätz nid nùme mid „wo“ yyglaided, si chene au (ùnder romaanischem Yyflùs) mid „das“ yyglaided wääre. Des „das“ wird derno au bruuchd bi mänlige ùn wyyblige Subjekt.

Da Chiesch, das di hescht gchauvt geschter isch nöid guuti. (dt. Der Käse, den du gestern gekauft hast, ist nicht gut.)

D Waidu, das dsch essen da ouv isch besser. (dt. Die Weide, die sie da oben abfressen, ist besser.)

Woordschaz

Wùchedääg

Miäntak, Ziischtak, Mitachu, Froontak, Friitak, Samstak, Sunatak

Yyflis us em Romanisch

Nadyyrli gid s im Eischemtöitschu vyyl Främd- ùn Läänwèèrder us em Italienisch, em Franzeesisch, em Piemontesisch ùn em Frankoprovenzalisch

muschtaz (dt. Schnauzbart) < frkprov. mostatse
pouss (dt. Schläfe) < piemont. poss
fatschu (dt. Gesicht) < piemont. facia
boavu (dt. Speichel) < frkprov./piemont. bava

Präpositione

suvén (dt. oft) < frkprov. soven
selon (dt. je nach) < frz. selon
cunfrúnta (dt. im Gegensatz zu) < piemont. confront

Konjunktione

sicche (dt. daher, also) < ital. sicche
dunque (dt. also, folglich) < ital dunque

Partikel

voilà < frz.
ecco < ital.

Routineformle

bon appétit < frz.
au revoir (dt. auf Wiedersehen) < frz.

Schbroochbyyschbel

De Moargè, wuen dèr Maanù tùd no gsichtù, dèr Wuärma gäid in d Mattù ùm meeijä. Ùnz ze Säksche arwuèktsch scheäs Wuèb wan èmè ertä Schloof. Schei zerrt ira leng Lokha, machùd sch di Trötsche. Ùnd de gäid sch ombri in di tùppùn Kroatù. Doa gäid sch geän dè Anche, de Chiäsch ùnd di Triffili. Ùnd de gäid sch im Hous ùm hannùn ds Firmis. Tringjènd sch Kaffe mi miilch ùnd de Schnitti Broad, machùn schds Chläippi mi Angche. Zù wod a ds schweärs Wuèrch ds Höüsch. Zjettènd sch d Moadi, das schi hän trommùd mid dar Seegarschù. Schpootùr leggèn schi s zeämè mit dèm Reche ùnd de machùn sch Houffjini, trejèn sch in di Dilli ùn dün schi s zettè mit däm Fùrki. Zeschta troan sch ds Höü, ds zwuäitä isch ds Oamad.

(verzeld vù dr Erica Castell-Squindo ane 1964, zidierd bim Zinsli 1968, S.417)

Schbrichwèèrder vù Eischeme:

Goan tringhien in d’Lljéisu un arwinnen mit dam dust. (frz. Aller boire dans le Lys et rentrer avec la soif (être difficiles à contenter))
Varchaufen d’sunnu um chaufen dar moanu. (frz. Vendre le soleil pour acheter la lune (dormir le jour pour faire la fête la nuit))
Is het sövvil gschnout, das d’hénji hen muan bikhjen d'steerni. (frz. Il a autant neigé, que les poules picorent les étoiles.)

