Ernst Erhard Müller

Dialäkt: Züritüütsch

Der Ernst Erhard Müller

Der Ernst Erhard Müller (*18. Novämber 1921 z Rhyfälde; † 16. Septämber 2010) isch en Gèrmanischt und Profässer a der Uniwèrsitèèt Basel gsy. Er hät gwichtigi Wèèrch gschribe zum hischtoorische Baseltüütsch, zum Woort- und Spraachgägesatz im hischtoorische Schwyzertüütsch und überhaupt zur Gschicht vo Wöörter.

Läbe

Em Müller sys Gibuurtsoort Rhyfälden isch au sys Bürgeroort gsy. Nach em Bsuech vo de Volchsschuel deet isch er dän uf Basel a s Humanistisch Gimnaasium und hät sich nach de Matuur i de deetigen Uni für Gèrmanischtik, Gschicht und Kunschtgschicht immatrikuliert. 1950 hät er mit der Aarbet Die Basler Mundart im ausgehenden Mittelalter vo der Uni Basel de Toktertitel überchoo. Drufaben isch er na uf Parys, Züri und Münster, zum na mee leere. Z Züri hät er 1953/1954 chönen i d Aarbet am Schwyzertüütsch Wöörterbuech und am Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz ineluege – das isch em en rächte Leerblätz gsy. De Joseph Ehret, wo für d Nazionaal-Zytig 1967 en Artikel über in gschribe hät, hät dèè ganz öifoorisch mit «Hotzenköcherle junior» übertitlet; er gröösseri Eer hät sich en junge Tialäktoloog ja gaar nöd chönen uustänke.

1958 hät er si am glychen Oort mit der Aarbet Wortgeschichte und Sprachgegensatz im Alemannischen habilitiert. 1960 hät er en Leeruuftraag überchoo – zum verhindere, das er a d Uni Marburg göch. 1967 hat d Fakultèèt en nöie Leerstuel für «Tüütschi Spraachwüsseschaft und Elteri tüütschi Literatuurgschicht» gschaffe und dèè mit em Müller bsetzt. Au spööter hät en d Uni Marburg namaal wele haa, aber de Müller hät nöd uf Hesse wele.

Gleert, gforscht und/oder gschribe hät de Müller über di spaatmittelalterlich/früenöihoochtüütsch Schwyzer Spraach und Literatuur, über Namekund und über d Woortbildigsleer und d Woortgschicht. Sys bsunder Inträssi isch aber di hischtoorisch Tialäktology gsy. Daa isch er uf nöie Wääge ggange, wils vorane für s Schwyzertüütsch dadezue chuum öppis ggèè hät (abgsee vo Publikazioone vom Renward Brandstetter für s hischtoorisch Luzèèrntüütsch und vom Bruno Boesch über di alemanisch Uurkundespraach im 13. Jarhundert) und wil mer au zeerscht emaal e Metoodik pruucht hät. Äini vo syne Toktorandinen isch d Ruth Jörg gsy. Läider isch es nach syneren Emeritierig i dèm Theema nüme wyter ggange – d Gschicht vom Schwyzertüütsch reschp. vom Alemanisch i de Schwyz isch alewyl nanig gschribe (z Südweschttüütschland händ de Wolfgang Kleiber, de Konrad Kunze und de Heinrich Löffler nachane na de Hischtoorisch Südweschttüütsch Spraachatlas uusgschaffet und useggèè, soo öppis gits für d Schwyz nööd). 1965 isch er in Wüssenschaftliche Raat vom Inschtituut für Tüütschi Spraach z Mannheim gwelt woorde, und er isch au Mitgliid vo de Häidelbèèrger Akademy vo de Wüsseschafte gsy.

De Müller hät syn nöie Leerstuel zeerscht emaal müesen uufboue. Er isch der eerscht Basler Profässer uf emen oordentliche Leerstuel für tüütschi Spraachwüsseschaft gsy, anderi groossi Basler Filolooge wie der Adolf Socin oder der Andreas Heusler händ usseroordentlichi und persöönlich für si gschaffeni Leerstüel ghaa. Mit em Müller sym Leerstuel isch es dän aber gly wider fèrtig gsy: Syn Naachfolger, de Robert Schläpfer, hät wider nu na en usseroordentliche ghaa, und eerscht dèm sini Naachfolgeri, d Annelies Häcki-Buhofer, hät wider en oordentlichen überchoo. Hüt sind d Leerstüel a der Uni Basel aber ganz abgschaffet – und s Fach Spraachwüssenschaft wird am Rhychnüü hüt äinewääg fascht nüme gleert.

