Chinesischi Sprooche

Chinesischi Sprooche
Verbreitig:	Volksrepublik China, Republik China (Taiwan), Singapur, Indonesie, Malaysia, Thailand, Vietnam, Filippine, westligs Usland
Sprecher:	1,3 Milliarde (Platz 1)
Linguistischi Klassifikation:	Sinotibetischi Sprooche Chinesischi Sprooche
Sproochchürzel
ISO 639-1	zh
ISO 639-2	(B) chi	(T) zho
ISO 639-3	zho

Die chinesische oder sinitische Sprooche (汉语) bilde äine vo de bäide Primärzwiig vo dr sinotibetische Sproochfamilie, dr anderi Primärzwiig si die tibetobirmanische Sprooche. Hüte schwätze öbbe 1,3 Milliarde Mensche chinesischi Sprooche, die mäiste von ene lääbe in dr Volksrepublik China und dr Republik China (Taiwan). In e Hufe Länder, vor allem in Südostasie, git s gröösseri Minderhäite, wo Chinesisch schwätze. Vo de chinesische Sprooche wird s Hochchinesisch am mäiste gschwätzt. Es wird au as „Mandarin“ oder äifach as „chinesischi Sprooch“ oder „s Chinesische“ bzw. „Chinesisch“ bezäichnet.

Die verschiidene Sprooche in dr Osthelfti vo China in dr geografische Verdäilig

Meereri chinesischi Sprooche, äi chinesischi Schrift

Im Allgemäine bezäichnet dr Begriff „chinesischi Sprooch“ d Standardspooch Hoochchinesisch (Pǔtōnghuà in dr Volksrepublik China, Guóyǔ uf Taiwan), wo uf dr grösste chinesische Dialektgrubbe, em Mandarin (Běifānghuà, Běifāng Fāngyán, Guānhuà), basiert und im Wääsentlige em Dialäkt vo Peking entspricht. Drnääbe git s no siibe anderi chinesischi Sprooche oder Dialäktbündel, wo iirersits in e Hufe Äinzeldialäkt zerfalle. Die acht Äihäite vom Chinesische wärde noch dr dradizionelle chinesische Terminologii as Dialäkt (chin. 方言, fāngyán) bezäichnet, au wenn si so verschiide sii die äint vo dr andere, ass mä sä noch westlige Maassstääb as Sprooche chönnt klassifiziere. Sogar innerhalb vo de groosse Dialäktgrubbe chönne sich d Lüt, wo verschidnigi Dialäkt schwätze, nid immer verstoo, bsundrigs die nordchinesische Dialäkt (Mandarin) im Nordoste und d Dialäkt im Süüde si underenander nit verständlig. Dorum reede d Lüt vilmol Hoochchinesisch, wo die mäiste Chinese chönne, wenn si über d Dialäktgränze wäi verstande wärde. Innerhalb von ere Regioon wird vilmol au e regionaale Dialäkt as lingua franca brucht wie s Kantonesische im Süüde vo China.

Au die chinesischi Schrift fungiert in iigschränktem Maass as Verständigungsmiddel, wo in alle Dialäkt verstande wird, wil etymologisch verwandti Morfeem im Allgemäine in allne Dialäkt mit em gliiche chinesische Schriftzäiche gschriibe wärde, au wenn mä sä verschiide usspricht. Mä cha das mit eme Bischbil illustriere: im Altchinesische isch s gwöönlige Wort für „ässe“ *Ljɨk gsi, wo mit em Zäiche 食 gschriibe worde isch. Wörter wie shí (Hochchinesisch), sɪk˨˨ (Yue, kantonesische Dialäkt), st˥ (Hakka, Meixian-Dialäkt), sit˦ (Südligs Min, Xiamen-Dialäkt) stamme drvo ab und mä schribt sä dorum au 食. Die logografischi chinesischi Schrift, wo jedes Zäiche im Brinzip für e Wort stoot, verbindet eso Lüt, wo die underschiidligste chinesische Sproochvariante schwätze, und macht us ene e groossi kulturelli Gmäinschaft, wo e schriftligi Dradizioon verbindet und wo Duusigi vo Joor alt isch. Bin ere Alfabeetschrift oder ere andere Lutschrift gäb s die äinigendi Funkzioon nit. Das bedütet aber nit, ass sich die chinesische Dialäkt nume fonologisch wurde underschäide. So brucht mä für „ässe“ im Hoochchinesische gwöönlig nit shí, sondern chī, und das stammt nit vo *Ljɨk ab und mä schribt s dorum mit eme äigene Zäiche, 吃. Au in andere Variante vom Chinesische git s, wenn si gschriibe wärde, für e Hufe Wörter äigeni Zäiche, wie s Kantonesische 冇 mou˨˧ „nit haa“. Dorum und au wäge de grammatikalische Underschiid, si au gschribnigi Teggst in verschidnige Dialäkt nume iigschränkt verständlig. Bis zum Aafang vom 20. Joorhundert het s klassische Chinesisch, wo die schriftligi Form von em unabhängig vo Dialäkt gsi und in ganz China und au z Japan, z Korea und z Vietnam brucht worde isch, as Schriftsprooch en äinigendi Funkzioon ghaa.

• Lueg au: Sichuanesisch

Die chinesische Sprooche und wie si uf dr Wält verdäilt si

Wo s Chinesische ursprünglig verbräitet gsi isch, isch schweer zum rekonstruiere, wil d Sprooche vo de Noochbere vom antike China fast unbekannt si und mä so nit cha entschäide, öb die chinesische Sprooche usserhalb vo de chinesische Staate verbräitet gsi si, vo wo s schriftligi Züügniss git. Es gseet aber us, wie wenn groossi Däil vor allem vo Süüdchina no im 1. Joorhundert n. d. Z. usserhalb vom chinesische Sproochgebiet glääge si. Scho us dr Zit vo dr Zhou-Dünastii (11.–3. Joorhundert v. d. Z.) git s Hiiwiis druf, ass es chinesischi Dialäkt gee het, und die Iidäilig het sich in de Joorhundert druf no wääsentlig versterkt. Hüte underschäidet mä mäistens acht chinesischi Sproochen oder Dialäktbündel, wo jeedi us e Hufe lokaale Äinzeldialäkt bestoot.

In dr Dabälle unde nooche git s die acht chinesische Sprooche oder Dialäktbündel mit de Zaale vo de Lüt, wo sä schwätze, und wo si vor allem verbräitet si. D Sprächerzaale stamme us Ethnologue und andere aktuelle Kwelle.

Sprooch	Alternative Naame	Sprächer	Hauptverbräitigsgebiet
Mandarin	Nordchinesischi Dialäkt	875 Mio	China, Taiwan, Singapur
Wu		80 Mio	China: Yangzi-Mündig, Shanghai
Kantonesisch		70 Mio	China: Guangxi, Wuzhou, Guangdong, Hongkong
Min		60 Mio	China: Fujian, Hainan, Taiwan, Südostasie
Jinyu	Jin	45 Mio	China: Shanxi, Innere Mongolei; au Hebei, Henan
Xiang	Hunan	36 Mio	China: Hunan
Hakka	Kejia	33 Mio	Süd-China, Taiwan
Gan	Kan	21 Mio	China: Jiangxi, Hubei; auch Hunan, Anhui, Fujian

Die nordchinesische Dialäkt (Mandarin, chin. 北方話 / 北方话, Běifānghuà, 北方方言, Běifāng Fāngyán, 官話 / 官话, Guānhuà) isch bi Witem die grössti Dialäktgrubbe. Mä schwätzt sä im ganze chinesische Sproochgebiet nördlig vom Yangzi und in de Browinze Guizhou, Yunnan, Hunan und Guangxi und au in Gebiet südlig vom Yangzi. Dr Dialäkt vo Peking, wo d Grundlaag vom Hoochchinesische isch, ghöört zu de Mandarin-Dialäkt. S Wu wird vo öbbe 80 Millioone Lüt süüdlig vo dr Mündig vom Yangzi gschwätzt, dr Dialäkt vo Schanghai het dört e wichdigi Stellig. Südwestlig drvo reedet mä Gan, vor allem in dr Browinz Jiangxi, wo 21 Millioone Sprächer lääbe, und westlig drvo, in Hunan, wo 36 Millioone Lüt Xiang schwätze. An dr Küste, in dr Browinz Fujian, im Oste vo Guangdong und uf Taiwan und Hainan und z Singapur wärde d Min-Dialäkt vo im Ganze öbbe 60 Millioone Lüt gschwätzt. Z Guangxi, Guangdong und Hongkong reede 70 Millioone Mensche Yue. Däm si wichdigst Dialäkt isch s Kantonesische mit de Zentrum Guangzhou und Hongkong.

