Chläiasie

Chläiasie (latiin. Asia minor, altgriech. Μικρά Ἀσία, Mikrá Asía) oder Anatolie (von altgr. ἀνατολή, anatolē ,Oste‘; türkisch Anadolu; osmanisch اناطولی‎) isch e dä Däil vo dr hütige Türkei, wo zu Vorderasie ghöört. Chliiasie isch historisch för d Menschhaitsgschicht zimmli wichtig. Do hett di neolithischi Revoluzio stattgfunde, wo de Mentsch sesshaft woren isch und afange hett Städt baue, wa groossi Verändrige au i de Kultur und im Denke biwörkt het. Dör di ganz historischi Zitt bis i d Moderni isch Chliiasie d Brugg zwöschet Syrie und Mesopotamie im Oste und Europa im Weste gsii. Im antike Milet, e Stadt a de Westchüste vo Cliiasie, isch di ionische Naturphilosophii entstande und drususe di antiki Philosophii, wo bis hütt no s westliche Denke prägt. Au s Christetum hett sich, wenn au z Palästina entstande, vor alem z Syrie und z Anatolie as e Volksreligioo entwicklet und do sind au politischi Entschaid trooffe wore, weli christliche Aasichte richtig sind.

Name

Dr Naame Chläiasie läitet sich historisch vo de Landschaft Asia (Ἀσία) ab. Spööter hend Römer deno d Provinz Asia gnennt, wo aber nume e Däil a de Westchüste vo dr hütige Türkei bildet het. De Name isch scho bim Herodot uf de Erdtail Asie öbertrait wore, d Bizaichnig Asia minor erschiint zerstmool im im 5. Jh. n. Chr. bim Orosius. De byzantinisch Name Anatolie taucht zerstmool im 10. Jh. uuf.

Geographii

Chliiasie isch e Halbinsle, öppe 600 Kilomeeter brait und 1200 Kilomeeter lang. Im Norde litt s Schwarzi Meer, im Weste d Ägäis und um Süüde s Mittelmeer. Im Oste goots bis en Euphrat ane. Im Norde erhebt sich s Pontische Pirg (höchste Spitz: 3937 m), wo d Chüste vom Schwarze Meer vom Ineland abtrennt und nu wenig Öbergäng frailoot. Im Süüde isch de Tauros (höchste Spitz: 3734 m), wo im Oste mitem Antitauros is armenisch-iranische Bergland aastiigt (höchste Spitz: 5165 m). S Ineland isch e Hööchebni, im Durchschnitt öppe 900 m öberem Meerspiegel. S het nume wenig Abflüss zo de Meer und so bildet sich meriri Seee, de grööst isch de Salzsee Tuz Gölü (antik: Tatta) i Zentralanatolie. Di grööste Flüss sind de Kızılırmak (antik: Halys) und de Sakarya (antik: Sangarios), wo is Schwarze Meer ineflüsset. Gege Weste goot d Hööchebni in e bergigi Chüsteregion öbere, di grööste Flüss dai sind de Büyük Menderes (antik: Maiandros) und de Gediz (antik: Hermos). S Chüsteland vo de Ägäis hett vill gueti natüürlichi Häfe und fruchtbaari Flusstääller. Di Pontischi Chüste am Schwarze Meer isch, wie scho gsait, vom Ineland her schwer zuegänglich, aber au vom Meer her, dos kai gueti natürlichi Häfe hett. D Mittelmeerchüste isch im Weste eener unzuegänglich, i de Mitti isch de Zuegang is Ineland recht guet und im Oste isch di fruchtbari Kilikischi Ebeni, mit e paar Öbergäng is Ineland. Kilikie isch eng a Syrie uusgrichtet. S Armenische Hööchland isch chliirüümig undertailt und geografisch gege Mesopotamie offe.

S Wetter isch je noch Geget recht underschidlich. Di anatolischi Hööchebini isch troche mit eme kontinentaale Klima. S gitt groossi Temperaturunderschiid zwöschet Tag und Nacht und au Summer und Winter. I de Antiki isch s Klima e bitzeli chüeler und füechter gsii und s hett au Wald ggee. D Hööchebni bistoot vor alem us Steppe, wo för Veezucht gaignet isch. Garte- und Feldbau gits nume a de Flüss und dai, wo gnueg Wasser för Biwässerig umen isch. Di Pontischi Chüste isch füecht und het au im Summer Rege, wo vo starche Wind as waldige Pontische Pirg anetrait werd. D Chüsteregione a de Ägäis und am Mittelmeer hend mediterrans Klima und sind entsprechend fruchtbar.

