Altalemannisch

S'Altalemannisch isch d'älteschti Phase vum Alemannische. Si hät ihri Wurzle im elbgermanische Dialäkt vo dä Alamanne. Dä Umbruch, vu wu ab mer d Sproch vu dr Alamanne Altalemannisch nännt, isch d Hochdütsch Luutverschiebig – die het im Wesentliche vum 6. bis ins 8. Johrhundert stattgfunde. S Altalemannisch wird ab 700 guet fassbar, wel ab dert s gleschterlig altalemannisch Urkundematrial iisetzt.

S'Altalemannischi wird meischtens mit dä andri althochdüütschi Dialekt zammegfasst, ä Unterscheidig zwüsche dä verschiidni Mundarte isch abr viilmol passender, wel die Dialäkt klar unterscheidbar gsii sin. S het ke iberregionali ditschi Sproch gä. S meischt Schrifttum isch in sällere Zit uf Latiinisch gsii. Des was uns an altalemannischem Schrifttum us dr Chlöschter iberliiferet isch, isch aber nit exakt diä gsproche Sproch vu dertemol, sondern e Schriftdialäkt, wu sich an alte un veraltete Sprochforme feschtghebt het. Dr wichtigscht altalemannisch Schriibort isch s Chloster Sanggalle gsii – dert isch näbe Latiinisch alliwiil konsequent Alemannisch gschriibe wore. Des Chloschter isch anne 719 vum Alemann Otmar gründet wore. Noch dr Gründig vum Chloster Riichenau 724 isch derte fränkisch gschriibe wore – wäge dr Härkumpft vu dr Schriiber; ab 780 alemannisch un im 9. Johrhundert zum Deil wider oschtfränkisch. Dr dritt wichtig altalemannisch Schriibort isch Murnau im Elsass, dert hän ähnligi Verhältnis gherrscht wie uf dr Reichenau.

Altalemannisch isch ab 1022, wu dr Notker Labeo vu Sanggalle gstorbe isch, bis uf wennig Usnahme nimmi gschriibe wore, aü s Schrifttum in andere althochditsche Dialäkt isch derte fir Johrzehnti versiigt. Des nännt mer in dr hischtorische Forschig «Urkundelucke». Ab 1150, wu langsam wider meh dütsch gschriibe wore isch, setzt mer s Mittelalemannisch a.

Ältisti alemannischi Sproochspure

Römerzit

D Alemane werdet i de Mitti vom 3. Joorhundert zerstmol erwähnt. Ussert em Stammesname selber (ahd. alaman Pl.) sind no Näme vo merere Mensche öberliferet, wo zaiget, as d Alemanne e westgermanischi Sproch gredt hend. Well aber d Näme uf Latinisch oder Griechisch nöd gnau widergee worde sind, chamer nöd zvill öber d Sprooch selber säge. Bispil vo Näme: Chrocus, Crocus = *Hrôk (ahd. hruoch «Chraje»); Chnodomarius = *Hnôdo-mâri (ahd. Nuodimêr); Gomoarius = *Gomo-hari «Maa-Chrieger» (zu ahd. gomo «Maa»); Hortarius = *Horda-hari «Schatz-Chrieger» (zu ahd. hort «Schatz, Hort»); Agilo = *Agilo (ahd. Egilo); Rando = *Rando (zu ahd. rant «Schildbuggel»). De König Macrianus het aber e latinische Name ghaa. Cheltische Iifluss zaiget d Näme vode alemannische Tailstämm Brisigavi = *Brîsi-gawjun «Briisgauer» und Lentienses «Linzgauer».

Runeinschrifte

Abem 6. Joorhundert sind Ruuneinschrifte bikannt, wo im alemannische Ruum gfunde worde sind. Bis hüt kennt me öppe füfzg alemannischi Inschrifte. E sproochlichi Abgrenzig zu de benochburte Stämm, wie de Franke isch nöd mögli, do vill zwenig Material umen isch. De Inhalt vode Inschrifte goot vo Ainzelbuechstabe öber ainzilni Wörter, maist Näme, bis zu ganze Sätz, wo sich scho fast formelhaft widerholet (Widergoob vode Inschrifte normalisiert):

Aodlinþ urait rûna (Pforze, Ostallgöi) «D Otlinde het d Rune gritzt.»