Scho bald aber isch es em Müller gsundhäitlich nüme guet ggange: Er hät an eren «atipische Trigeminus-Neuralgy» (aso ere «Trigeminusneuralgy» oder eme «atipischi Gsichtsschmèrz»?) glitte. 1971 hät er s eerscht Maal um en Entlaschtig pätte, und hät dän au i de wytere Jaare nu reduziert chöne schaffe. 1975 isch er täilpänsioniert woorde, und 1979 isch er mit 58i ganz zruggträtte.

Schaffe

«Zur historischen Mundartforschung» (1952)

I dèm Uufsatz gaats drum, wie mer chan us alte schriftliche Quälen usefinde, wie ächt d Mundaart doozmaal uusgsee hät. Er kritisiert zeerscht de Karl Weinhold, der Anton Birlinger, de Friedrich Kauffmann und de Karl Bohnenberger, wo im 19. Jarhundert über s hischtoorisch Alemanisch und Schwööbisch gschribe händ, daadeby aber überhaupt nöd draa tänkt händ, gredti Spraach und Kanzleispraach vonenand z träne. Nu de Renward Brandstetter heb doozmal daadezue metoodischi Überleggigen aagstellt und seg das rächt aaggange. De Müller macht sich i sym Uufsatz drum e Räie Gidanke, wie mer s Mundaartlich us de hischtoorische Schrybspraach chön usefiltere. Er säit aber au, das das gaar nöd eso äifach sei.

«Die Basler Mundart im ausgehenden Mittelalter» (1953)

D Aaregig für die Aarbet hät de Müller vom Friedrich Ranke überchoo, und für s Voorgaa hät er si bim Renward Brandstetter syne Prolegomena zu einer urkundlichen Geschichte der Luzerner Mundart vo 1890 oriäntiert – so ghäissts im Voorwoort. Er hät hauptsächli d Protokoll vo Züügenuussaage vor em Schulthäissegricht us de Zyt vo 1420 bis 1644 uusgwärtet. Söttigi Protokoll sind drum vill nèècher a de gredte Spraach weder zum Byspil Chrooniken und anderi Literatuur, und es gaat drin um Alltagstheeme und esoo um Alltagsspraach; dezue ane händ s e sälteni Kontinuitèèt – die drei Pünkt mached de Naachtäil es Stuck wyt wett, das für hischtoorische gredti Spraach halt i Gotts Name gschribeni Spraach mues uusgwärtet wèèrde.

I syneren Undersuechig lueget er im eerschte Täil d Luut aa, wie s i de Protokoll gschribe sind, und verglycht die mit de mittelhoochtüütsche Luut. Im zwäite Täil interpretiert er d Ergäbnis: Waas gseet mer zum Schwund vom /n/ am Uusluut, waas zu dèm vor stimmloosem Rybiluut (s Staub-Gsetz)? waas zur Velarisierig vom /nd/? waas zur Entrundig? waas zum /k/ im Aaluut? waas zur Hiatdiftongierig? Es Byspil isch d Schrybig «king» statt «kind»: das ghäisst, me hät doozmaal au im Baseltüütsch d Verschiebig von /nd/ zu /ng/ gchännt. Vil Sache zu de Luut gseet mer au nu tank Hiperkoräktuure, aso das en Schryber hät wele «richtig» schrybe, daadeby aber denäbetghaue hät und zum Byspil es n gschribe hät, wo me gaar nie es /n/ gsäit hät, öppe «linß» statt «lyß, lys»: das ghäisst, s /n/ i verglychbaare Posizioone (wie /fünf/ > /füüf/) isch doozmaal scho verstummt gsy. Daadeby stellt er aber au fescht, das s Baseltüütsch um 1500 ume hoochalemanischer und wyter ewägg vo de Schriftspraach gsy isch weder hüt: Ching statt Chind säit hüt im ganze Basel niemert me, der Aaluut /k/ statt /ch/ isch äinewääg jung, und au em Staub sys Gsetz gchännt mer i de Stadt Basel hüt nüme (fimf/fümf, nüme fyf/füüf). Und dän luegt er de Woortschatz aa: Wän isch «after» mit «durch, nach» ersetzt woorde, wänn «unz» mit «bis»? wie häts doozmaal mit de Verwandtschaftswöörter uusgsee, wo sich im Lauff vo de Jarhundert ja starch veränderet händ (lueg une)? Im dritte, eener schmaale Täil macht er e Sintese und probiert sich es Bild über di «alt Basler Mundaart» z mache, hauptsächli was de Woortschatz aagaat. Er thematisiert s Verschwinde vo baseltüütsche Wöörter (wo mer zum Täil aber i andere schwyzertüütsche Mundaarte na gchännt) und s Uufchoo vo nöie Wöörter, dän au de Gägesatz zwüschet modèèrnere Stadtspraach und konserwatyvere Landspraach.