Die üübligi Klassifikazioon isch in erster Linie fonologisch motiviert, as wichdigsts Kriterium gältet d Entwicklig vo Konsonante, wo ursprünglig stimmhaft gsi si. Aber es git au dütligi lexikalischi Underschiid. So gälte s Pronome vo dr dritte Persoon 他 tā (das isch die entsprächendi hoochchinesischi Form), d Attributpartikel 的 de und d Negazioon 不 bù as tüpischi Merkmol vo de nördlige Dialäkt, bsundrigs vom Mandarin, däilwiis aber au vo de Xiang-, Gan und Wu-Dialäkt süüdlig vom undere Yangzi, wo vom Mandarin beiiflusst si. Tüpischi Merkmol vor allem vo de süüdlige Dialäkt si drgeege die usschliessligi Verwändig vo Negazioone mit eme nasaale Aalut (öbbe kantonesisch 唔 m²¹), Kognata vom altchinesische 渠 qú (kantonesisch 佢 kʰɵy˩˧) oder 伊 yī (Schanghaiisch ɦi˩˧) as Pronome vo dr dritte Person und e baar Wörter, wo s weder in de nördlige Dialäkt no im Alt- oder Middelchinesische git, wie „Schabe“, Xiamen ka˥˥-tsuaʔ˥˥, Kantonesisch 曱甴 kaːt˧˧-tsaːt˧˧, Hakka tshat˦˦ und „vergifte“, Fuzhou thau1˧, Yue tou˧˧, Kejia theu˦˨.

D Geegenüberstellig unde nooch vo Wörter, wo etümologisch zämmegehöre, us Verdräter vo de groosse Dialäktgrubbe, macht dütlig, ass si genetisch zunenander ghööre, aber au wie grooss d Diversidäät vo de chinesische Sprooche isch:

Bedütig	Zäiche	Altchinesisch	Mandarin	Wu	Yue	Kejia	Min	Xiang	Gan
			Peking	Schanghai	Kantonesisch	Meixian	Xiamen	Changsha	Nanchang
ässe	食	*Ljɨk	shí	zəʔ˩˨	sek˨	st˥	sit˦
grooss sii	大	*lats	dà	du˨˧	da:i˨˨	tʰai˥˧	tai˨˨	ta˥	tʰai˩
haa	有	*wjɨʔ	yǒu	jɐu˨˧	iu˦	u˨˨	iəu˧˩	iu˨˧
stärbe	死	*sjijʔ	sǐ	ɕi˧˧	sɛ:i˧˥	si˧˩	si˥˧	sɿ˧˩	sɿ˨˧
wiss sii	白	*brak	bái	bʌʔ˩˨	bɐk˨	pʰak˥	peʔ˦	pə˨˦	pʰaʔ˨
wüsse	知	*trje	zhī	tsi:˥˥	tsai˦˦	tsɿ˧˨
äins	一	*ʔjit	yī	iɪʔ˥˥	jɐt˥	it˩	tsit˦	i˨˦	it˥
drei	三	*sum	sān	sᴇ˥˧	sɐm˥˥	sam˦	sã˦˦	san˧	san˧˨
fümf	五	*ngaʔ	wǔ	ɦŋ˨˧	ŋ˨˧	ŋ˧˩	gɔ˨˨	u˧˩	ŋ˨˩˧
Frau	女	*nrjaʔ	nǚ	ȵy˨˨	noe:i˨˧	n˧˩	lu˥˧	ȵy˧˩	ȵy˨˩˧
Gast	客	*khrak	kè	kʰʌʔ˥˥	hɐk˧	hak˩	kʰeʔ˧˨	kʰ ə˨˦	kʰiɛt˥
Hand	手	*hjuʔ	shǒu	sɣ˧˧	sa:u˧˥	su˧˩	tsʰiu˥˧	ʂ əu˧˩	sɨu˨˩˧
Härz	心	*sjɨm	xīn	ɕin˧˧	sɐm˥˥	sim˦	sim˦˦	sin˧	ɕ˧˨
Joor	年	*nin	nián	ȵi˨˨	ni:n˨˩	ŋian˩	ni˨˦	ȵiɛn˧˥
Köönig	王	*wjang	wáng	wɔŋ˨˩	ɔŋ˨˦	uan˩˧	uɔŋ˦˥
Mensch	人	*njin	rén	ȵin˨˨	jɐn˨˩	ŋip˥	lin˨˦	ȥ ən˩˧	lɨn˧˥
Middi	中	*k-ljung	zhōng	tsoŋ˥˧	tsoŋ˥˥	tuŋ˥˧	tiɔŋ˦˦	tʂɔŋ˧	tsuŋ˧˨
Naame	名	*mrjang	míng	min˨˨	meŋ˨˩	mia˨˦	min˧˥
Oor	耳	*njɨʔ	ěr	ȵei˨˨	ji:˨˧	ŋi˧˩	hi˨˨	ə˧˩	e˨˩˧
Rääge	雨	*w(r)jaʔ	yǔ	ɦy˨˨	jy:˨˧	i˧˩	u˥˧	y˧˩	y˨˩˧
Soon	子	*tsjɨʔ	zǐ	tsɿ˧˧	tsi:˧˥	tsɿ˧˩	tsu˥˧	tsɿ˧˩	tsɿ˨˩˧
Sunne, Daag	日	*njit	rì	ȵiɪʔ˥˥	jɐt˨	ŋit˩	lit˦	ȥʅ˨˦	lɨt˥
Süüde	南	*nɨm	nán	no˨˨	nɐm˨˩	nam˩	lam˨˦	lan˩˧	lan˧˥
Door	門/门	*mɨn	mén	m ən˨˨	mu:n˨˩	mŋ˨˦	m ən˩˧	mɨn˧˥
Volk	民	*mjin	mín	min˨˨	mɐn˨˩	min˩	bin˨˦

Zur Bezäichnig

Im Chinesische sälber brucht mä meereri underschiidligi Begriff für die chinesischi Sprooch. Zhōngwén (中文) isch en allgemäini Bezäichnig, wo in erster Linie für die gschribnigi Sprooch verwändet wird. Wil die meer oder weeniger unabhängig vom Dialäkt isch, umfasst dä Begriff au die mäiste chinesische Dialäkt. Hànyǔ (漢語 / 汉语) brucht mä vor allem für die gsprochnigi Sprooch, öbbe im Satz „I schwätz Chinesisch“. Wil s Wort 漢 / 汉, hàn für d Han-Nazionalideet stoot, het dr Begriff ursprünglig alli Dialäkt umfasst, wo vo Han-Chinese gschwätzt wärde. Umgangssproochlig bezäichnet Hànyǔ allerdings s Hoochchinesische, wo s au en äigene Fachbegriff, chin. 普通話, Pǔtōnghuà, drfür git.

Beziejige zu andere Sprooche

Genetischi Verwandtschaft

Tibeto-Birmanisch

Mä luegt hüte s Chinesische allgemäin as e Primärzwiig vo dr sinotibetische Sproochfamilie aa. Die umfasst öbbe 350 Sprooche, wo vo 1,3 Milliarde Lüt z China, im Himalaya-Gebiet und in Südostaasie gschwätzt wärde. In de mäiste Klassifikazioone vom Sinotibetische stoot s Chinesische uf dr äinte und dr Räst vo dr tibetobirmanische Sproochfamilie uf dr andere Site. Es git nume e baar Forscher, wo s Sinitische as en Underäihäit vom Tibetobirmanische aaluge, wo dr gliich Rang het wie vili andere Undergrubbe vo dere Äihäit.

