Albert Weber
| Dialäkt: Züritüütsch |
Der Albert Weber (uusgsproche Wäber oder synerzyt na Wääber; * 16. Juli 1883 z Tann bi Düürnte; † 17. Mäie 1957 z Mexiko-Stadt), isch en Schwyzer Leerer und Gërmanischt gsy. Sy züritüütsch Gramatik vo 1948 isch di eerscht umfassend und äxakt Tialäktgramatik gsy, wos vomene schwyzertüütsche Tialäkt git, und s züritüütsch Wöörterbuech, won er aagfange hät (eerschti Uuflaag usechoo 1961), hät nach de dritten Uuflaag vo 1983 en Buum vo Tialäktwöörterbüecher uusglööst, wo bis hüt umprochen isch.
Läbe
[ändere | Quälltäxt bearbeite]De Weber isch as Soo vomene Schlosser und ere Leererstochter im Zürioberland, aber as Bürger vo Wintertuur, uufgwachse. 1903 hät er am Seminaar Chüsnacht (de hüttige Kantonsschuel Chüsnacht) s Primaarleererbadänt überchoo und 1904 oder 1908[1] a der Uniwërsitëët Züri s Sekundaarleererstuudium abgschlosse. Sy Abschlussaarbet isch über de Rudolf Hildebrand (1824–1894) gsy, en Volchserziier und drüberuus en Mitarbäiter vom «Tüütsche (oder Grimmsche) Wöörterbuech». 1906 hät er e Stell a de Sekundaarschuel Züri-Wiediken überchoo, isch aber scho 1910 uf London, zum sys Änglisch perfäktzioniere.
Wider dihäime, hät de Weber de Leererprueff wider uufgnaa, aber au es Gërmanischtik- und Anglischtikstuudium a der Uni Züri aagfange. S Tokteräxaame hät er 1918 bim Albert Baachmen abgläit; sy – erwyteret – Dissertazioon über d Luut und d Forme vom Zürioberländertialäkt isch 1923 as 15. Band vo de Räie «Byträäg zur Schwyzertüütsche Gramatik» truckt woorde. 1919 händs en zum Profässer für Tüütsch und Änglisch a de Kantonaale Handelsschuel z Züri gholt, won er bis zu syre Pänsionierig 1950 gwürkt hät. Er isch aber glychzytig wyter tialäktoloogisch tëëtig gsy isch (lueg une). 1955 isch er uf Mexiko-Stadt uusgwanderet und deet nu zwäi Jaar spööter amene Hirnschlaag gstoorbe. Bigrabe woorden isch er z Züri.[2]
Di «Züritüütsch Gramatik», s «Züritüütsch Wöörterbuech» und s «Sinoniim-Wöörterbuech»
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Grammatik
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Der Aastooss für em Weber sy «Züritüütsch Gramatik» isch vo de doozmaaligen Arbetgmäinschaft (hüt Stiftig) Pro Helvetia choo. Voorlaage für esoo öppis häts i dëre Zyt aber na chuum ggëë. Äxischtiert händ di äiget Dissertazioon über de Zürioberländertialäkt, wo aber en andere Zwäck ghaa hät, nämli d Hëërkumpft von Luut und Forme z erchlëëre. Si hät em Weber aber d Grundlaag für sy Gramatik und für sys Wöörterbuech gläit. Und dänn isch na em Karl Stucki sys Leerbuech «Schweizerdeutsch» vo 1921 ume gsy, wo au en bsundere Zwäck ghaa hät, nämli söttige Lüüt, wo nöd Schwyzertüütsch reded, e Möglichkäit z gëë, dëë Tialäkt z leere. Em Stucki sys Buech isch didaktisch suboptimaal gsy und hät drum as Leerbuech ekän Erfolg ghaa, aber s isch di eerscht synchroonisch Daarstelig von ere Tüütschschwyzer Mundaart überhaupt gsy[3] und em Weber asewääg ganz e groossi Hülff.[4] Dezue isch em der Eugen Dieth mit Raat und Taat zur Syte gstande.