«Wortgeschichte und Sprachgegensatz im Alemannischen» (1960)

Da drin gaats um Nöierige, wo tipisch für Basel, und söttigi, wo tipisch für Züri sind. Au daadefüür nimt er wider Grichtsakte z Hand, wil die für die hischtoorisch Mundartforschig bsunders bschüssig sind. Für Züri nimt de Müller d Wöörter «Dult» (Chilefäscht, Häiligetaag, statt «Mëss»), «sechten» (i Äschelauge wäsche, statt «bûchen»), «Haller» (öppe statt «Pfänig») und «Hochzît» (statt «Brûtlouf») under d Luupe, für Basel «Trübel» (statt «Trûben»), «lesen, herbsten» (statt «wimmen»), «Brotbeck» (statt «Pfister») und «Fënster, Laden» (statt «Beien», «Balchen») – denäbet nännt er na e paar Totzet wyteri Byspil. D Nöierige vo Züri stönd imene Zämehang mit em «schwööbischen» Oschtalemanisch, die vo Basel ime söttige mit em «rhynische» Weschtalemanisch. Di rhynischen Yflüss chömed nöd (oder eerscht vill spööter, wie Wääe/Wèèe für Tüne) bis uf Züri, und di schwööbische nöd (oder eerscht vill spööter, wie Hoochsig/Hoochzyt für Bruutlauff) bis uf Basel.

Nachane düütet er syni Resultaat. Di doozmaalig «nöier Spraachforschig» – er spilt da sicher bsunders uf de Theodor Frings aa – heb Spraachrüüm as Folg vo gschichtliche «Gebild» gsee, vo Hèrschaftspiet, Kultuur- und Wiirtschaftsrüüm. De Müller mäint aber, das me de Gägesatz Oscht-Wescht i de hüttige Tüütschschwyz nöd äifach nu uf söttigi Rüüm (wie «Königrych Burgund» vs. «Hèrzogtum Schwaabe») chönn zruggfüere. Im Nordalemanisch isch es de Schwarzwald gsy, e topograafischi Barièère, wo s Alemanisch in e Wescht- und en Oschthelfti täilt hät. Und di hüttig Tüütschschwyz isch da äifach d Furtsetzig gsy: Nöierige vom rhynische Weschtalemanisch sind vo deet hèèr i d Nordweschtschwyz und über de Juura i di weschtlich Tüütschschwyz choo, und Nöierige vom schwööbische Oschtalemanisch sind über de Bodesee i di öschtlich Tüütschschwyz choo. Em Friedrich Maurer syni Drüütäilig vo Alemanisch sei zeerscht emaal e Zwäitäilig gsy: Die sei dänn gchrüüzt woorde vo de Sonderstelig vom Süüde, eme Gibiet vom spraachlichem Rückzuug, aber au von eren äigene Entwicklig. Und si sei au gchrüüzt woorde vo de Sonderentwicklig vo Schwaabe. Eerscht das ales heb us der alte Zwäitäiligkäit e nöii Drüütäilikäit gmachet.

I synere Rezänsioon vom Buech hät de Bruno Boesch aber vill uuszsetze ghaa. D Gägesätz wèèred na tüütlicher usechoo, wänn de Müller Sanggalen aaglueget het; Züri nämi äigetli scho e Mittelstelig y. Und er vermisst au d Spraach vo Bèèrn, wo ja au tipsch für de Weschte sei und wo d Zwäitäilig vo de Tüütschschwyz besser hett chöne vertüütliche weder Basel. Er kritisiert au, das de Müller nöd a s Bischtum Basel tänki, das nämli isch effäktyv es «gschichtlichs Gebild», wo vo Basel bis uf Soleturn und i s Seeland uusgriffe hät. Und das a schwyzerisch Mittelland scho e spraachlichi Äinhäit chönn sy, heb d Namekund scho lang zäiget. D Rüüssgränze (d «Schild-» oder «Brünig-Rüüss-Napf-Linie») sei jung und s Resultaat von ere verglychswys spaate politische Gränze, wo dezue gfüert heb, das sich d Mundaarten useandentwicklet händ – nöd zletscht au drum, wil de Ruum zwüschet Züri und Bèèrn ekäis äiges Zäntrum ghaa hät. Drum säit de Boesch au, de Müller heb de Maurer lätz interpretiert; syni Theese von ere alten Zwäitäiligkäit stimi nööd: Vill mee sind d /k/-Verschiebig und d Hiatdiftongierig gmäinsaami Nöierige vom ganze Mittelland, und dèè Ruum sei eerscht spööter vo Norde hèèr zwäitäilt woorde.