E Hufe vo de Lexem vom chinesische Grundwortschatz si gliich wie in andere sinotibetische Sprooche:

Bedütig	Chinesisch			Klassischs Tibetisch	Birmanisch	Lahu
	Zäiche	Hoochchinesisch	Altchinesisch
„iich“/„miir“	我	wǒ	*ngajʔ	nga	nga	ngà
„drei“	三	sān	*sum	gsum	sûm
„fümf“	五	wǔ	*ngaʔ	lnga	ngâ	ngâ
„säggs“	六	liù	*Crjuk	drug	khrok	hɔ̀ʔ
„nüün“	九	jiǔ	*kuʔ	dgu	kûi	qɔ̂
„Sunne/Daag“	日	rì	*njit	nyima	ne	ní
„Naame“	名	míng	*mjeng	ming	mañ	mɛ
„bitter“	苦	kǔ	*khaʔ	kha	khâ	qhâ
„chüel“	凉	liáng	*grjang	grang	krak	gɔ̀
„stärbe“	死	sǐ	*sjijʔ	shiba	se	ʃɨ
„vergifte“	毒	dú	*duk	dug	tauk	tɔ̀ʔ

Usser em gmäinsame Basiswortschatz verbindet s Sinitische und s Tibetobirmanische die ursprünglig gliichi Silbestruktur (wie si öbbe im klassische Tibetische witgehend erhalte isch und für s Altchinesische cha rekonstruiert wärde) und e witverbräiteti Derivazionsmorfologii, wo in gmäinsame konsonantische Prefix und Suffix zum Usdruck chunnt, wo d Funkzioon häi, d Bedütig z ändere. E relazionali Morfologii (Veränderig vo de Nomina und Wärbe im Sinn von ere Flexioon) häi s Proto-Sinotibetische wie au die modärne sinitische Sprooche nit usbildet. Die Form vo dr Morfologii isch e Nöijerig von e Hufe tibetobirmanische Sproochgrubbe, wo dur Kontakt mit Nochbersprooche und dur d Überlaagerig vo eltere Substratsprooche entstande isch.

Anderi Sprooche

D Linguistik anerkennt im Allgemeine nit, ass s Chinesische mit Sprooche usserhalb vom Tibetobirmanische genetisch verwandt isch, es existiere aber e baar Versüech, s Chinesische in Makrofamilie iizordne, wo wit über die tradizionelle Sproochfamilie uusegöön. E baar Forscher dänke zum Bischbil, ass es e genetischi Verwandtschaft mit de austronesische, de jenisseische oder sogar de kaukasische oder de indogermanische Sprooche git, und si bruche drfür Wortgliichige wie chinesisch 谁 shuí < *kwjəl „wäär“ = latiinisch quis „wäär“. Aber bis jetz git s no käi Meerhäit under de Sproochwüsseschaftler, wo das akzeptiere.

Leenbeziejige

S Chinesische und verschiideni südost- und ostasiatischi Sprooche, wo genetisch nit mit enand verwandt si, häi wäärend Joorduusige koexistiert und sich geegesitig stark beiiflusst. So git s in de nid chinesische Sprooche Hunderti vo chinesische Leenwörter, vilmol Bezäichnige für chinesischi Kultuurgüeter: 冊 / 册, cè „Buech“ > Koreanisch čhäk, Bai ts^hua˧˧. Die Iiflüss findet mä vor allem z Korea, z Vietnam und z Japan, wo sogar die chinesischi Schrift brucht wird und s klassische Chinesisch über Joorhunderti as Schriftsprooch benutzt worde isch.

Au im Chinesische cha mä fremdi Iiflüss gsee. So git s e baar wääsentligi tüpologischi Züüg vom modärne Chinesisch, wo vermuetlig vo usse cho si, drunder ass sich e Doonsüsteem usbildet het, gerbti morfologischi Bildigsmiddel ufgee worde si und ass mä Zelwörter muess bruuche. Es git au nid wenigi Leenwörter. Scho in seer früejer Zit isch s Wort 虎, hǔ „Diiger“ (altchinesisch *xlaʔ) us de austroasiatische Sprooche gleent worde, vgl. Mon klaʔ, Mundari kula. S Wort 狗, gǒu „Hund“, wo wäärend dr Han-Dünastii (206 v. d. Z. bis 220 n. d. Z.) s eltere 犬, quǎn verdrängt het, isch woorschiinlig wäärend dr Zit vo dr Zhou-Dünastii (um 1100–249 v. d. Z.) vom Miao-Yao choo. Au us nördligen Noochbersprooche si in vorgschichtliger Zit Wörter übernoo worde, so zum Bischbil 犢 / 犊, dú „Chalb“, wo in altaische Sprooche voorchunnt: Mongolisch tuɣul, Mandschurisch tukšan. Bsundrigs grooss isch d Zaal vo de Leenwörter im Chinesische wäärend dr Han-Dünastii gsi, wo au us westlige und nordwestlige Noochbersprooche Wörter übernoo worde si, zum Bischbil 葡萄, pútao „Drüübel“ us ere iranische Sprooch, vgl. Persisch باده bāda. Es isch schwiirig, Entleenige us dr Sprooch vo de Xiongnu noochzwiise; aber 駱駝 / 骆驼, luòtuo „Kamel“ ghöört woorschinlig doodrzue. Wägen em starke Iifluss vom Buddhismus wäärend em 1. Joorduusig n. d. Z. si e Hufe indischi Leenwörter ins Chinesische choo: 旃檀, zhāntán us Sanskrit candana, 沙門 / 沙门, shāmén „buddhistische Mönch“ < Sanskrit śramaṇa. Nume weenig Leenwörter het die mongolischi Herrschaft vo dr Yuan-Dünastii (1279–1368) hinderloo, zum Bischbil 蘑菇, mógū „Bilz“ < mongolisch moku.

Im 16. Joorhundert isch dr öiropäisch Iifluss stark worde, und das gseet mä au am chinesische Wortschatz. In dere Zit si christligi Begriff ins Chinesische choo: 彌撒 / 弥撒, Mäss „mísa“ < spootlatiinisch missa. Sit em 19. Joorhundert het s Chinesische au Bezäichnige für Errungeschafte vo dr öiropäische Technik übernoo, aber im e wääsentlig chliinere Maass as zum Bischbil s Japanische. Bischbil doodrfür si: 馬達 / 马达, mǎdá < änglisch motor, 幽默, yōumò < änglisch humour. In mängge Fäll si Leenwörter über Dialäkt ins Hoochchinesische choo: 沙發 / 沙发, shāfā < Schanghaiisch safa < änglisch sofa.

Öbbis bsundrigs isch e Grubbe vo Leenwörter vor allem us Japan, wo bin ere nid gleent worden isch, wie mä sä usspricht, sondern wie mä sä schribt. Das isch möglig, wil s gleente Wort in dr Ursprungssprooch sälber mit chinesische Schriftzäiche gschriibe wird:

• Japanisch 革命 kakumei > hoochchinesisch 革命, gémìng „Revoluzioon“
• Japanisch 場合 baai > hoochchinesisch 場合 / 场合, chǎnghé „Sachlaag, Umständ“

D Verschriftligung und dr soziokulturelli Status

Die dradizionelli Schrift

S Chinesische wird sit de früeste bekannte Schriftzüügniss us em 2. Joorduusig v. d. Z. mit dr chinesische Schrift gschriibe. In dr chinesische Schrift wird – vo Usnaame abgsee – jedes Morfeem mit eme äigene Zäiche gschriibe. Wil die chinesische Morfeem äisilbig si, cha mä so jedem Zäiche en äisilbige Lutwärt zueordne. Sünonümi, aber nit homofooni Wörter wärde mit underschidlige Zäiche gschriibe. So bedüte chin. 犬, quǎn und au chin. 狗, gǒu „Hund“, mä schribt sä aber mit ganz andere Zäiche. E baar Zäiche gönge uf piktografischi Daarstellige vom entsprächende Begriff zrugg, und au anderi räin semantisch basierti Tüpe chömme vor. Öbbe 85 % vo de hütige Zäiche enthalte aber fonologischi Informazioon und si us zwäi Komponänte zämmegsetzt, wo äini von ene d Bedütig aagit und die anderi für e Morfeem mit ere äänlige Ussprooch stoot. So bestoot s Zäiche chin. 媽 / 妈, mā „Mueter“ us chin. 女, nǚ „Frau“ „Frau“ as Bedütigs- und chin. 馬 / 马, mǎ „Ross“ as Ussproochekomponänte. In e baar Fäll stellt e Zäiche meereri Morfeem daar, bsundrigs etümologisch verwandti. D Zaal vo alle chinesische Zäiche isch wägen em morfemische Brinzip verheltnismäässig hooch; scho im Shuowen Jiezi vo 100 n. d. Z. het s knapp 10'000 Zäiche gee; im Yitizi Zidian vo 2004 sin 106'230 Zäiche drin, wo aber seer vili von ene nüme brucht wärde oder äifach sälteni Schriibvariante vo andere Zäiche si. Die durchschnittligi Zaal vo de Zäiche, won e Chinees mit eme Universidäätsabschluss beherrscht, isch aber weeniger as 5'000; und öbbe 2'000 brucht mä, zum e hoochchinesischi Zitig z lääse.