Literatur

Marco Angster, Livio Gaeta: Wie kurz sind die Kurzverben? Morphologische Merkmale in Gressoney und Issime. In: Stefan Rabanus (Hrsg.): Deutsch als Minderheitensprache in Italien. Theorie und Empirie kontaktinduzierten Sprachwandels. Germanistische Linguistik 239–240, 2018, S. 211–237.
Karl Bohnenberger: Die Mundart der Deutschen Walliser im Heimattal und in den Aussenorten. Verlag Huber, Frauenfeld 1913 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik 6; online).
Comune di Issime: Fiori e piante nella lingua Walser. Blljümi un bauma in Éischemtöitschu. Meie òn Bouma òf Greschòneytitsch. Dicziunario illustrato. St-Christophe 2010.
Silvia Dal Negro, Monica Valenti: Issime, una comunità plurilingue: l’analisi di un corpus. Associazione Augusta, Aosta 2008.
Silvia Dal Negro, Marco Angster: Francoprovenzale e walser nell’alta valle del Lys. In: Augusta 48, 2016, 22–26 (online).
D’Eischemtöitschu. Vocabolario Italiano – Töitschu. Gressoney St-Jean (Aosta). Centro Studi e Cultura Walser della Valle d'Aosta / Walser Kulturzentrum, 1988.
D’Eischemtöitschu. Vocabolario Töitschu – Italiano. Gressoney St-Jean (Aosta): Centro Studi e Cultura Walser della Valle d'Aosta / Walser Kulturzentrum, 1998.
Elisabetta Fazzini, Costanza Cigni: Vocabolario comparativo dei dialetti Walser in Italia. Bd. 1–6. Edizioni dell’Orso, Alessandria 2004–2022. (Alemannica 1, 5, 6, 7, 9, 10).
Fritz Gysling und Rudolf Hotzenköcherle (1952): Walser Dialekte in Oberitalien in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprachplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich. Frauenfeld 1952.
Rudolf Hotzenköcherle: Umlautphänomene am Südrand der Germania. In: Fragen und Forschungen im Bereich und Umkreis der germanischen Philologie, Festgabe für Theodor Frings zum 70. Geburtstag. Berlin (Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Sprache und Literatur), S. 221–250.
Rudolf Hotzenköcherle: Die südwalserisch-ernetbirgischen Mundarten im Spiegel ihrer Verbalformen. In: Maria Bindschedel, Rudolf Hotzenköcherle und Werner Kohlschmidt (Hrsg.), Festschrift für Paul Zinsli, 79–98. Francke, Bern 1971.
Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
Renato Perinetto: Sulla -n- eufonica nella parlata di Issime. In: Augusta 1977, S. 27–38.
Renato Perinetto: Consonanze morfologiche nella parlate die Issime (Valle del Lys) e Alagna (Valle Sesia). In: Augusta 1980, S. 7–12.
Renato Perinetto: Eischemer’s Büjie. San Valentino 1981 [Deklinationslehre].
Renato Perinetto: Una particolarità vocalica nella parlata di Issime. In: Enrico Rizzi: Lingua e comunicazione simbolica nella cultura walser. Sprache und symbolische Kommunikation in der Walserkultur. Atti del VI° convegno internazionale di studi walser Gressoney St. Jean, 14–15 ottobre 1988. Akten der VI. internationalen Walser Studientagung in Gressoney St. Jean, 14.–15. Oktober 1988. Anzola d’Ossola (Novara) 1989, S. 261–270.
Imelda Ronco, Michele Musso (Hrsg.): Éischemgseiti – Les dictons van a voart. Issimer Sprichwörter, feste Wendungen, Kinderreime, Gebete, Anekdoten. In dem deutschen Dialekt und in den anderen Sprachen, die man in Issime benützt. Associazione Augusta, Torino 2007.
Sprachatlas der deutschen Schweiz (SDS). Begr. von Heinrich Baumgartner und Rudolf Hotzenköcherle. In Zusammenarbeit mit Konrad Lobeck, Robert Schläpfer, Rudolf Trüb und unter Mitwirkung von Paul Zinsli herausgegeben von Rudolf Hotzenköcherle. 8 Bde, Einführungsband, Abschlussband. Francke, Bern bzw. Basel 1962–2003. – D Originaalùfnaame vùm Schbroochatlas cha mer syd 2018 online aaluege: sprachatlas.ch – Issime.
Renata Szczepaniak: Vokalharmonie im Althochdeutschen und im Walserdeutschen [Issime]. Ein Fall von phonologisch-typologischer Kontinuität. In: Zeitschrift für deutsche Linguistik 74 (2007), S. 38–60.
Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutsche Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli, Bern 1984.
Peter Zürrer: Wörterbuch der Mundart von Gressoney. Mit einer Einführung in die Sprachsituation und einem grammatischen Abriss. Frauenfeld 1982. (Beiträge zur schweizerdeutschen Mundartforschung 24).
Peter Zürrer: Sprachinseldialekte. Walserdeutsch im Aostatal. Aarau 1999. (Reihe Sprachlandschaften 23).
Peter Zürrer: Sprachkontakt in Walser Dialekten. Gressoney und Issime im Aostatal (Italien). Franz Steiner Verlag, Wiesbaden/Stuttgart 2009 (ZDL Beihefte 137), ISBN 978-3-515-09358-3.

Dr Artikel „Issimedeutsch“ isch einer vo de läsige Artikel.

Churz zämmegfasst, isch de Artikel sproochlig un stilistisch guet gschriibe, bhandlet die wichtigscht Aspekt vum Thema, isch sachlig korrekt un neutral un wenn mögli bebilderet.

Alli sin härzlich yglade wyter aa däm Artikel z schaffe, z erwiitre un z verbessre!