Aager

E aglüegti Version vo derre Site, wo am 6. Februar 2023 freige worre isch, basiert uff derre Version.

Aager (Baceno)
Staat:	Italie
Region:	Piemont
Provinz:	Verbano-Cusio-Ossola (VB)
Gmeind:	Premia (Piemont)
Koordinate:	46° 18′ N, 8° 18′ O46.3063888888898.30463888888891561Koordinate: 46° 18′ 23″ N, 8° 18′ 17″ O
Höchi:	1.561 m s.l.m.
Patron:	San Giovanni Battista
Telefonvorwahl:		CAP:

Aager (ital. Agáro, dt. Agher) isch e eemoolig Walserdoorf im Eschedaal (ital. Valle Antigorio, dt. Eschental) in der idalieenische Provinz Verbano-Cusio-Ossola, Region Piemont. Ane 1936 isch Aager im e Stausee, wo hid Lago di Agáro heist, ùndergange.

Geografii

S Doorf Aager isch ùf 1561 m glääge gsi. S Bied ghèèrd hid zue Premia. Es lyt a dr Gränze zu Baceno, dr Gmain im Deverotaal, wo n es Sydedaal isch vom Riisdaal. Dr walserdütsch Name vo Baceno isch Bätsch.

Das schmale Daal vo Aager ligd höch über em Fluss Devero, über de Felswänd bi Croveo. Us em Deverodaal gönd nume chlyni Bärgwääg dört ufe. Über em Stausee sind d Alpgebied Topera, Bionca und Pojala. Uf dr grosse Alp Pojala stönd no uralti Staihüser vo dr Alpsennerei vo Aager. No wyder oben im Daal isch dr Pojalasee. Vo der Alp Bionca us good der Wääg übere Murettobass näbem Pizzo Topera gäge Oste id Kameralpu (italienisch Alpe Salècchio) und uf Saley, wo au es ehemooligs Walserdoorf isch. Übere Murettobass und em Aagersee verby good dr Smaragdwääg, en Wanderwääg us em Wallis is Piemont.

Vil besser als vum Daal unde cha me vo Norde här, vom Albrunbass dur s obere Doverodaal und über Pojalabass, uf Aager goo.

Yywooner

Z Aager sin maischdens e weng mee Lyd gwoond wie in dr Noochbergmai Saley.

Joor	1711	1780	1820	1881	1917	1921	1931
Yywooner z Aager	104	84	121	101	97	106	68

Gschiichd

Aager isch e Walsersiidlig, wo am Aafang vùm 13. Jh. grinded wooren isch, in dr glyyche Zyd wie Opsu, Saley ùn Pomatt. Uusgangen isch die Siidlig vùm Goms im Wallis. S èèrschd Mool gnänd wooren isch Aager in ere Uurkùnd vù 1298: in valle Agario et de Costa.

