Sprooch- und Sachatlas vo Itaalien un dr Süüdschwiiz

Dr Sprooch- und Sachatlas vo Itaalien un dr Süüdschwiiz, abgchürzt nach em iteliänische Titel als AIS (für Atlante linguistico ed etnografico d'Italia e della Svizzera meridionale), isch es sproochwüsseschaftlichs Chartewäärch, wo d Sproochelandschaft vom Iteliänischen und vo gwüssne romanische Nochbersprooche zäigt. Es verchnüpft d Qualität vom ene Wörterbuech mit volchskuntliche Sache.

Dr Atlas isch es monumäntaals Wäärch vo de Schwiizer Romanischte Karl Jabärg (1877–1958) und Jakob Jud (1882–1952).

Er isch i dr Zyt vo 1928 bis 1940 usecho, er het en Yläitigsband und acht Chartebänd. Wo die beede Projäktläiter scho gstorben gsi sind, isch no en zuesätzliche Indexband drzuechoo.

Gschicht vom Projäkt

Wo dr Nöieburger Romanischt Jules Gilliéron als Profässer für Sproochgeografy z Paris dr innovatyv Atlas vom französische Sproochruum, dr Atlas linguistique de la France ALF gmacht het, das isch 1902 bis 1910 gsi, sind dr Jabärg un dr Juud grad bi syne Schüeler gsi. Si sin druuf choo, so öppis au für d Sprooche südlech vo den Alpe z mache, i dr Südschwiiz un z Italie. Si sind mit de füerende iteliänische Linguischte Carlo Salvioni und Ernesto Parodi go rede und me het ne gsäit, es grad plaantes eigets iteliänischs Projäkt sig no zwenig ryyff und si chönte guet iri Arbet cho mache.

Es isch drum ggange, gnaui Uskumpft über d Wörter un d Luutig bi de verschidene Dialäkt z gwünne, und zwar so, ass me mit de Lüüt i de underschidliche Mundartrüüm isch go rede. Wemme gsuuch, wo weli Wörter für en bstimti Sach vorchöme, chönt me vrstoo, wie sech die verschidene romanische Sprooche i dr Gschicht vrändere. Vo Floränz uus isch die iteliänischi Standardsprooch immer wie wyter im nöie Landespiet bruucht worde und für die anderen italische Mundarte und für so Sprooche wie s Lombardische, s Frankoprovänzalischen und s Rätoromanische isch s immer wie schwiriger woorde z überläbe, fasch wie i dr romanische Schwiiz jo au.

Drzue isch cho, ass me bi däm Atlas ussert dr sprochwüsseschaftliche Sicht au no, wie’s dr Buechtitel zäigt, e volchskuntliche Plaan gha het. Wemme dänkt, wie me bim Rede d Wörter nume für konkreti Sachen und Vorstelige bruucht, isch es guet au no z vrglyche, was für Gägeständ und Brüüch und soziali Konzäpt men i de Landschafte cha finde. Das isch im Sinn vo dr wüsseschaftliche Methode «Wörter und Sachen» gsi, wo dozmol ufchoo isch. Mit Fotine und Zäichnige isch dr Explorator bim Rede mit de Lüüt au grad no iri Alltagsgägeständ go dokumäntiere. Im Archiv vom AIF het’s öppe drütuusig Fotine.

1908 isch dr Afang gsi vo de Sproochufnaam im Piemont, im Tessin und im Vältlyn; mit den erschte gsamlete Wörter und im Verglych zum ALF het me d Frogeböge verfyneret und d Umfroog 1911 is Bünderland usgwytet; d Methode het men au no tank dr Zämenarbet mit em Bündner Sproochforscher Robert von Planta verbesseret, wo dozmol grad s rätoromanische Wörtebuech Dicziunari Rumantsch Grischun vorberäitet het. Bi de Befrogige het me drüü Arte vo Frogeböge gha: die normali Frogelischte mit zwöituusig Sache, dr erwyteret Frogeboge mit viertuusig, wo bi de wichtigere Dialäktgruppe gnoo worden isch, und en chlynere mit numen achthundert Froge.