Die chinesischi Schrift isch nit äihäitlig. Sit dr Schriftreform vom Joor 1958 wärde in dr Volksrepublik China (und spööter au z Singapur) offiziell die veräifachte Zäiche (Churzzäiche, chin. 简体字, jiǎntǐzì) verwändet, z Taiwan und z Hongkong hingege brucht mä immer no die dradizionelle Zäiche, (Langzäichen, chin. 正體字, zhèngtǐzì oder 繁体字, fántǐzì). Au in andere Sprooche, wo chinesischi Schriftzäiche bruuche wie s Japanische, het die chinesischi Schriftreform käi Iifluss ghaa; z Japan het mä aber scho 1946 unabhängig veräifachti Zäicheforme iigfüert.

Näbe dr chinesische Schrift het mä in China au e baar anderi Schrifte brucht. Doodrzue ghöört bsundrigd d Nüshu, e Fraueschrift, wo sit em 15. Joorhundert in dr Browinz Hunan verwändet worden isch. Under dr Yuan-Dünastii (1279–1368) het mä für s Chinesische au mit dr fonetisch basierte Phagspa-Schrift gschriibe.

Dranskripzioone

Näbe dr chinesische Schrift git s e Hufe Transkripzioonssüsteem für Hoochchinesisch und die äinzelne Dialäkt beziejigswiis Sprooche, wo uf em latiinische Alfabet basiere. In dr Volksrepublik China wird Hanyu Pinyin (churz: Pinyin) as offizielli Romanisierig für s Hoochchinesische verwändet; en anders Transkripzioonssüsteem, wo bsonders vor dr Iifüerig vom Pinyin seer wit verbräitet gsi isch, isch s Wade-Giles-Süsteem. Für die verschiidene Dialäkt bzw. Sprooche git s käini Transkripzionssüsteem, wo allgemein anerkennt si. Unde nooche wärde si dorum mit em internazionale fonetische Alfabet umschriibe. Früeneri Forme vom Chinesische wärde üübligerwiis wie s Hoochchinesische in Pinyin transkribiert, au wenn das d Fonologii vo früenere Forme vom Chinesische nit adekwat cha wiidergee.

Muslimischi Chinese häi iiri Sprooche au in dr arabisch-basierte Xiao'erjing-Schrift gschriibe. Es git sonigi, wo noch Zentralasie usgwanderet si und dört im 20. Joorhundert die kürillischi Schrift übernoo häi, wie s mit dr Dunganische Sprooch bassiert isch.

Dr soziokulturell und dr offiziell Status

Ursprünglig si die gsprocheni und die gschriibeni Sprooch z China nit wääsentli vonenander verschiide gsi; die schriftligi Sprooch het sich de Entwicklige vo dr gsprochene Sprooch aabasst. Sit dr Qin-Dünastii (221–207 v. d. Z.) si aber d Teggst us dr Spootzit vo dr Zhou-Dünastii für die gschriibeni Sprooch maassgäblig worde, sodass s klassische Chinesisch as Schriftsprooch vo dr gschwätzte Sprooch unabhängig und as Gschribnigs en allgemäins Verständigungsmedium über d Dialäktgränze uuse worde isch. S klassische Chinesisch isch aber as gschriibeni Sprooch usschliesslig von ere chliine Elite brucht worde, as gsprocheni Sprooch häi spöötistens sit dr Qing-Dünastii (1644–1911) sogar hoochgstellti Beamti dr Dialäkt vo dr Hauptstadt gschwätzt. Wemm mä Teggst in klassischem Chinesisch glääse het, het mä das im jewiilige lokale Dialäkt gmacht, e baar Dialäkt häi für das äigeni fonologischi Subsüsteem ghaa, wo vo dr gschwätzte Sprooch verschiide gsi si.

Wie sich dr Buddhismus z China usbräitet het, isch die volksdümligi Litratuur mee und mee in dr Volkssprooch (chin. 白话, báihuà) verfasst worde, wo bi dr schriftlige Aawändig innerhalb vo China bis zum ene gwüsse Grad normiert gsi isch und sich mit wenige Usnaame, wie em Lijingji us em 16. Joorhundert, wo im südlige Min gschriibene worde isch, an früeje Form vo de Mandarin-Dialäkt orientiert het. Es isch mööglig, ass es au in dr gschwätzte Sprooch im 1. Joorduusig n. d. Z. zun ere Standardisierig cho isch.

Erst gege s Ändi vom chinesische Kaiserruich am Aafang vom 20. Joorhundert, isch d Bedütig vom klassische Chinesisch verschwunde; as Amtssprooch und as literarischi Sprooch het es bis zur Middi vom 20. Joorhundert s Hochchinesisch abglööst, wo sich in Grammatik, Lexikon und bsundrigs in dr Fonologii stark am modärne Dialäkt vo Peking aaleent. Au für anderi Dialäktforme vom Chinesische het mä brobiert e Verschriftligung z mache, aber nume s Kantonesische het en etablierti Litratuur in dr chinesische Schrift, in e baar Dialäkt het mä au e Verschriftligung in dr latiinische Schrift usbrobiert.

Au usserhalb vo dr gschriibene Sprooch het s Hoochchinesische immer mee lokali Idiom verdrängt, wil s Hoochchinesische im ganze Land an de Schuele underrichdet wird, au wenn s d Dialäkt as Umgangssprooche nid überall ersetzt.

Periodisierig

S Chinesische isch äini vo de wenige Sprooche mit ere mee as dreiduusigdjööhrige schriftlige Dradizion, wo no gschwätzt wärde. D Entwicklig vo dr Sprooch cha mä under süntaktische und fonologische Gsichtspünkt in meereri Faase iidäile.

Die eltisti Form vom Chinesische, wo dur schriftligi Überliiferig fassbar isch, isch d Sprooch vo de Inschrifte uf Orakelchnoche us dr Spootzit vo dr Shang-Dünastii (16.–11. Joorhundert v. d. Z.). Das isch dr Vorlöifer vo dr Sprooch vo dr Zhou-Dünastii (11.–3. Joorhundert v. d. Z.), wo as Altchinesisch (上古汉语, Shànggǔ Hànyǔ) bezäichnet wird und wo d Spootform von ere as Klassischs Chinesisch as Schriftsprooch bis in d Nöizit konserviert worde isch. Noch dr Zhou-Dünastii isch d Entfärnig zwüschen em gschwätzte und em klassische Chinesisch immer gröösser worde; die erste grammatische Innovazioone het s scho im 2. Joorhundert v. d. Z. gee. Si si e Kennzäiche für s Middelchinesische (中古汉语, Zhōnggǔ Hànyǔ), wo vor allem d Sprooch vo dr volksdümlige Litratuur beiiflusst het. D Zit sit em 15. Joorhundert umfasst s modärne und s zitgenössische Chinesisch (近代汉语, Jìndài Hànyǔ, 现代汉语, Xiàndài Hànyǔ), wo as Oberbegriff für die modärne chinesische Sprooche brucht wird.

Tüpologii

In tüpologischer Hiisicht stimmt s modärne Chinesisch relativ wenig mit de genetisch verwandte tibeto-birmanische Sprooch überii, und wääsentlig mee mit de südostasiatische Sprooche, wo wäärend Joorhunderte sini diräkte Nochbere gsi si. S modärne Chinesisch isch vor Allem seer stark isolierend mit weenig Flexion; die süntaktische Zämmehäng wärde wäge däm fast immer dur d Satzstellig und mit freie Partikel usdruckt. Mä darf aber nit überluege, ass au s modärne Chinesisch morfologischi Brozäss kennt zum Wörter und Forme bilde.