D Hèrschafd iber s Eschedaal mid Aager isch vùm Chaiser Otto IV ane 1210 an dr Guido I vù Rodis gee woore. D Ooberhèrschafd hed dr Bischof vù Novara ghaa. Im e Verdraag zwischen em obere Eschedaal ùn em Herzog Gian Galeazzo Visconti vù Mailand vùm 19. Mèèrze 1391 isch s ganz Riisdaal ùnder d Ooberhèrschafd vù dr mailändische Hèrzeeg chùù.
S Eschedaal isch im 15. Joorhundert in d Chrieg zwischen dr Hère vù Raron ùn dr Bischef vù Sitte (Raronerchrieg), ùn in d Usenandersezig zwische dr Chaiser ùn dr Hèrzeeg vù Mailand groode. Ane 1482 hed dr Fiirschdbischof vù Sitte, dr Jost von Silenen, s Eschedaal fir s Wallis erobered.
Ane 1485 hed dr mailändisch Hèrzog Gian Galeazzo Sforza dr Rodis ali Räächd iber Pomatt ùn s Eschedaal abgschbroche ùn hed die Bied ane 1487 wider zrùgerobered.
S Hèrzogdùm Mailand isch 1499 ùnder franzeesischi Hèrschafd chùù. In dr Maailänderchrieg hän d Schwyzer d Franzoose us Mailand verdriibe ùn s Eschedaal isch 1512 as Gmaini Hèèrschafd zue dr Ennetbirgische Vogteie zue der Schwyz chùù.
Am 10. Juli 1513 hed Aager aigeni Statute iiberchùù. Doodrin sin Reegle ùfgschriibe woore iber Griichdsverfaare, Dorfgsezer, Fluurgsezer, Zivilrächd ùn Schdroofrächd. Z. B. isch dr Fluurbaan feschdglaid woore vùm Friejoor bis am 8. September (Mariedaag), d Alpzyd vùm 24. Juni (St. Johann) bis zem 29. September (Michaelis). In dr Statute sin ali Wälder, Waide ùn Alpe ùfzeld, wù d Gmai Aager fir sich an Aaschbrùch gnùù hed.
No der Schwyzer Niiderlaag vù Marignano 1515 isch s Eschedaal wider zue Mailand chùù. S Huus Rodis vù Baceno hed wider d Hèrschafd ibernùù. Vù 1535 bis 1714 hed di schbaanisch Chroone d Hèrschafd iber s iber s Hèrzogdùm Mailand ghaa. Im Lauf vùm 16. Jh. sin d Rodis vù Baceno uusgschdoorbe, d Hèrschafd iber Aager hän derno d Marini vù Crodo griegd.
Wù d Èèrbe vù dr Marini di Crodo dr ledschd Brozäs ùm iire Bsiz geege dr Herzog vù Mailand verloore ghaa hän, isch Aager Saley mid ane 1647 an dr Groof Giulio Monti verchaufd woore.

Am 31. Dezember 1650 isch s Dorf Aager dùr e groosi Lawyyne iberschided woore. D Yywooner hän s Doorf derno wyder siidlig miese nèi ùfböue.

Ùnder dr faschistische Regierig im Cheenigryych Idalie isch e Gsez chùù, wù ali chlaine Dèèrfer sich hän miese zue gressere Gmaine zämeschliese. Aager isch drno 1929 mid Saley ùn Ausone zue der Gmai Premia yygmainded woore.

Ane 1936 hed di oberidalieensich Elektrizideedsgselschafd EDISON e 57 Meter hooche Staudamm böue loo. Aager isch im Stausee (Lago d Agaro) ùndergange. Zum Baue vom Staudamm und für d Wasserlaitig hed me en Dunnel vo Ausone dure Bärg Pizzo Nava gmachd. Vorhär sind nume chlyni Bärgwäg us em Tal und vo de Nochbergmaine uf Ager gange. D Aagerner hän nid iber dää Staudamm chene abschdime, sin aber finanziäll endschäädigd woore. Di maischde Yywooner sin derno ùf Baceno oder Crodo zooge.

Dialekt

Iber dr Siidwalserdialäkt vù Aager wais mer weenig. Di ainzige Ùfnaame vùm Aagerner Dialäkt sin die vùm Wilhelm Doegen vùm Berliner Lutarchiv, wù im Oktober 1929 Tonbandùfnaame gmachd hed vù dr Walserdèèrfer z Italie. Die Ùfnaame sin voorberaided woore vùm Fritz Gysling, em Rudolf Hotzenköcherle ùn dr Clara Stockmeyer, ùn dr Hotzenköcherle ùn dr Gysling hän si ane 1952 as Walserdialekte in Oberitalien verefendligd. E wèng hed au dr Eduard Schwyzer zämegsamled, won er 1907 im Pomatt und syne Noochbergmaine gsii isch. Fir dr Schwyzer Schbroochatlas isch kai Ùfnaam me gmachd woore, wel s Aager scho nimi gee hed.
Dr Paul Zinsli hed zäme mid em Paul Scheuermeier ùn dr Gertrud Frei ane 1959 d Fluurnäme vù Aager ùfgnùù mid Noochùfnaame ane 1961 ùn 1981. Dr Paul Zinsli hed die Samlig derno ane 1984 in syym Buech «Südwalser Namengut» verefendligd. Gfrogd hän si doo dr Alfredo Deini, e Hiird, wù kai Agernertitsch me hed chene schwäze, aber no vyyl Flurnäme gchänd hed ùn no vyyl gwisd hed iber Saage ùn Bryych vù Aager.