Es het sech denn zäigt, ass em Jabärg und em Jud iire ursprünglich Plaan vom ene Wörterbuech- und Chartewäärch füre ganz iteliänischsproochig Ruum nit chönt zaalt wärde, und so isch me druuf choo, nume Norditalien und d Südschwiiz azluege. Dr südlich Rand vom Forschigsgebiet isch am Afang bi dr Linie vo Livorno weschtlich vo Floränz am Tirrenische Meer bis uf Ancona a dr Adria ääne gsi. Dr räschtlich Täil vom iteliänische Schtifel mit Rom isch also zeerscht nit drby gsi, im ene zwöite Projäkttäil aber, vil gröber, au no aglueget worde.

Dr Eerscht Wältchrieg het denn d Arbet im Land ussen underbroche. I de 1920er Joore isch dr «Explorator», also dr «Sproochsamler» Paul Scheuermeier (1888–1973), eine vom Jud und em Louis Gauchat irne Schüeler, nach gnaue Wysige vo den Inizianten a die vil hundert Stazionen im Forschigsgebiet gründlich und sistematisch go Umfrooge mache. Spöter het dr Scheuermeier Versterchig bi dr Fäldforschig überchoo für Süditalien und Sardinie mit em Gerhard Rohlfs (1892–1986) und em Max Leopold Wagner (1880–1962). Es isch bi de Fäldforscher gläge, a de Ufnahmepünkt go Lüüt finde, wo dr lokal Dialäkt guet rede. Vo jederen Uskumftsperson het me die persönlichi Situazioon ufgschribe.

S ganze Material vo de Räise dur s Land isch i dr Schwiiz usgwärtet und uf d Wörtercharte übertreit worde. Dr Jabärg un dr Jud sind als geografischi Grundlaag vo dr Charte im Massstab 1:250'000 vom Touring Club Italiano usgange. Für zum d Wörter schrybe het me s Transkripzionssischteem vom iteliänische Dialäktoloog Graziadio Ascoli gnoo.

Anne 1927 sin d Romanischte mit em Verlagshuus Ringier & Kompany z Zofige äis woorde übere Truck vom Wäärch. 1928 sin die eerschte beede Bänd usecho und dr letscht 1940. D Büecher vom Atlas bringe s Wortmaterial und d Sachkultur vertäilt uf bestimti Sachgebiet. Die schöne Zäichinge, wo’s drin het, sind vom Paul Boesch.

S volchskuntliche Material het dr Scheuermeier im Buech Bauernwerk in Italien, der italienischen und rätoromanischen Schweiz separat veröfentlicht.

S ganze Material vom Atlas-Projäkt isch a d Karl-Jaberg-Biblioteek vom Romanische Seminar vo dr Uni Bäärn ggange. Em Scheuermeier sini Fotine het me zäme mit Memoriav digitalisiert und übers Internet abrüefbar gmacht.

Literatur

Jakob Jud, Karl Jaberg: Der Sprachatlas als Forschungsinstrument. Halle a. S. 1928.
Paolo Giannoni: L’AIS ieri e oggi. I principi teorici dell’AIS. L’interpretazione e l’integrazione dei dati in funzione dell’analisi diacronica. Basel Tübingen 1995.
Karin Rautmann: Die Entstehung des „Sprach- und Sachatlas Italiens und der Südschweiz“ (AIS): Einblick in einen Forschungsprozess. Hamburg 1993.
Arturo Ruis Esquivel: Die „Romania“ lebt in der Karl Jaberg-Bibliothek. Unerforschter Schatz der Schenkungsbibliothek und ihre Zukunftsperspektiven. Zürich 2011.
Paul Scheuermeier: Bauernwerk in Italien, der italienischen und rätoromanischen Schweiz. Eine sprach- und sachkundliche Darstellung landwirtschaftliche Arbeiten und Geräte. Bd. 1. Erlenbach-Zürich 1943.

Weblink

AIS Archiv bim Institut für Italienische Sprache und Literatur vo dr Uni Bärn (italiano.unibe.ch)
Die Romania lebt in der Karl Jaberg-Bibliothek Masterarbet vom Arturo Ruiz Esquivel vom 11. April 2011 (PDF-Datei uf italiano.unibe.ch)

Lueg au