Fonologii

Segmänt

S Phoneminventar vo de verschiidene chinesische Sprooche wiist e groossi Diversidäät uf; e baar Merkmol häi sich aber wit verbräitet; zum Bischbil s Vorchoo vo aspirierte Plosive und Affrikate und dr Verlust vo de stimmhafte Konsonante im ene groosse Däil vo de Dialäkt. D Min-Dialäkt im Süde vo China si us historischer Sicht seer untüpisch, wil si seer konservativ si. Us tüpologischer Sicht gääbe si aber e guete Kweerschnitt dur s Konsonanteinventar vom Chinesische, und wäge däm isch unde nooche s Konsonantesüsteem vom Min-Dialäkt vo Fuzhou daargstellt:

	bilabial			alveolar			palatal			velar			glottal
	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.
Plosivi	p		pʰ	t		tʰ				k		kʰ	ʔ
Frikativi				s									h
Affrikate				ts		tsʰ
Nasali		m			n						ŋ
Approximante und Laterali		w			l			j

Die Konsonante git s in fast alle modärne chinesische Sprooche; die mäiste häi no verschidnigi anderi Foneem. So git s zum Bischbil im Yue Labiovelari, in e baar Dialäkt e palatale Nasal (ɲ) und im Mandarin und Wu palatali Frikativi und Affrikate. S Hochchinesische het die Konsonantefoneem (in Chlammere d Pinyin-Umschrift):

	bilabial			labio- dental			dental/ alveolar			retroflex			palatal			velar
	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.	stl.	sth.	asp.
Plosivi	p (b)		pʰ (p)				t (d)		tʰ (t)							k (g)		kʰ (k)
Affrikate							ts (z)		tsʰ (c)	tʂ (zh)		tʂʰ (ch)	tɕ (j)		tɕʰ (q)
Nasali		m						n									ŋ (ng)
Frikativi				f			s			ʂ (sh)			ɕ (x)			x (h)
Approximante		w									ɹ̺ (r)			j (y)
Lateral								l

Dr Bau vo de Silbe

Dradizionell wird die chinesischi Silbe in e konsonantische Aalut (chin. 声母, shēngmǔ) und en Usluut (chin. 韵母, yùnmǔ) ufdäilt. Dr Usluut bestoot us eme Vokal, wo au e Diftong- oder e Driftong cha si, und eme opzionale Ändkonsonant (chin. 韵尾, yùnwěi). So cha mä d Silbe xiang in e Aalut x und en Uslut iang zerlege, dr Uslut sälber in e Difthong ia und en Ändkonsonant ng. Dr Aalut bestoot in alle modärne chinesische Sprooche immer – abgsee vo Affrikate – us eme äinzige Konsonant (oder ∅); mä goot aber drvo us, ass es im Altchinesische au Grubbe vo Konsonante im Alut gha het. Im Uslut si in de modärne chinesische Sprooche nume e baar Konsonante mööglig; im Hoochchinesische zum Bischbil nume n und ŋ; au do isch s Altchinesische vermuetlig nid so beschränkt gsi. Wil d Bildig vo Silbe eso beschränkt isch, git s im modärne Chinesisch seer vil Homonüüm.

Donalidäät

Woorschinlig s offensichtligste Merkmol vo dr chinesische Fonologii isch, ass die chinesische Sprooche Doonsprooche si – wie e Hufe Nochbersprooche, wo genetisch mit ene nit verwandt si. D Zaal vo de Döön, wo sich s drbii mäistens um Konturdöön handlet, isch in de verschiidene Sprooche seer verschiide. Um 800 n. d. Z. het s Chinesische acht Döön ghaa. Vo deen häi aber nume drei Opposizioone daatsächlig e fonemischi Bedütig ghaa. In de verschiidene modärne chinesische Sprooche het sich s antike Doonsüsteem stark veränderet, s Hoochchinesische zum Bischbil het nume no vier Döön. Die si aber alli fonemisch, wie d Bischbil unde nooch zäige:

1. Doon	2. Doon	3. Doon	4. Doon
hooch und blibt gliich	stigt aa	fallt dief und wird wider hööcher	fallt scharf ab
妈, mā „Muteer“	麻, má „Hampf“	马, mǎ „Ross“	骂, mà „schimpfe“

Dr kantonesischi Dialäk vom Yue het drgeege s antike Süsteem besser bhalte und het nüün Döön, wo mä in bestimmti Kategorie iidäilt:

Mä goot im Allgemäine drvo us, ass s chinesische Doonsüsteem hauptsächlig under em Iifluss vo Konsonante am Silbenändi entstande isch, wo no di no verschwunde si; s Altchinesischi isch noch dr Mäinig vo de mäiste Forscher no käi Doonsprooch gsi.

Morfologii

D Wortbildig

D Grundlaag vo dr chinesischen Morfologii isch s äisilbige Morfeem, und däm entspricht in dr gschriibene Form vo dr Sprooch äi Zäiche. Bischbil si im Hoochchinesische die sälbstständige Lexeem 大 dà „grooss si“, 人 rén „Mensch“, 去 qù „goo“ und Affix wie s Pluralsuffix 们 -men. Usnaame si Grubbe vo zwäi Morfeem, wo noch enander chömme und en äinzelni Silbe bilde. In e baar Fäll cha mä das uf fonologischi Verändrige zruggfüere, wenn zwäi Morfeem zämmedräffe (s sogenannte Sandhi), wie in Hoochchinesisch 那儿 nà-ér > nàr „dört“, klassischs Chinesisch 也乎 yě-hū > 與 yú, Kantonesisch 嘅呀 kɛː˧˧ aː˧˧ > 嘎 kaː˥˥. Wil d Affix vo dr Morfologii vo dr altchinesische Wortbildig käini äigeni Silbe bildet häi, ghööre au d Derivaat, wo witer unde d Reed isch von ene, zu deene Usnaame. Bis jetz wäiss mä nid, öb s Altchinesische au meersilbigi Morfeem gha het, wo nume mit äim Zäiche gschriibe worde si.

Im Altchinesische häi d Gränze vo de Morfeem in fast alle Fäll de Wortgränze entsproche. Sit dr Zit vo dr Han-Dünastii si nöiji zwäisilbigi und bimorfemischi Lexeem dur d Zämmesetzig vo äisilbige Wörter bildet worde. E Hufe vo sonige Zämmesetzige häi süntaktischi Struktuure, wo mä au in Fraasen und Setz cha finde. Dorum isch s broblematisch, d Süntax und d Morfologii z drenne. So wärde e Hufe Substantiv wie Nominalfraase mit eme Attribut und eme Kärn nochhäär bildet: 德国人 déguórén Dütschland – Mensch = „Dütsche“, 记者 jìzhě „Schurnalist“, wörtlig „dä, wo ufschribt“. Au Wärbe chönne dur e Kombinazioon vom ene Wärb mit eme Objekt bildet wärde: 吃饭 chīfàn „e Moolzit asse“ us 吃 chī „ässe“ und 饭 fàn „Moolzit“. Anderi Zämmesetzige si schweerer z analüsiere, zum Bischbil 朋友 péngyou „Fründ“ us 朋 péng „Fründ“ und em sünonüüme 友 yǒu.

Wörter abläite het mä im alte Chinesisch mit Affix chönne wie au immer no im modärne. S Altchinesische het e Hufe Prefix, Infix und Suffix ghaa, mä cha sä aber vilmol nume schweer noochwiise, wil si in dr Schrift käini Spuure hinderloo häi oder nume soonigi wo kuum länge. Bsundrigs hüfig git s e Suffix *-s, wo mä mit em Substantiv und au Wärbe het chönne bilde (知 zhī (*trje) „wüsse“ > 知/智 zhì (*trjes) „Wiishäit“; 王 wáng (*wjang) „Köönig“ > 王 wàng (*wjangs) „herrsche“). Au verschiideni Infix und Prefix cha mä rekonstruiere.

Au s modärne Chinesisch het e baar Suffix für d Derivazioon (Bischbil us em Hoochchinesische):

• S Pluralsuffix 们 –men vor Allem in dr Bildig vo Personalpronomina: 我们 wǒmen „mir“, 你们 nǐmen „diir“, 他们 tāmen „sii“
• Nominalsuffix:
  • -子 -zi in 孩子 háizi „Chind“, 桌子 zhuōzi „Disch“
  • -头 -tou in 石头 shítou „Stäi“, 指头 zhǐtou „Finger“
  • 家 -jia in 科学家 kēxuéjiā „Wüsseschaftler“

In verschiidene chinesische Dialäkt git s au Prefix, wie ʔa˧˧-, wo im Hakka vorchunnt, zum Bezäichnige für Verwandtschaft bilde: ʔa˧˧ kɔ˧˧ „eltere Brueder“ = Hoochchinesisch 哥哥 gēge. D Derivazioon oder Flexioon dur e Wäggsel vom Doon spiilt im modärne Chinesisch eender e chliini Rolle, zum Bischbil bi dr Bildig vom perfektive Aschbäkt im Kantonesische: 食 sek˧˥ „het gässe“ zu 食 sek˨˨ „ässe“.

