Kanien'keha:ka (Sprooch)
| Kanien'keha:ka (Mohawk) | ||
|---|---|---|
| Verbreitig: | Kanada, USA | |
| Sprecher: | 2.500 – 3.500 | |
| Linguistischi Klassifikation: |
| |
| Offizieller Status | ||
| Amtssprooch vo: | nirgens | |
| Sproochchürzel | ||
| ISO 639-2 |
moh | |
| SIL |
MOH | |
Kanien'keha:ka isch d'Eigebezeichnig vum glychnamigi Volk für d' Mohawk Sproch. Mohawk isch e Irokesischi Sproch un wird uf insgsamt 6 Reservate un Gmeinde z'Kanada un i dä USA gsproche. Mohawk isch zwar im Verglych zu dä andri nordirokesischi Sproche no relativ guet dra, isch aber ebefalls vum uschterbe bedroht. Mohawk wird vo 2.500 – 3.500 Lüt gsproche.
Chlasifizirig un Dialäkt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Mohawk isch e nordirokesischi Sproch. S'isch eng verwandt mit dä andri Sproche vur Irokesischi Langhuus Liga, bsunders eng mitem Oneida. D'Verständlichkeit zwüsche dä nordirokesischi Schprôche isch zwar nüt ganz unmöglich, aber üsserscht komplizirt. Mohawk het sich i dä letschti 300 Johr in verschiedni Dialäkt ufgspalte. Hüt hät jedi vo dä 6 Mohawk-sprochigi Gmeinde syn eigne Dialäkt. D'Unterschied finde sich vor allem im Wortschatz; so het zum Byschpiil dr Dialäkt vo Ohswé:ken kei grosse Wortschatz meh für Sache wo mitem Wassser z'tue hän. Au neui Wörter un mangi Lehnwörter werre verschiede in d'Mohawk Gramatik ybunde. So werre d'beliebti Chanadischi Chaffegschäft Tim Hortons z'Ohswé:ken als tímne bezeichnet, z'Ahkwesáhsne aber als tim hortenhne. Usserdem het jeder Dialäkt mangi grammatischi Forme ufgäh. Dr Dialäkt vo Ohswé:ken (Six Nations) isch dr archaischte.
Verbreitig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Mohawk wird uf dä Reservate un Gmeinde Tyendinaga, Ahkwesáhsne, Wáhta, Ohswé:ken, Kanehsatà:ke un Kahnawà:ke gsproche. Früher hät sowohl d'chanadische wie au d'amerikanischi Regirig versuecht, s'Mohawk uszrotte. In dä Schuele isch Mohawk absolut verbote gsi un Schüeler sin arg bstraft worre, wenn mer sii bim Mohawk rede verwischt het. Schliesslich het sich ä grosser Teil vo dä Öltre entschiede, Mohawk nümm wyter z'gä um ihri Chinder d'Strapaze i dr Schuel z'erspare. Inzwüsche hät sich d'Situation aber verbessert un d'letschti Muetterspröchler gän ihri Sproch aa d'näggschti Generation wyter. Mohawk wird inzwüsche a verschiedni Schuele unterrichtet un s'het wieder Chinder, wo mit Mohawk als Muettersproch ufwaggse.
Merkmol
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Phonologi
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Mohawk het mit 16 Konsonante e unterdurchschnittlich grosses Konsonantesyschtem. D'Phoneme wo usesteche sin ɦ un d'Verwendig vum Glottisschlag ( ʔ) als volle Phonem. Mohawk het 6 Vokal (plus 2 Diphthong), wo alli lang oder churz chönne sy. Dr Schwa (ə̃) un ũ chömme numme nasaliirt vor un nüt oral. E phonologischi Regel vum Mohawk isch dass nüt zwee Vokal ufenander dürfe folge. Mohawk isch usserdem e Tonalsproch un unterscheidet zwüsche drü Tonebeni. Zum Byspiil bedütet oká:ra "Gschicht" aber okà:ra "Auge".
Konsonante
[ändere | Quälltäxt bearbeite]| Bilabial | Dental | Postalveolar | Palatal | Velar | Labio-velar | Glottal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Plosiv | p¹ | t (tʰ) (d) | (ɟ) | k (kʰ) (ɡ) | (kʷ) (kʰʷ) (ɡʷ) | ʔ | |
| Nasal | m¹ | n | (ɲ) | ||||
| Frikativ | ɸ | s (sʰ) (z) | (ʃ) (ʒ) | h (ɦ) | |||
| Affrikat | (ʣ) | tʃ dʒ | |||||
| Approximant | j | (ʍ) w | |||||
| Liquida | l |
1. S'Mohawk het ursprünglich kei bilabiali Verschlussluut gha. Wege dem chömme /p/ un /m/ im ursprüngliche Mohawk nüt vor; allerdings tauche die Luut i französischi un änglischi Lehnwörter uf; zum Byspiil máiis (Streichhölzer) oder apram (Abraham).