Usechoo isch 1948 es Mäischterwëërch: Es gaat i dëre vierhundert Syte ticke Tialäktgramatik um d Luut, um d Forme und, das isch würkli nöi gsy, ganz vil daadrum, wie mer wänn weli Form und weles Woort bruucht, wie me Sätz konschtruiert und wie d Woort pildet sind. Em Weber sy Gramatik isch s Voorbild gsy für em Ludwig Fischer sy luzëërntüütsch Gramatik und em Ruedolf Suter sy baseltüütsch Gramatik, aber au für di chly zugertüütsch Gramatik vom Hans Bossard und em Peter Dalcher. Si isch bis hüt di inhaltrychscht Spraachleer vom Züritüütsch und äini von beschte Gramatike vom Alemanisch überhaupt. Di beede Nöiuuflaage vo 1964 (abgsee vo der Yläitig) und vo 1987 sind nu Naatrück, wil sich niemert hät wele und niemert hät chöne dërewääg i s Züüg legge, daa öppis z ändere.[5]
S Wöörterbuech
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Sys Wöörterbuech aber hät er nüme chöne sälber abschlüüsse; won er gstoorben isch, isch es bim Buechstaben S gstande. Em Weber sy Tochter hät s Manuskript doo emene Fründ vom Weber, em Jacques M. Bächtold, überlaa. Dëë häts dänn nöd nu fërtig gmachet, näi, er hät au müese de ganz, vil z bräit Täil vorane zämechürze. Ghulffe hät em daadeby en Uusschuss vom Bund Schwyzertütsch mit em Bruno Boesch, em Ernst Buss und em Adolf Guggebüel,[6] und d Tochter hät d Aarbet finanziell understützt
Mit dëm Wöörterbuech, wo 1961 usechoo isch, isch e langi Faasen überwunde woorde, wo nach de früene Wëërch vom Titus Tobler (1837), em Valentin Büeler (1870–1886), em Jakob Hunziker (1877), em Gustav Adolf Seiler (1879) und em Martin Tschumpert (1880–1896, nöd abgschlosse) überhaupt ekäi schwyzertüütschi Wöörterbüecher vo äinzelne regionaale oder lokaale Mundaarte me gschribe woorde sind.[7] Di dritt Uuflaag vo 1983 händ dänn de Jacques M. Bächtold, de Johannes Jakob Sturzenegger und de Ruedolf Trüeb starch uuspoue – und si isch zum Uuslööser vo vil Totzet wytere schwyzertüütsche Mundaartwöörterbüecher woorde, wo sit doo usechoo sind.[8]
S Sinoniim-Wöörterbuech
[ändere | Quälltäxt bearbeite]De Weber hät au amene Sinoniim-Wöörterbuech vo de schwyzertüütsche Mundaarte gschaffet.[9] Was mit dëm Materiaal passiert isch, wäiss der Autor vo dëm Artikel nööd.
Em Wäber sy Objäktspraach und sys Ziil
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Spraach, wo de Weber aalueget, isch die von Döörffer am Zürisee und am Limig und die i de Stadt Züri, i eerschter Linie aber die vo syre Häimet um Rüti und Hiwyl. Wil s Züritüütsch aber wenig regionaali Underschiid hät, gälteds glych au für fascht de ganz Kanton Züri, nu nöd für s Wyland änet de Tuur und s Rafzerfäld änet em Ry, wo bäidi scho zum schafuusisch-tuurgauische Tialäktruum ghööred. D Wëërch vom Weber sind deskriptyv und normatyv im Glyche – deskriptyv, wil si d Spraach bischrybed, normatyv, wil si au säged, was guet isch und was nööd. Si sind kontraschtyv zum Hoochtüütsch aagläit, wänd aso zäige, was im Züritüütsch andersch isch weder i de Schriftspraach. Si sind sinchroonisch uusgricht, bischrybed aber es Züritüütsch, wo de Weber i syre Chindhäit und Juged ghöört hät, und diachroonischi Aamërkigen über de Spraachwandel findt men i de Gramatik zäntume. D Gramatik (weniger s Wöörterbuech) isch wüsseschaftlich basiert, blybt aber ganz ime gmëëssigte Raame, was d Fachtërminology aagaat. Zum Schluss: S Ziil wëër gsy, das die Wëërch «in die Hand der zürcherischen Lehrerschaft» chëëmed[10] und as «Wehr und Waffe gegen die Einbrüche der Schriftsprache in die Mundart» diented[11] – das aber isch en Wousch plibe.