Di ledschd Schbrècheri vùm Aagerner Dialäkt, d Adelina della Balma, isch ane 1976 z Arvenolo gschdoorbe.

E baar Aigeschafde vùm Aagerner Dialäkt

Voli Vokal

Im Aagertitsch sin wie in andere Walserdialäkt di vole Vokal in ùùbetoonde Silbe nid abgschwèchd woore: bättu (dt. beten), Tòòtuchaschte (dt. Sarg), Sonnutak (dt. Sonntag), ùssar (dt. außer), Gmeinù (dt. Gemeinden)

Entrùndig

Wie im Wallisertitsch sin ü, ö, üü, öö, üe ùn öü entrùnded: Rik (dt. Rücken), niin (dt. neun)

mhd. î, iu, û

Mhd. î, iu ùn û sin wie in alene hegschdalemanische Dialäkt au im Uuslud ùn im Hiatus as Monophthong erhalde: schniia (dt. schneien), driia (dt. drei)

S mhd. û (s lang u) isch wie im Saleytitsch diphthongierd zue ui/oi: Huis, Hois (dt. Haus) , uisgrabet (dt. ausgegraben)

mhd. æ

Mhd. æ erschyynd as ää. Doodermid ghèèrd dr Aagerner Dialäkt zue dr eschtlige Siidwalser Dialäkt

Alpchääs (dt. Alpkäse), Määntak (dt. Montag)

german. s > sch

Wie in andere Walserdialäkt isch s germanisch s in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch: sche (dt. sie), in ischem Hùis (dt. in unserem Haus), säkschi (dt. sechs)

mhd. nk

Im Geegesaz zue andere hegschtalemanische Dialäkt isch d Verbindig nk nid verschoobe zue nch odere ch: tankchä (dt. danken)

mhd. -hs

Wie im Wallisertitsch erschyynd mhd. -hs as -ks, nid wie in vyyle Schwyzer Dialäkt as -chs: säkschi (dt. sechs)

Palatalisierig vù l

In e Dail Wèèrder isch mhd. l palatalisierd: è haljbi Stonn (dt. eine halbe Stunde)

mhd. -nd, -nt

Mhd. nd erschyynd wie in andere Walserdialäkt as n/nn: achthùnnert (dt. achthundert), Stonn (dt. Stunde), gfùnna (dt.gefunden), Pl. Ùnnerloft (dt. Unterluft), ùnnartekcht (dt. bedeckt)

Uslutverhertig

Im Aagertitsch gid s no wie in andere Walserdialäkt di mhd. Uslutverhertig: Tak m. (dt. Tag), Pl. Taga

Präteritum

Im Aagnertitsch hed s no Foorme vùm Präteritum gee: Wa da t Milch drin was. (dt. Wo die Milch darin war), Ùn dèr groos gwalt Schnee hèèt das Tal alls ùnnartekcht, das mù njòòng Wassèr me hèt gfùùna fir z bruhe ùn muòstù dr Schnee zerlaa. (dt. Und die große Schneemasse deckte das ganze Tal dermaßen zu, dass man nicht einmal mehr Wasser fand für den täglichen Gebrauch, sondern Schnee schmelzen musste.)

Partizip Präsens

Im Aagnertitsch hed s Forme vùm Partizip Präsens gee: di Lèèbontù ùnd di Tòòtù (dt. die Lebenden und die Toten), Naachomanda (dt. Nachkommen)

Adjektivdeklination

Wie in andere Walserdialäkt wääre Adjektiv au prädikativ deklinierd: Am Morgè chùnt ds Tòòtè gnùùt ùn ùùfpùnnès ùf zwèi Lattelti Lattelti ùn esòò chùnt s träges bis Bätsch.