D Pronomina

D Personalpronome häi in verschiidene Forme vom Chinesische die Forme:

		Historischi Sprooche			Modärni Sprooche
		Shang- und früeji Zhou-Zit (öbbe 1400–800 v. d. Z.)	Klassischs Chinesisch (öbbe 500–300 v. d. Z.)	Nanbeichao-Zit und Tang-Dünastii (öbbe 400–900 n. d. Z.)	Hoochchinesisch	Schanghaiisch	Moiyen-Hakka	Kantonesisch
Singular	1.	余 *la (yú), 予 *laʔ (yú), 朕 *lrəmʔ (zhèn)	我 *ŋˤajʔ (wǒ), 吾 *ŋˤa (wú), 余 *la (yú), 予 *laʔ (yú)	我 wǒ, 吾 wú	我 wǒ	吾 ŋu˩˧	ŋai̯˩˩	我 ŋɔː˩˧
	2.	汝/女 *naʔ (rǔ), 乃 *nˤəʔ (nǎi)	爾 *neʔ (ěr), 汝/女 *naʔ (rǔ), 而 *nə (ér), 若 *nak (ruò)	爾 ěr, 汝/女 rǔ, 你 nǐ	你 nǐ	侬 noŋ˩˧	ŋ˩˩	你 nei˩˧
	3.	厥 *kot (jué), 之 *tə (zhī), 其 *gə (qí) (?)	之 *tə (zhī), 其 *gə (qí)	其 qí, 渠 qú; 伊 yī, 之 zhī, 他 tā	他, 她, 它 tā	伊 ɦi˩˧	ki˩˩	佢 kʰɵy˩˧
Plural	1.	我 *ŋˤajʔ (wǒ)	wie Singular	Singular + 等 děng, 曹 cáo, 輩 bèi	我们 wǒmen	阿拉 ɐʔ˧˧ lɐʔ˦˦	ŋai̯˩˩ tɛʊ˧˧ ŋin˩˩	我哋 ŋɔː˩˧ tei˨˨
	2.	爾 *neʔ (ěr)			你们 nǐmen	亻那 na˩˧	ŋ˩˩ tɛʊ˧˧ ŋin˩˩	你哋 nei˩˧ tei˨˨
	3.	(nit beläit)			他们, 她们, 它们 tāmen	伊拉 ɦi˩˩ lɐʔ˧˧	ki˩˩ tɛʊ˧˧ ŋin˩˩	佢哋 kʰɵy˩˧ tei˨˨

Im früeje Altchinesisch häi d Personalpronome Forme für e Singular und Plural und für verschidnigi süntaktischi Funkzioone ghaa; so isch um 900 v. d. Z. in der 3. Person 厥 *kot (jué) as Attribut, 之 *tə (zhī) as Objekt, und möögligerwiis *gə (qí) als Subjekt brucht worde. Im Klassische Chinesisch het mä zwüsche de Numeri nüm underschiide, sit dr Han-Zit isch au die süntaktischi Underschäidig verschwunde. Drfür häi sich sit dr Tang-Dünastii nöiji Plural entwicklet, wo mit Affix wie 等 děng, 曹 cáo, 輩 bèi bildet worde si. In sine Grundzüüg isch das Süsteem bis jetz unveränderet bliiben und mä findet s in de modärne chinesische Sprooche.

D Süntax

Allgemäins

Wil die chinesische Sprooche in groossem Maass isolierend si, wärde d Beziejige vo de Wörter underenander vor Allem dur e Satzstellig zum Usdruck brocht, wo vergliichswiis fest isch. Kongruänz isch nit vorhande; abgsee vo de Personalpronome im Alt- und Middelchinesische git s au käi Markierig für e Kasus. In alle historische und modärne Forme vom Chinesische isch d Stellig Subjekt – Verb – Objekt (SVO) vorherrschend, wobii bi Subjekt pro-drop duet ufdrätte:

Shang-Dünastii (14.-11. Joohundert v. d. Z.)

余	其	作	邑
yú	qí	zuò	yì
ich (Nom./Akk.)	(Modalpartikel)	baue	Siidlig
Subjekt	Adverbiali	Prädikat	Objekt
„i wirde e Siidlig baue“

Hoochchinesisch

他	弟弟	明天	去	北京
Tā	dìdi	míngtiān	qù	Běijīng
är(si)	jüngere Brueder	morn	goo(uf)	Peking
Subjekt		Adverbiale	Prädikat
„Si jüngere Brueder goot morn uf Peking.“

In bestimmte Fäll wie Topikalisierig und in negierte Sätz cha s Objekt au vor em Wärb stoo. D Satzstellig SOV git s in verschiidene Forme vom Chinesische vor allem in negierte Sätz. So si im Altchinesische pronominali Objekt vilmol vor negierte Wärbe gstande:

klassischs Chinesisch

未	之	食
wèi	zhī	shí
nit	es	ässe
Adverbiale	Objekt	Prädikat
„(Är) het s nit gässe.“

D Satzstellig SOV isch sit öbbe em 6. Joorhundert au in andere Konteggst mööglig, wenn s Objekt mit eme Partikel (把, bǎ, 將, jiāng und anderi) iigläitet wird:

Hoochchinesisch

他	把	書 / 书	給 / 给	张三
tā	bǎ	shū	gěi	Zhāngsān
är	(bǎ)	Buech	gee	Zhangsan
„er git em Zhangsan s Buech“

In de mäiste historische und de nördlige modärne Variante vom Chinesische stoot s indiräkte Objekt vor em diräkte; in e baar modärne südlige Sprooche isch s aber umkeert und s diräkte stoot vor em indiräkte:

Hoochchinesisch	我	給 / 给	你	錢 / 钱
	wǒ	gěi	nǐ	qián
	ich	gee	du	Gäld
Kantonesisch	我	給 / 给	錢 / 钱	你
	ŋɔː˨˧	pei˧˥	tshiːn˧˥	lei˨˧
	ich	gee	Gäld	du
„ich gib dir Gäld“

E wichdigi Rolle in der chinesische Süntax spiilt s Fenomeen vo dr Topikalisierig. Bi dere wird e Nominalfraase, wo söll pragmatisch uuseghobe wärde, uus iirer kanonische Posizioon an dr Aafang vom Satz verschoobe. Im Altchinesische het mä bi dr Extrakzioon vo Objekt und Attribut Resumptiva brucht; im modärne Chinesisch git s die nüme. Tüpisch für s modärne Chinesisch si au Topics (d. h. dr Geegestand vom ene Satz oder Satzdäil), wo hinder em Subjekt stöön und sonigi, wo käi diräkte süntaktische Bezuug zum Satz häi, wo nochhär chunnt:

Altchinesisch (7. Joohundert v. d. Z.)

戎狄	是	膺
róng dí	shì	yīng
Rong und Di	daas (resumptiv)	widerstoo
„d Rong- und Di-Barbare, er het iine Widerstand gläistet“

Hoochchinesisch

mit extrahiertem Objekt	中飯	她	還沒 / 还沒	吃
	zhōngfàn	tā	hái méi	chī
	Middagässe	si	nonig	ässe
	„si het nonig z Middaag gässe“
Topic hinder em Subjekt	她	中飯	吃	了
	tā	zhōngfàn	chī	le
	si	Middaagässe	ässe	(Aspäktpartikel)
	„si het z Middaag gässe“
ooni süntaktische Bezuug	张三	頭 / 头	疼
	zhāngsān	tóu	téng
	Zhangsan	Chopf	wee due
	„Zhangsan, (si) Chopf duet wee“

Interrogativa stöön im Chinesische in situ. D Markierig vo Frooge mit Interrogativa dur Froogpartikel an Schluss isch in e baar antike und modärne Variante vom Chinesische mööglig:

Middelchinesisch (5. Joorhundert n. d. Z.)

人	從	何	生
rén	cóng	hé	shēng
Mensch	vo	was	entstoo
Subjekt	preposizionals Adjunkt		Predikaat
„Vo wo stammt dr Mensch?“

Hoochchinesisch

你	去	哪儿	啊
nǐ	qù	nǎr	a
du	goo	wo	(Froogpartikel)
„Woaane goosch du?“

Joo-näi-Frooge wärde mäistens mit Partikel am Schluss markiert; sit em 1. Joorduusig n. d. Z. git s au Frooge in dr Form „A – nit – A“:

Hoochchinesisch

mit Partikel	你	忙	嗎 / 吗
	nǐ	máng	ma?
	du	beschäfdigt.si	(Froogpartikel)
„A – nit – A“	你	忙	不	忙
	nǐ	máng	bù	máng?
	du	beschäfdigt.si	nit	beschäfdigt.si
„bisch du beschäfdigt?“

Aspäkt, Tempus, Akzionsart und Diatheese

Aspäkt, Tempus und Akzionsart chönne unmarkiert bliibe oder dur Partikel oder Suffix, mänggisch au dur Hilfswärbe, zum Usdruck brocht wärde. Im früeje Altchinesisch si die Morfeem usschliesslig präverbal gsi; im spöötere Altchinesisch si die wichdigste Aspäktpardikel drgege s yě, wo vermuetlig stativisch-durativisch gsi isch, und s perfektivische yǐ, wo am Andi vom Satz gstande si:

Shang-Dünastii (14.-11. Joohundert v. d. Z.)