Tektonisch isch di Anatolischi Platte instabil, well die Arabischi Platte vom Südoste herr starch uf si druckt. Entlang vo de Längsachse verlauft drumm im nördliche Tail e Erdbebezoone. Im südliche Zentralanatolie hets ono Vulkään, wo bis i di historischi Zitt no aktiiv gsii sind, de höchst isch de Erciyas Daği (antik: Argaios). E zwaits vulkanisches Piet litt z Armenie im Piet vom See Van Gölü. Anatolie isch riich a Obsidian, e vulkaanische Stai und au a Chupfer-, Silber- und Isenerz. De Abbau vo dene hett scho i de vorhistorische Zitt aagfange.

Gschicht

Di anatolischi Halbinsle isch im Lauf vo dr Gschicht von e Hufe verschidnige Völker besiidlet oder beherrscht worde. Us de Bronzezitt zwöschet 2000 und 1200 v. Chr. sind di nödindogermanische Hattier, Kaskäer und Hurriter bikannt, di semitische Assyrer und di indogermanische anatolische Völcher, nämli d Hethiter, d Palaer und d Luwier, au griechischi Mykener hend sich a de Ägäis- und Mittelmeerchüste scho niderloo. I de Isezitt und Antiki, ab 1200 v. Chr. bis öppe 600 n. Chr. sind zo de anatolische Völker wie de Lyder, Karer oder Lykier no anderi indogermanischi Völcher dezuechoo, nämli Thraker, Phryger, Armenier und di keltische Galater, im Ebne Kilikie zom Tail au semitischi Phönizier und Aramäer. D Grieche hend sich a de Chüstene vo allne drai Meer niderloo und nodisnoo isch au s Bineland hellenisiert wore. Geg s End vo de Antiki sind z erstmool Türgge, en asiatisches Volch, uuftaucht, wo hütt no de grööst Tail biwonet. D Kurde sind en iraanisches Volch.

Staizitt

I de Altstaizitt (Paläolithikum, bis 9000 v. Chr.) hend de Neanderthaler (Homo neanderthalensis) und de Noizittmentsch (Homo sapiens sapiens) uf de Halbinsle glebt. Us dere Zitt stamed Felsmoolleraie, vor alem mit Abbildige vo Mentsche, Tier und Chrütz. I de Noistaizitt (Neolithikum, 9000-6000 v. Chr.) isch de Mentsch sesshaft woore. De Aabau vo Pflanze het zo starche Veränderige und zomene Entwickligsschub gfüert, wo Neolithischi Revoluzioo gnennt werd. Die hett im süüdliche Tail vo de ganz anatolische Halbinsle und im aagrenzende Syrie stattgfunde, bsunders aber i de zentralanatolische Steppe. D Erhööchig vo de Biomasse het au d Veehaltig mögli gmacht, aber vor alem zonere höchere Bivölkerigsdichti gfüert. Di erste groosse Sidlige sind entstande und aini vo der erste Städt isch Çatalhöyük i de ineranatolische Ebeni vo Konya gsii, mit ere Gröössi vo rund 13 Hektaare. D Blüeti hett die Stadt um 7000 v. Chr. erlebt. S sind noiji Technologie entstande, Keramik het d Lagerig vo Lebesmittel verbesseret, de Abbau vo Metallerz und Gwünig vo Gold sind uufchoo. Au i de soziale und gaistige Kultur hets Änderige ggee, so hend di groosse Sidlige d Arbetstailig mögli gmacht. D Natuurchräft, womer mit Zauberai het versuecht z biiflusse sind zu göttliche Wese personifiziert wore, wo i chliine Schrain und Kultrüüm vereert wore sind. Da hett zo religiöse Spekutalione gfüert mit theologische Konzept und zom Tail irrealistische Mythe, loosglöst vo de Alltagsrealität.

Chopferzitt

I de Chopferzitt (Chalkolithikum, 6000-3200 v. Chr.) sind nöd numeno i de Steppe sondern au i de Berge Dörfer entstande. Am Marmarameer im Nordweste isch es zomene Uustuusch mit de Balkankultuure choo, i de Kilikische Ebni isch ab 4000 v. Chr. de Iifluss us Mesopotamie recht starch wore und de Bau vo Paläst, Tempel und Festige isch öbernoo wore. I dere Zitt sind ersti Werchzüüg us Chupfer hergstellt wore und geg s End vom Chalkolithikum sind au ersti Bronzeobjekt uufchoo.