Diminutiv

Fir Walserdialäkt karakteristisch isch d Diminutivändig -elti: Lattelti

Passiv

Wie in andere Siidwalser Dialät wird s Passiv mid chùù bilded: Am Morgè chùnt ds Tòòtè gnùùt ùn ùùfpùnnès ùf zwèi Lattelti Lattelti ùn esòò chùnt s träges bis Bätsch.

Wortschatz

Wùchedääg: Määntak, Ziischtak, Mitwochù, Donschtak, Fritak, Samstak, Sonnùtak

Moonedsnäme: Lèèngä, Choorzä, Mèèrzä, Aberellä, Mèjjä, Braawùt, Hèwwùt, Oukschtä, Setèèmber, Ùtoober, Nùvèèmber, Ditschèèmber

Schbroochbyyschbel

In Aager ischt der Bruuch, wèn eis tùòt stäärbe, an Aabe gää wèr älli ga bättu. Ùn esòò älli Nacht. Am Morgè chùnt ds Tòòtè gnùùt ùn ùùfpùnnès ùf zwèi Lattelti ùn esòò chùnt s träges bis Bätsch. Nòò Bätsch ischt aa Chilcha, ùnd daa chùnt ds Tòòtè dartaa. Ùnd da ischt dèr Tòòtùchaschtè, ùn dä chùnt s kchaschtùt. Ù naachhèèr tiè wr em bitz bättù, ùnd dän chùnt s nòòch trääges ùf Bätsch. Ùf Bätsch gää wèr in t Kchilcho. Ùf Kchilcho gää wèr winter tue. Ùnd dùmna ischt de di Tòòtùmäs ùnd ds Tòòtùamp. Wän s als firùbèr isch, dä trääge wèr ds Tòòtù ùf um Fritthòf ùn ùf um Fritthòf chùnt s vergrabes. Wèn s vergrabes ischt, tè gää wèr älli aamanders ùf Bätsch. Ùf Bätsch gää wèr älli zusääme g ässe in em Saal: Win, Broot ùn Alpchääs. Wèèn er älli gässet hènd, tientsch em bitz bättù. Oon esòò gää wèr ietlichs in inschen Huis. In inschem Hois, da ariive wer ùn säägen: Wir hèn s Tòòtè vergrabè, ù esòò tankche wer na fir dùm Tòòtè fir dùm Naachomanda.

(verzeld vùm Hans Giannini ane 1929, zidierd bi Gysling/Hotzenköcherle 1952, Syte 30)

Iberliifered sin au no iiber 130 Fluurnäme, wie Lärchwald, Helawang, Schliacht, Pissibodä, Sattulti, Sulz, Hirni, Korpini, zam Balmo Loch. Baceno hed mer im Aagereser Dialäkt Bätsch ghaise.

S hed e Bruuch gee, wù d Lyd mid Laarve dùr s Doorf gjagd sin, s Bubriniaba.

Literatur

Elisabetta Fazzini Giovannicci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht.. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
Gertrud Frei: Walserdeutsch in Saley. Wortinhaltliche Untersuchung zu Mundart und Weltsicht der altertümlichen Siedlung Salecchio/Saley (Antigoriotal). Verlag Paul Haupt, Bern und Stuttgart 1970 (Sprache und Dichtung. Sonderreihe Berner Arbeiten zur Dialektologie und Volkskunde 18).
Fritz Gysling und Rudolf Hotzenköcherle: Walser Dialekte in Oberitalien in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprachplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich. Frauenfeld 1952.
Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
Paolo Crosa Lenz: I Walser del silenzio: Agaro – Salecchio – Ausone. Edizioni Grossi, Domodossola 2003.
Renzo Mortarotti: Alfredo Deini, einer der letzten Walser von Agaro, ist gestorben. Einige Betrachtungen zur versunkenen Walserkolonie Agaro. In: Wir Walser 1/1977: 29–37.
Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutsche Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli, Bern 1984.

Weblink

Foto vùm Lago di Agáro