其	雨
qí	yù
(Modalpartikel)	räägne
„es chunnt (villicht) cho räägne“

Klassischs Chinesisch

性	無	善	無	不	善	也
xìng	wú	shàn	wú	bù	shàn	yě
die menschligi Natuur	nit	guet si	nit	nit	guet si	Aspektpartikel
„Die menschligi Natuur isch weder guet no nit guet.“

Sit em Ändi vom 1. Joorduusig n. d. Z. si au Aspäktpartikel beläit, wo zwüschen em Wärb und em Objekt stöön; die Stellig isch in alle modärne chinesische Sprooche wit verbräitet. Au am Ändi vom ene Satz und, vor allem im Min, vor em Wärb chönne no bestimmti Aspäktpartikel stoo. D Dabälle undenooch illustriert d Konstrukzioone, wo s im Hoochchinesische git, zum Arte vo Akzioone uszdrucke:

Morfeem	Akzioonsart	Bischbilsatz	Transkriptioon	Übersetzig
le	perfektiv-resultativ	我當了兵。	wǒ dāng le bīng	„i bi Soldat worden (und bi s iimer no)“
guo	„Erfahrigs“-perfektiv	我當过兵。	wǒ dāng guo bīng	„i bi (scho) emol Soldat gsi“
zhèngzài/zài	dünamisch-imperfektiv (progressiv)	我正在掛畫。	wǒ zhèng zài guà huà	„i häng grad Bilder uf“
zhe	statisch-imperfektiv (durativ)	牆上掛著一幅畫。	qiáng shàng guà zhe yī fú huà	„e Bild isch an dr Wand ghange“

Wenn au alli chinesische Sprooche üsserlig äänligi Süsteem häi, git s doch groossi Underschiid weli Morfeem brucht wärde. S Hakka z. B. brucht die prewerbale Aspäktpartikel ∅ (Imperfektiv), ʔɛ˧˨ (Perfektiv), tɛn˧˨ (Kontinuativ), kuɔ˦˥ („Erfahrungs-Perfektiv“).

Wäärend s Aktiv im Chinesische ummarkiert isch, git s für s Markiere vom Passiv underschiidligi Möögligkäite. Im Altchinesische het mä s ursprünglig au nid markiert und es isch nume indiräkt aadütet worde, wenn dr Agens in ere Präposizionalfraase vorchoo isch. Sit em Ändi vo dr Zit vo dr Zhou-Dünastii häi sich Konstrukzioone mit verschiidene Hilfswärbe wie 見 jiàn 為 wéi, 被 bèi, 叫 jiào und 讓/让 ràng afo bilde. Die häi s ummarkierte Passiv aber nit verdrängt.

Wärbserialisierig

E wichdigs und broduktivs Merkmol vo dr Süntax vo de jüngere chinesische Sprooche isch d Wärbserialisierig, wo s Beleeg drfür sit em früeje 1. Joorduusig n. d. Z. git. In deene Struktuure chömme zwäi Werbalfraase, wo in ere bestimmte semantische Relazioon stöön, ooni formali Drennig äini noch dr andere. In vile Fäll isch s Verheltnis vo de bäide Werbalfraase resultativ, die zwäiti git also s Resultaat vo dr erste aa:

Middelchinesisch (5. Joohundert n. d. Z.)

乃	打	死	之
nǎi	dǎ	sǐ	zhī
denn	schloo	stärbe	iin
„denn häi si en dood gschlaage“

Hoochchinesisch

他	吃	完	了
tā	chī	wán	le
är	ässe	fertig.si	(Aspäktpartikel)
„er het fertig gässe“

Hüfig chömme au serialisierti Wärbe vor, wo s zwäite Wärb d Richdig vo dr Handlig usdruckt:

Middelchinesisch (7. Joohundert n. d. Z.)

飛	來	飛	出
fēi	lái	fēi	chū
fliege	choo	fliege	goo
„si fliege do aane, si fliege drvo“

D Konstrukzioon bi de sogenannte Kowärbe isch äänlig. Do handlet s sich um dransitivi Wärbe, wo nit nume as sälbstständigi Wärben chönne ufdräte, sondern au d Funkzioon vo Breposizioone chönne übernee und anderi Wärbe chönne modifiziere:

Hoochchinesisch

as freis Wärb	我	替	你
	wǒ	tì	nǐ
	ich	verdräte	du
	„i due di verdräte“
as Kowärb	我	替	你	去
	wǒ	tì	nǐ	qù
	ich	verdräte	du	goo
	„i gang anstatt vo dir“

E bsundrigi Rolle spiile verschiideni Serialwärbkonstrukzioone mit em Morfeem 得, de oder däm siine Entsprächige in andere Sprooche. 'De' markiert en Adjektiv, won e Wärb modifiziert, wobii dransitivi Wärbe noch iirem Objekt widerholt wärde:

Hoochchinesisch: dransitiv	她	說 / 说	漢語 / 汉语	說 / 说	得	很	好
	tā	shuō	hànyǔ	shuō	de	hěn	hǎo
	si	schwätze	Chinesisch	schwätze	de	seer	guet.si
	„si schwäzt seer guet Chinesisch“
Kantonesisch (Yue): indransitiv	佢	學 / 学	得	好	快
	kʰɵy˨˧	hɔk˨˨	dɐk˧˧	hou˧˥	faːi˧˧
	er	leere	de	seer	schnäll
	„är leert seer schnäll“

Usserdäm chönne 得, de und d Negazioon 不, bù oder was ene in de Dialäkt entspricht, d Möögligkäit bzw. d Umöögligkäit markiere. Dr Partikel chunnt noch em Wärb, wo s Resultat oder d Richdig vo dr Handlg aagit:

Hoochchinesisch

這 / 这	件	事	他	辦 / 办	得/不	了
zhè	jiàn	shì	tā	bàn	de / bù	liǎo
die	(Zelwort)	Sach	är	erledige	de/bù	fertig.si,
„die Sach chann er (nit) erledige“

D Nominalfraase

Attribut

Im Chinesische stoot dr Chopf von ere Nominalfraase immer am Ändi, Pronomina, Numeralia und Attribut stönde vor em und chönne von em dur e Partikel drennt wärde. Dä Partikel het in verschiidene Dialäkt underschiidligi Forme; im Altchinesische isch s zum Bischbil 之 zhī, im Hoochchinesische 的 de. Bim Attribut chan es sich um en äigeni Nominalfraase handle: klassischs Chinesisch 誰之國 shuí zhī guó „wäm si Land?“, modärns Chinesisch 这儿的人 zhèr de rén „do – Attributpartikel – Mensche“ = „d Lüt do“, Moiyen (Hakka) ŋaɪ̯˩˩-ɪ̯ɛ˥˥ su˧˧ „mi Buech“. Wenn si dur en Attribut erwiiteret si, chönne au komplizierti Chettene vo Attribut entstoo, wo für s Chinesische tüpisch si. Hüfig handlet es sich bim Attribut aber nit um e Substantiv, sondern um e nominalisierts Wärb, wo au mit Subjekt, Objekt oder adverbiale Bestimmige cha ergänzt si. Sonigi Attribut häi äänligi semantischi Funkzioone wie d Relativsetz in de öiropäische Sprooche. Im Bischbil undedraa us em Hoochchinesische isch dr Kärn vo dr Nominalfraase koreferänt mit em Subjekt vom nominalisierte Wärb:

买	书	的	人
mǎi	shū	de	rén
chaufe	Buech	Attributpartikel	Mensche
„Mensche, wo Büecher chaufe“

Dr Chopf vo dr Nominalfraase cha aber au mit andere Ergänzige vom nominalisierte Wärb, wie sim Objekt, koreferänt si. In de mäiste Dialäkt isch das nit formal markiert, däilwiis git s aber Resumptiva:

Hakka

kʰiu˦˨-ŋiæn˩˨-ŋi˩˨	mai˦˦	ɪɛ˦˨	su˧˧
letschts Joor	chaufe	Attributpartikel	Buech
„s Buech, won (i) im letschte Joor kauft haa“

Kantonesisch

我	請 / 请	佢哋	食飯 / 食饭	個 / 个	朋友
ŋɔː˩˧	tshɛːŋ˧˥	kʰɵy1˧tei˨˨	sɪk˨˨-faːn˧˧	kɛː˧˧	pʰɐŋ˥˧yɐu˧˥
ich	iilaade	sii (resumptiv)	ässe	(Attributpartikel)	Fründ
„Fründ, won i zum Ässe due iilaade“

S Altchinesische het in de Fäll, wo dr Chopf nit mit em Subjekt vom Wärb koreferänt isch, d Morfeem 攸 yōu (preklassisch), 所 suǒ (klassisch) chönne iisetze: 攸馘 „was abgschnitte worde isch“.