Vokal
[ändere | Quälltäxt bearbeite]S'Mohawk het e durchnittlich grosses Vokalsystem, mit viir orale un zwei nasale Vokäl.
| Vorderzunge | Zentral | Hinterzunge | |
|---|---|---|---|
| gschlosse | i | ũ | |
| Mittel | e¹ | ʌ̃ | o |
| offe | a |
1. De Vokal wird jo nooch däm au als [ɛ] usgsproche.
Usserdäm het s'Mohawk zwee Diphthong ([aw] (au) un [aj] (ei),wo d'einzige erlaubti Vokalkombinatione sin. Dr Diphtong [aw] isch relativ hüüfig, [aj] hingege chunt fascht nie vor.
Grammatik
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Mohawk wird als eini vo dä fümf chomplizirteschti Sproche uf dr Wält aagsehe. Mohawk isch ä Schpôch, wo stark uf s'Verb fixirt isch. S'hät nume zirka 600 echti Subschtantive, dr Rescht setzt sich us Verbe zamme. Wörter setze sich usenere Wurzel un verschiedni Affixe zamme. So unterschyde sich zum Byschpiil d'Wörter für Maa (rón:kwe) un Frou (iakón:kwe) durch s'Prefix –r für d'männlichi Person un –iak für d'wiiblichi. Übrigens isch d'wiiblichi Person s'Leitgschlecht im Mohawk. Wenn s'Gschlecht nüt bekannt isch, wird immer d'wiiblichi Form bnutzt.
Im Mohawk isch d'Position vomene Wort üsserscht wichtig. So unterschyde sich zum Byschpil d'Sätz:
- Ne thí:ken ieksá:'a : Des Maidli
- Ieksá:'a ne thí:ken : Des isch e Maidli
thí:ken bedütet “des” un ieksá:'a “Maidli”. Also isch uf Mohawk s'Wichtigi immer am Aafang vum Satz.
Schrybig un Usproch
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Mohawk wird im Latiinische Alphabet gschribe. Früher au mit Piktogramme. D'Buechstabe A, E, I, O, T, K, H, N, R, S, W un mangmol au Y werre verwendet. S'phonemischi Inventar vo Mohawk isch allerdings vyl grösser. Mohawk wird gnau so gschribe wie's usgschproche wird. Deswäge cha mer Mohawk lycht läse, sobald mer weiss wie mer d'Buechschtabe sot usspräche:
Mohawk isch als erschtes vo Jesuite gschribe worre. 1972 isch d'Schrybig vo Kahnawà:ke vereinheitlicht worre. Trotzdem sin no verschiidni Variatione im Umlauf gsi. Zum Byschpiil hän mangi Lüt d'Luute /d/ un /g/ au so gschribe astatt t un k. Usserdem sin zum Teil no ganz andri Zeiche bnutzt worre. 1993 isch ufener Konferens e einheitlichi Schrybig feschgleit worre. D'einzig Usnahm isch jetz, dass uf mangi Reservate e y bnutz wird wo andri voreme Vokal äs i setze.
Quälle
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Maracle, David-Kanatawakhon. One Thousand Useful Mohawk Words. Jeffrey Norton Pub. 1992.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- D'Ergebnis vur Konferens zur Vereinheitlichig vur Orthographie (Englisch)
- dr glychi Teggscht uf Mohawk
- Audio Byschpiil us alli Irokesischi Sproche (Mohawk goht nüt immer)
- Mohawk Wörter (Englisch)
- Ethnologue Ytrag über Mohawk
| Mohawk | Ussproch | IPA |
| A | a | /a/ |
| E | wie s' e in Hochdütsch Lehrer | /e/ |
| I | voreme Chonsonant i; voreme Vokal j | /i/ & /j/ |
| O | o | /o/ |
| En | e nasalirtes a | /ə̃/ |
| On | e nasalirtes u | /ũ/ |
| T | voreme Vokal d; voreme Chonsonant t | /d/ & /t/ |
| K | voreme Vokal g; voreme Chonsonant k | /g/ & /k/ |
| H | voreme Vokal h, voreme Chonsonant wie e bim usatme | /h/ |
| N | wie n | /n/ |
| R | isch in dä verschiedni Dialäkt andersch; entweder e l oder e grolltes rr | /l/ & /r/ |
| S | nocheme lange Ton als stimmhafts s'; sunscht als s | /z/ & /s/ |
| W | wie w | /w/ |
| Wh | wie f | /f/ |
| : | durch dä Kolon wird dr vorherigi Luut länger | /:/ |
| ' | ' stoht für de Glottalstop | /ʔ/ |
| `´ | d'beidi Akzent verändre dä Ton vum jeweiligi Vokal | - |