Au de Kurt Meyer isch skeptisch. Was de Müller zu de Wöörter chön usehole, sei prächtig. Aber syni Interpretazioone i Sache Spraachgeografy gäbig nöd eso vil hèèr und überzüügid nöd alewyl. Vo woo wüssi me scho, öb die tipische Basler und Zürcher Wöörter würkli wyt ume ggulte hebed und das scho doozmaal e Rüüssgränzen äxischtiert heb? Und wo woo wel er wüssen, dass d Oscht-Wescht-Gägesätz würkli elter seged weder d Sonderstellig vom Süüdalemanisch? Das chönn me nöd biwyse und wèèrd s wol au nie chöne.

«Zur Stellung des Schweizerdeutschen im Alemannischen» (1963)

Der Albert Bachmann hät i sym groossen Artikel über s Schwyzertüütsch im Geograafische Läxikon vo der Schwyz gschribe, das daas, was s Schwyzertüütsch gmäinsaam heb, Altertümlichkäite, Relikt segid, und au de Friedrich Maurer hät dèm zuegstumen und gsäit, ekäi spraachlichi Nöierig heb di ganz Tüütschschwyz erfasst. De Müller bringt i sym Uufsatz Byspil, das das esoo nöd stimmt: Es git e Räie Wöörter, wo süüdalemanischi Nöierige sind und sich i mee oder weniger de ganze Tüütschschwyz duregesetzt händ oder emal duregsetzt ghaa händ, er lueget bsunder di hischtoorisch Spraach aa. S Woort Hèèrd für Èèrde, Grund, Humus sei ganz tüütli e gsamttüütschschwyzerischi Nöierig und isch ales ander weder es Rückzuugswoort. S Glych gälti für Hèrdöpfel (statt Grundbire), räiche i de Bidüütig hole, Jungfrau i de Bidüütig Magd und d Churzforme uf -tschi öppen i Bèrtschi, Dietschi, Fritschi. De Müller schrybt, zwaar seg di spööter Tüütschschwyz würkli spraachlich zwäitäilt gsy, wil vom Nordweschte d Nöierige vom Oberrhy und vom Nordoschte die vo Schwaabe i di spööter Schwyz ine choo sind. Aber es heb e Zyt ggèè, s spaat 13. und s früe 14. Jarhundert, wo s gmäinsaami Nöierige ggèè hät, wo die alt Zwäitäilig händ chönen übergumpe (er hät aso em Bruno Boesch und em Kurt Meyer iri Kritik, wo oben uusgfüert isch, nöd aagnaa) – e Zyt übrigens, wo d Habsburger nach em Uusstèèrbe vo de Chiburger groossi Täil vo der alemanische Schwyz veräint händ. Spööter, im 15. Jarhundert, segs mit gsamtschwyzerische spraachliche Nöierige wider fèrtig gsy, wil de Weschte vo de Regionaalmacht Bèèrn und der Oschte vo de Regionaalmacht Züri dominiert woorden isch. Gsamttüütschschwyzerischi Nöierige gits eerscht i ganz nöier Zyt wider, vor em Hindergrund vom Schwyzer Bundesstaat. Inträssant isch au, das er säit, das d Sundgau-Bodesee-Schranke am Oberrhy verglychswys jung sei: Wäret vorane Nöierige vom Norde bis über de Hoochrhy und de Juura in Süüde voorgstoosse sind, seg das spööter nüme ggange, wil sich eben im Süüde öppis Nöis, Sälbschtändigs usepildet heb.