Bronzezitt

Zentralanatolie mit de wichtigste Zentre im 19. und 18. Jh.v. Chr.

I de Früene Bronzezitt (3200-2000 v. Chr.) sind i verschidnige Piet palastäänlichi Baute und bifestigti Sidlige uufchoo. Au Waffe us Metall zaiget, as d Gsellschafte chriegerischer woore sind. S het sich e riichi Elitte uusbildet, wi ahand vo Graabfund erchennt were cha. D Iifuer vo Zinn und Edelstai wiiset uf Fernhandel hii. Noji techologischi Errungeschafte sind d Töpferschibe und de Metallguss. I Zentralanatolie hend d Hattier e hööchi Kultur gschaffe, miteme Machtzentrum bi Alaca Höyük. Eri Sprooch, s Hattische, isch mit kannere bikannte Sprooch verwandt.

I de mittlere Bronzezitt (2000-1600 v. Chr.) hend assyrischi Händler i Zentralanatolie afange Handelskolonie (assyr. kārum) gründe. Di grööst und wichtigst Kolonii isch bi Kanis (Kültepe) im süüdliche Zentralanatolie gsii, anderi wichtigi Kolonie sind bi Amkuwa (Alişar Höyük) und Ḫattus (Boğazkale) glege. All die Städt sind vo iihaimische Fürste biherrscht wore. Die Händler hend d Kailschrift iigfüert und tuusigi vo Dokument und Briefe hinderloo. Dromm waiss mer recht vill öber ali Bilang vom domoolige Lebe, nöd nu wa de Handel und d Poltik agoot, au privaati Aglegehaite. Under de tuusige vo Näme i dene assyrische Tegscht, chömet e paar hethitischi, verainzelt au luwischi vor, si sind di ältiste indogermanische Schriftzügnis. Um 1830 v. Chr. isch Kanis völig zerstört wore, aber glii drufabe noi uufbaut woore, di noie Biwonner sind offesichtlich Hethiter gsii, wo aber scho lang i Anatolie glebt hend. Um 1730 hett de Anitta as erste hethitische König de Titel Grosskönig aagnoo.

Hethiter

Um 1660 hend d Hethiter e Groossköönigriich gschaffe, wo vo öbbe 1600 bis 1180 vor dr Zitwändi existiert het. Näben Egüpte und dr jewiilige Groossmacht in Mesopotamie isch s die dritte Groossmacht im östlige Middelmeerruum gsi. I de grööste Machtentfaltig hend d Hethiter öber West-, Süüd und Zentralanatolie und Syrie gherrscht, die Pontischi Chüste hett offebar nume i de früene Zitt zo de Hethiter ghört. Um 1180 isch s Hethitische Riich usenander broche und e groosse Tail vom Hethitische Piet isch vo frömde Völcher bisidlet woore.

D Hethiter hend e hööchi Kultur ghaa und e riichhaltigi Literatur hinderloo. Gschribe hend si i de Kailschrift, wo si us Mesopotamie öbernoo hend, aber a de aigne Sprooch, em Hethitische aapasst hend. So abem 14. Jh.v. Chr. isch denebt e Hieroglypheschrift entstande, wo bruucht woren isch um luwischi Tegscht z schriibe. D Kultur und d Religioo vo de Hethiter het starchi Wandlige döregmacht. I de althethitische Zitt öberwöget hattischi Eliment, ab de mittelhethitische Zitt machet sich düttlichi luwischi Iiflüss bimerkbar und i de noihethitische Zitt isch de hurritischi Iifluss bsunders starch.

Isezitt

I de früene Isezitt hend im südwestliche Chliiasie und z Syrie hethitischi Könige gherrscht. Z Karkamis am Euphrat hett offesichtli e Sittezwiig vo de Königsfamili us de Bronzezitt chöne d Macht längeri Zitt erhalte. D Hethiter, wo im Alte Testament gnennt wered, bizüchet sich uf die syrische neohethitische Staate, wo bis geg 600 v. Chr. existert hend. Di offiziell Sprooch i dene Länder isch aber s Hieroglypheluwische gsii, wo i de luwische Hieroglypheschrift gschribe woren isch.

Im 9. Joorhundert isch im spöötere Armenie s Riich Urartu entstande.