Publikazioone
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Die Mundart des Zürcher Oberlandes. Frauefäld 1923 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik XV).
- (under Mitwürkig vom Eugen Dieth:) Zürichdeutsche Grammatik. Ein Wegweiser zur guten Mundart. Züri 1948, Naatrück 1964 und 1987 (Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen in allgemeinverständlicher Darstellung I), ISBN 3-85865-083-8.
- (abgschlosse vom Jacques M. Bächtold:) Zürichdeutsches Wörterbuch. Züri 1961, 3., überarb. und starch erw. Uuflaag 1983 (Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen in allgemeinverständlicher Darstellung III), ISBN 3-85865-054-4.
Literatuur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- C. S.: Albert Weber †. I: Zürizytig vom 28. Mäie 1957, Morgenuusgaab Nr. 1559, Blatt 3.
- Christian Baertschi: Weber, Albert. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- D Voorwoort vo de verschidenen Uuflaage vo de «Züritüütsche Gramatik» und vom «Züritüütsche Wöörterbuech», bsunders das vom Kurt Meyer und em Ruedolf Trüeb i de zwäiten Uuflaag vo de Gramatik (1964).
Fuessnoote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ 1904 luut em Naachrueff i de «Zürizytig», 1908 luut em Hischtoorische «Läxikon vo de Schwyz».
- ↑ D Toodesuursach und s Oort vo de letschte Rue luut de Toodesaazäig, wo i de Zürizytig choo isch.
- ↑ Em Franz Joseph Stalder sy «Dialektologie» vo 1819 isch zwaar auch synchroonisch gsy, stamt aber no us de Zyt vor de modërne Spraachwüsseschaft.
- ↑ De Weber schrybt im Voorwoort zur eerschten Uuflaag vo de Gramatik (S. 7): «War sie [nämli em Stucki sy Gramatik] auch infolge ihrer Zweckbestimmung und wegen der verwirrenden Fülle an Lauten und Formen als Lernbuch wenig wirksam, so ist sie doch für mich als methodisches Muster gemeinverständlicher Betrachtungs- und Ausdrucksweisen und als erstmaliger Versuch einer Darstellung der Mundart zu praktischen Zwecken von grösstem Nutzen gewesen.»
- ↑ De Ruedolf Trüeb schrybt im Voorwort zur dritten Uuflaag vo de Gramatik (S. 8): «Gerne hätte der Bund Schwyzertütsch eine dritte Auflage in überarbeiteter Form vorgelegt. Diese Aufgabe erwies sich aber als so anspruchsvoll und zeitraubend, dass der Vorstand beschloss, einstweilen den Text der zweiten Auflage von 1964 wieder verfügbar zu machen.»
- ↑ Robert Hinderling: [Rezänsioon.] I: Zeitschrift für deutsche Philologie 84 (1965), S. 444 f.
- ↑ Lueg daadezue der Uufsatz vom Thomas Arnold Hammer: Kontinuität und Wandel im Schweizerdeutschen Wörterbuch, i: Schweizerdeutsches Wörterbuch. Schweizerisches Idiotikon. Bericht über das Jahr 2008, S. 19–31, bsunders 20–22. – En Uusnaam isch vilicht em Giovanni Giordani sys Buech über s Alagnertüütsch (poschtum 1891 und 1927 usechoo), wo aber z glyche Täile Gramatik, Täggschtsammlig und Wöörterbuech gsy isch und äinewääg imenen usserschwyzerische Kontäggscht gschribe woorden isch.
- ↑ Für e Zämestelig vo dëne Wöörterbüecher lueg i de Häimsyte vom «Schwyzerischen Idiotikon»: Dialektwörterbücher. Au s «Züritüütsch Wöörterbuech» vom Häinz Gallme, wo 2009 usechoo isch, basiert uf em Wöörterbuech vom Weber, lueg i de «Zytschrift für tüütschi Tialäktology und Linguischtik» 78 (2011), S. 238–241.
- ↑ Luut em Naachrueff i de «Zürizytig».
- ↑ Voorwoort vom Albert Weber i der eerschten Uuflaag vo de Gramatik, S. 8.
- ↑ Voorwoort vom Kurt Meyer und em Ruedolf Trüeb zur zwäiten Uuflaag vo de Gramatik, S. 8.