Zelwörter

E wääsentligs tüpologischs Merkmol, wo s modärne Chinesisch mit andere südostasiatische Sprooche gmäinsaam het, isch ass si Zelwörter bruuche. Wäärend im Altchinesische Zaale und Demonstrativpronome diräkt vor Substantiv häi chönne choo (五人 wǔ rén „fümf Mensche“; 此人 cǐ rén „dä Mensch“), muess in de modärne chinesische Sprooche zwüsche de bäide Wörter e Zelwort stoo, wo vom Substantiv abhängt: Hoochchinesisch 五本书 wǔ běn shū „fümf Büecher“, 这个人 zhè ge rén „dä Mensch“. In de Yue- und Xiang-Dialäkt wärde Zelwörter au brucht, zum e Substantiv determiniere und en Attribut markiere: Kantonesisch 佢本书 kʰɵy˨˧ puːn˧˥ syː˥˥ „si Buech“, 支筆/支笔 tsiː˥˥ pɐt˥˥ „dr Stift“. D Waal vom Zelwort hängt vo dr Semantik vom Substantiv ab: 把 bǎ stoot im Hoochchinesische bi Substantiv, wo für e Ding mit eme Griff stöön; mit 所 suǒ wärde Substantiv konstruiert, won e Geböid bezäichne usw.

Kod für die chinesische Sprooche noch ISO 639

D ISO-Norm ISO 639 definiert Kod für d Uszäichnig vo Sproochmaterialie. Die chinesische Sprooche wärde in dr Norm under em Sproochkod zh (ISO 639-1) und zho/chi (ISO 639-2/T und /B) subsumiert. D Norm ISO 639-3 füert dr Sproochkod zho as sog. Makrosprooch ii – e Konstrukt, wo mä für e Grubbe vo Sprooche brucht, wenn mä die as Äihäit cha behandle. Im Fall vo de chinesische Sprooche isch dä Faktor dur die gmäinsami gschriibeni Form gee. Die subsumierte Äinzelsprooche si im Äinzelne: gan (Gan), hak (Hakka), czh (Hui-Dialekt), cjy (Jin), cmn (Hochchinesisch), mnp (Min Bei), cdo (Min Dong), nan (Min Nan), czo (Min Zhong), cpx (Puxian), wuu (Wu), hsn (Xiang), yue (Kantonesisch).

Litratuur

Allgemäins

• John DeFrancis: The Chinese Language: Fact and Fantasy. University of Hawaii Press, Honolulu 1984
• Bernhard Karlgren: Schrift und Sprache der Chinesen. 2. Aufl., Springer, 2001, ISBN 3-540-42138-6.
• Jerry Norman: Chinese. Cambridge University Press, 1988, ISBN 0-521-22809-3, ISBN 0-521-29653-6.
• S. Robert Ramsey: The Languages of China. 2. Auflage. Princeton University Press, Princeton 1987. ISBN 0-691-06694-9, ISBN 0-691-01468-X
• Graham Thurgood und Randy J. LaPolla: The Sino-Tibetan Languages. Routledge, London 2003. (zum Chinesischen: Seite 57-166)

Sproochgschicht und historischi Sprooche

• William H. Baxter: A Handbook of Old Chinese Phonology. Trends in Linguistics, Studies and monographs No. 64 Mouton de Gruyter, Berlin / New York 1992. ISBN 3-11-012324-X.
• W. A. C. H. Dobson: Early Archaic Chinese. A Descriptive Grammar. University of Toronto Press, Toronto 1962
• И. С. Гуревич. И. Т. Зограф: Хрестоматия по истории китайского языка III-XV вв. (Chrestomatie für die Geschichte der chinesischen Sprache vom 3. bis 15. Jahrhundert), Moskau 1984
• Alain Peyraube: Recent issues in chinese historical syntax. In: C.-T. James Huang und Y.-H. Audrey Li: New Horizons in Chinese Linguistics, 161-214. Kluwer, Dordrecht 1996
• Edwin G. Pulleyblank: Outline of a Classical Chinese Grammar (Vancouver, University of British Columbia Press 1995); ISBN 0-7748-0505-6 / ISBN 0-7748-0541-2.
• Wang Li (王力): 漢語史稿 (Skizze der Geschichte des Chinesischen). Peking 1957.
• Dan Xu: Typological change in Chinese syntax. Oxford University Press, Oxford 2007, ISBN 0-19-929756-8.
• Yang Bojun (杨伯峻) und He Leshi (何乐士): 古汉语语法及其发展 (Die Grammatik und Entwicklung des antiken Chinesisch). Yuwen Chubanshe, Peking 2001

Modärni Sprooche

• Chales N. Li und Sandra A. Thompson: Mandarin Chinese. A Functional Reference Grammar. University of California Press, Berkeley 2003
• Huang Borong (黄伯荣) (Hrsg.): 汉语方言语法类编 (Kompendium der Grammatik der chinesischen Dialekte). Qingdao Chubanshe, Qingdao 1996. ISBN 7-5436-1449-9
• Mataro J. Hashimoto: The Hakka Dialect. A linguistic study of Its Phonology, Syntax and Lexicon. University Press, Cambridge 1973. ISBN 0-521-20037-7
• Nicholas Bodman: Spoken Amoy Hokkien. 2 Bände, Charles Grenier, Kuala Lumpur 1955–1958 (behandelt das südliche Min)
• Ping Chen: Modern Chinese. History and Sociolinguistics. Cambridge University Press, Cambridge 1999
• Stephen Matthews und Virginia Yip: Cantonese. A Comprehensive Grammar. Routledge, London/New York 1994
• Yinji Wu: A synchronic and diachronic study of the grammar of the Chinese Xiang dialects. Mouton de Gruyter, Berlin 2005
• Yuan Jiahua (袁家骅): 汉语方言概要 (Abriss der chinesischen Dialekte). Wenzi gaige chubanshe, Peking 1960
• Yuen Ren Chao: A grammar of spoken Chinese. University of California Press, Berkeley 1968 (behandelt das Hochchinesische)

Lexikoon

• Instituts Ricci (Hg.): Le Grand Dictionnaire Ricci de la langue chinoise. Desclée de Brouwer, Paris 2001. ISBN 2-220-04667-2.
• Robert Henry Mathews: Mathews’ Chinese-English dictionary. China Inland Mission, Shanghai 1931; Nachdrucke: Harvard University Press, Cambridge 1943 etc.).
• Werner Rüdenberg, Hans Otto Heinrich Stange: Chinesisch-deutsches Wörterbuch. Cram, de Gruyter & Co., Hamburg 1963.
• Li Rong (李荣): 现代汉语方言大词典 (Großes Wörterbuch der modernen chinesischen Dialekte.). Jiangsu jiaoyu chubanshe, Nanjing 2002. ISBN 7-5343-5080-8

Weblingg

 Commons: Chinese languages – Sammlig vo Multimediadateie

Allgemäins

• Ethnologue China inklusive Taiwan
• Sinitische Sprachen im World Atlas of Language Structures

Wörterbüecher

• Deutsch-chinesisches Wort- und Satzlexikon (Online-Wörterbuch DeHanCi) DeHanCi
• Chinesisch-Deutsches Wörterbuch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/chdw.de HanDeDict
• Metasuchmaschine für Chinesisch
• Chinesische etymologische Datenbank (englisch)
• William Baxter, Etymological Dictionary of Chinese (englisch)
• Rekonstruktion der altchinesischen Aussprache (William Baxter und Laurent Sagart)

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Chinesische_Sprachen“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.