«Synchronie – Diachronie an einem Beispiel aus der Wortgeschichte: Knabe, Bube, Junge» (1968)

I dèm Uufsatz gaats um s spraachgschichtlich schwirig Woort Bueb. De Müller kritisiert etimoloogischi Wöörterbüecher, wo äifach en althoochtüütsches buobo «männlichs Chind» aasetzed und Bedüütige wie «Chnächt, Chriegschnächt, zuchtloose Mäntsch, Spiler» as sekundèèr abtüend. S Appellatyv Bueb taucht eerscht im Mittelhoochtüütsch uuf und hät deet d Bidüütig «jugetliche Diener». Im Spaatmittelalter isch Bueb es Schimpfwoort und wird für alles Schlächt pruucht: en Lotteri, en Lump, en Umehuerer, en Tröiloose, en Lüügner, en Bschysschäib, en Dieb, en Uusgstoossne. Di nöitraal Bidüütig «Chnaab» findt mer eerscht ab em 16. Jarhundert. D Fraag isch nu: Was isch äigetli zeerscht gsy? Es isch ämel tüütli, dass im süüdliche Tüütsch Bueb s Woort Chnaab ab em 16. Jarhundert abglööst hät. De Müller mäint, d Grundbidüütig seg wohl «Puurscht, Chnächt» gsy, und vo daa händ sich – kontäggschtabhängig – chöne verschideni Bidüütigen entwickle. S hüttig gmäinsüüdtüütsch «Bueb» sei aber ämel e jüngeri Entwicklig, wie übrigens au s gmäinnordtüütsch «Junge». – Wämer di hüttige etimoloogische Wöörterbüecher aalueget, hät mer nöd s Gfüül, das dène iri Autoore em Müller sin Uufsatz gläse händ …

«Großvater, Enkel, Schwiegersohn. Untersuchungen zur Geschichte der Verwandtschaftsbezeichnungen im Deutschen» (1979)

Di tüütsche Verwandtschaftswöörter händ e rychi Gschicht – si händ si nämli mit de Zyt starch veränderet. De Müller gaat i sym Buech söttige Wöörter naa und lueget, wie und woo Eni, Aneherr, Grossvatter/Grotvader, Aldervader und Ane, Anefrau, Grosmueter/Grotmoder, Aldermoder und Änkel, Diechter, Soonschind/Tochterchind/Chindschind und Eidem, Tochtermaa, Schwigersoon und Schnu(e)r, Soonswyb, Schwigertochter und Schwèèr, Schwigervatter und Schwiger, Schwigermueter voorchoo, uufchoo und verschwunde sind.

Publikazioone

Büecher:

• Die Basler Mundart im ausgehenden Mittelalter (= Basler Studien zur deutschen Sprache und Literatur. Heft 14). Francke, Bern 1953.
• Wortgeschichte und Sprachgegensatz im Alemannischen. Francke, Bern 1960.
• Großvater, Enkel, Schwiegersohn. Untersuchungen zur Geschichte der Verwandtschaftsbezeichnungen im Deutschen. Winter, Heidelberg 1979.

E paar Uufsätz:

• Zur historischen Mundartforschung. I: Beiträge zur Geschichte der deustschen Sprache und Literatur 74, 1952, S. 454–485.
• Ein Schlagwort des 16. Jahrhunderts [«Kalthans»]. I: Schweizer Volkskunde 46, 1956, 49–56.
• Zur Stellung des Schweizerdeutschen im Alemannischen. I: Paul Zinsli, Oskar Bandle, Peter Dalcher, Kurt Meyer, Rudolf Trüb, Hans Wanner (Ug.): Sprachleben der Schweiz. Sprachwissenschaft, Namenforschung, Volkskunde. Francke, Bern 1963, S. 57–74.
• Synchronie – Diachronie am Beispiel aus der Wortgeschichte: Knabe, Bube, Junge. I: Sprache der Gegenwart 5, 1968, S. 129–146.
• Das mittelalterliche und das reformatorische ‚fromm‘. I: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 95, 1973, S. 333–357.

Quäle

• Joseph Ehret: «Hotzenköcherle junior». Zur Berufung von Prof. Müller auf den neugeschaffenen germanistischen Lehrstuhl an der Universität Basel. I: National-Zeitung vom 27. Septämber 1967.
• Gustav Adolf Wanner: Ernst Erhard Müller wird Inhaber eines germanistischen Lehrstuhls. Zytigsartikel vo 1967, aber nöd bikannt, us welere Zytig.
• Archyvmateriaalie vom Basler Uniwèrsitèètsarchyv (XI 3.3 114; XI 3.4b; XI 3.5a 2) und vom Schwyzerischen Idiotikon (d Toodesaazäig).