Antiki

In dr Middi vom 6. Joorhundert het dr persisch Groossköönig Kyros II. Chliiasie mitsamt Lydie, Lykie und die griechische Stedt an dr Küste erooberet. Um 500 vor dr Zitwändi isch Südanatolie Däil vom Perserriich worde, noch de Perserchrieg isch d Westküste wider vo de Grieche beherrscht worde, und noch em Peloponnesische Chrieg wider vo de Perser. Dr Alexander dr Grooss isch im Joor 334 mit siner Armee über s Marmarameer und het d Perser vernichtend gschlaage. Won er gstorbe isch, isch dr grösst Däil vo Chläiasie an Lysimachos und an Seleukos I. gfalle. Pergamon het sich unabhängig gmacht, isch zum iiflussriichste hellenistische Staat in Chläiasie worde und isch spööter im Joor 133 vor dr Zitwändi zu Rom cho, wo us em d Browinz Asia gmacht het. Kelte aus Thrakie häi zerst Zentralanatolie blünderet und sich denn vo 275 aa dört niidergloo und s Riich Galatie gründet.

Bis 60 vor dr Zitwändi si d Küsteregione zum Römische Riich cho. In dr früeje Kaiserzit (Prinzipat) isch au s Landesinnere schrittwiis vo Rom annektiert worde und um s Joor 65 si die Browinze iigrichdet worde: Pontus im Norde, Asia im Weste, Lycia et Pamphylia im Südweste und Cilicia (Kilikie) im Südoste. Wo s Riich däilt worde isch, isch Chläiasie zu Ostrom cho. Wo d Araber im Lauf vo dr Islamische Expansion dr Nooch Oste und Nordafrika de Byzantiner wäggnoo häi, isch Chläiasie zum Zentrum vo dr byzantinische Macht worde.

Mittelalter

Noch dr Schlacht vo Manzikert (1071) si groossi Däil vo Inneranatolie vo de seldschukische Türke erooberet worde. In dr Zit vo de Chrüzzüüg het Byzanz s mäiste zerst zrugggnoo, denn häi d Türke Chläiasie no äinisch erooberet und 1453 isch Konstantinopel an d Osmane gfalle. Lang häi denn e Hufe verschidnigi Völker dört gläbt, bis die nazionalistische Türke im Erste Wältchrieg aagfange häi, d Armenier z ermorde, noch em Griechisch-Türkische Chrieg 1919-1922 Millione vo Grieche z verdriibe und noch em Zwäite Wältchrieg e Hufe vo de Grieche und Juude, wo no bliibe si, z drangsaliere und uusezekle.

D Bevölkerig hüte

Hüt lääbe z Anatolie 55 bis 58 Millioone Lüt, die mäiste von ene Türke, Kurde und Aaghöörigi vo andere türkische Stämm. Es git Minderhäite wie d Zaza, Albaner, Araber, Armenier, Aramäer, Bosniake, Bulgare, Pomake, Georgier, Lase, Grieche, Tscherkesse, Juude und Perser.

98 % vo de Lüt si Muslime, doodrvo 70–80 % Sunnite und 20–30 % Alewite). D Christe mache no 0,2 % us, wo s 1910 no e Fümftel gsi isch. Noch dr Volkszellig het s im Joor 2000 no 20'000 Juude und 423 Jeside gee. Die mäiste Jeside si in de letschte 30 Joor usgwanderet.

Liddratuur

Badisches Landesmuseum Karlsruhe (Hrsg.): Die ältesten Monumente der Menschheit. Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Konrad Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8.
Volker Eid: Im Land des Ararat. Völker und Kulturen im Osten Anatoliens. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2006, ISBN 3-534-18206-5.
Michael Zick: Türkei. Wiege der Zivilisation, Konrad Theiss, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-8062-2110-7.
Media-Cultura (Hrsg.), i Zemenarbet mit em Badische Landesmuseum Karlsruhe: Die ältesten Monumente der Menschheit. Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Konrad Theiss, Stuttgart 2007, DVD-ROM.
Johann Gustav Droysen: Geschichte Alexanders des Großen, DVA 1955

Weblingg

Bericht der Europäischen Stabilitätsinitiative (ESI): Islamische Calvinisten. Umbruch und Konservatismus in Zentralanatolien
Aegean and Balkan Prehistory: Articles, site-reports and bibliography database concerning the Aegean, Balkans and Western Anatolia

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Kleinasien“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.