Bliþgunþ urait rûna (Noidinge, Baar) «D Blidgund het d Rune gritzt.»

Feha writ ..la.. (Wiigarte) «D Feha ritzt …»

Bôso wraet rûna (Freilaubersheim) «De Buoso het d Rune gritzt.» Die Inschrift isch fränkisch.

Bôba leub Agirîke (Bad Chrozinge) «D Buoba (isch) lieb em Agirich.»

Birg leub Selbrâde (Schuelerloch) «D Birg (isch) lieb em Selbrat.»

Awimund isd leob Idun (Weimar) «De Awimund isch lieb ade Ita.» Die Inschrift isch thüringisch.

lbi Imuba Hamale (Noidinge, Baar) «Liebi (git/wünscht) d Imba em Hamal.»

En kunstvolle Stabraimvers stoot ufere Gürtelschnalle wo z Pforze im Allgöi gfunde woren isch:

Aigil andi Ailrûn, elahun gasôkun. «De Aigil und d Ailrun hend d Hirsch verurtailt.»

Im erste Drittel vom 7. Joorhundert sind d Ruune us de Mode cho und nöme brucht worde. Dozmol het beraits d Lutverschiebig igsetzt. De Öbergang vom «Runealemannische» oder «Voraltalemannische» zum Altalemanische belait schön de Name vom alemannische Herzog Butilin, wo 554 gstorben isch. Die zitgnössisch Literatur nennt en immer Butilin (= *Butilîn), spööter werd er aber au Buccelinus (= *Butzilîn) gnennt.

Altalemannischi Merkmôl un Literatur

S Altalemannischi hät wahrschynts als erschtes d Hochdüütschi Luutverschybig durchgfüert (p>pf, t>ts, k>kch/ch un anderi). Anderi hochdütschi Dialäkt hän die Verschiäbig speter un wenniger konsequent durchgfüehrt. Die Verändrige sin grad zum däm Zitpunkt ufdräte, wo d Alamanne d Schwyz hän afo bsidle. Schynts hät d dortigi gallo-romanischi Bvölkrig s Alemannischi phonetisch beynflusst. D innovativschti Verändrig isch k>ch gsi, un die hät sich bis hüt nüt ganz chönne durchsetze. Usserdäm hät s Altalemannischi schynbar zwee Dialekt gha, einer bim Bodesee und dr andri am Hoch- un Oberrhy.

S erschti grossi Buech uf Alemannisch isch e alemannischi Abschrift vum altbairische Abrogans, eme Latinisch-Althochdütsche Wörterbuech, wo noch em erschte ufgfüerte latinische Begriff gnännt wird. Die Abschrift isch um 790 im elsässische Chloschter Murbach gschribe wore. Us em Ahang zu däm Buech isch zum Byschpil s Vaterunser überlifert:

Fater unseer thu pist in himile

uuihi namun dinan

qhueme rihhi din

uuerde uuillo din

so in himile sosa in erdu

prooth unseer emeuuihic kip uns hiutu

oblaz uns sculdi unseero

so uuir oblazem uns sculdikem

enti ni unsih firleiti in khorunka

uzzer losi unsih fona ubile

Merkwürdigerwys hät dr Autor d latiinischi Wortfolge nogmacht. Dr Abrogans bnutzt oft archaischi Begriff, wo scho zu däre Zit gar nümm bnutzt wôre sin.

Dr wichtigschti altalemannischi Autor isch de Notker Labeo (950–1022) vo Sanggalle gsi. Er isch vo syne Schüeler Notker Teutonicus gnannt wôre. Hüt wird des hüüfig als Notker der Deutsche übrsetzt, in Würklichkeit hät im Notker si Begriff in diutiskun eifach «in dr Schprôch vum Volch» bedütet un usserdäm chunt dr Begriff im riisige Gsamtwärk vum Notker Labeo grad emol sächs Mol vor. Dr Notker Labeo hät s Vaterunser so übrsetzt:

Fater unser dû in himile bist

Dîn namo uuerde geheîligot

Dîn rîche chome

Dîn uuillo gescéhe in erdo also in himile

Unser tágelicha brôt kib uns hiûto

Unde únsere sculde belâz uns

also ouh uuir belazen unseren sculdigen

Unde in chorunga neléîtest dû únsih

Nube lôse unsih fóne ubele

Insgsamt sin üs durch dä Notkar Labeo 8000 Wörter überlifert. Mänks hät sich bis jetzt ghalte. Zum Byschpil luute bstimmti Singular- un Pluralendige immer nô glych; bim Notkar Labeo -i un -inâ (hóhi un hóhina), hüt zum Byschpil Höchi un Höchene oder Chuchi un Chuchäne. Usserdäm sin ä paar Schprichwörter überlifert: Ter der stúrzzet, der valet (dä wo schtolpert, fallt au naa) oder Dír scólo dír scóffizit îo, unde dir góuh dér gúccot îo (dr Schuldner macht d ganz Zit Usrede, dr Kuckuck macht d ganz Zit Kuckuck).

Altalemannischi Schrifte

Wichtigi altalemannisch Literaturzügnis sind z. B.:

Abrogans (zwische 875 und 900, altbairisch, Abschrift ca. 830 altalemannisch, Murbach)
Altalemannischi Psalmenübersetzig (zwische 800 und 850, vo dr Riichenau am Bodesee)
Benediktinerregle (800, uusicher: Sanggalle)
Bluetsege, Longinussege (uusicher: zwische 975 und 1000)
Georgslied (zwische 875 und 900, uusicher: Weißeburg, Sanggalle, Riichenau, Prüm)
Sanggaller Schuelarbet (Brief vom Ruodpert; zwische 1000 und 1050, Sanggalle)
Sanggaller Paternoster und Credo (zwische 775 und 800)
Sanggaller Schriibervers (zwische 850 und 900, Sanggalle)
Sanggaller Sprichwörter (11. Johrhundert)
Sanggaller Spottvers (zwische 850 und 900)
Hirsch und Hinde (uusicher: zwische 975 und 1000, Sanggalle)
Murbacher Hymne (zwische 810 und 817, uusicher: Riichenau)
Notker III. (980–1022, Sanggalle)
Notker (zuesätzlichi Textwörter vo dr St. Pauler Bruchstuck, 12. Johrhundert)
Notkerglossator (zwische 1025 und 1050, Sanggalle)
Notkerglossator (zuesätzlichi Glosse vo dr St. Pauler Bruchstuck)
Physiologus (zwische 1050 und 1100)
Waegatener Buchunterschrift (11. Johrhundert, Waegate)

Keltischi un romanischi Schpure

D friejere keltische un romanische Bewohner hän zahlrychi Spure im Alemannisch hinterlo:

D Palatalisierig vo lat. c > tsch/sch im Romanisch, losst sich au in alemannische Lähnwerter noowyse, z. B. im Flurname Gschasi (Biderbach) < lat. casa 'Huus'. Wel die Palatalisierig im Altfranzösisch aber erscht im 10. Jh. yydrätte isch, wird vermuetet, dass no bis is 10. Johrhundert oder speter in Enklave im Schwarzwald Gallo-Romanisch gschwätzt woren isch. D Gallo-Romane un d Alamanne hän do no langi Zit näbenander här gläbt. Uf des wyyse zahlrychi Orts- un Flurnämme hii, zum Byschpil het dr Wolfgang Kleiber uf em Baan vu dr Gmei Schwighuuse iber 20 Flurnämme gfunde, wo uf keltischi oder romanischi Wörter zruckgehn (Gumme < gall. cumba 'Tal, Schlucht', Grischtacker < lat.-rom. crista 'Kamm').

Keltischi Ortnämme hän zum Byschpil Achkarre, Brisach, Chandere, Kähl, Lörrach, dr Briisgau un d Mehli. Au d Brige un d Breg, d Quällflüss vo dr Donau, hän keltischi Nämme: < gall. briga (Bärg). Im Mittlere Schwarzwald git s vil Nämme, wu vu gall. briga stamme: Bregenhöfe, Bregenbach, Brent, Bregetze, Bregnitz, Prägenhof, Prägbach. D Dreisam chunnt vu keltisch tragisama (schnäll laufe). Keltischi Werter sin au Bänne (Wage mit Chorbufsatz) < gall. benna (Korb) un Chinzge, Kinzge < gall. quentica 'Tal, Yyschnitt'.

Textbyschpil

Hyäne im altalemannische Physiologos (11. jh.):

Eîn tîer heizzit ígena. un íst uuílon uuíb uuîlon mân. unde durih daz ist ez uile unreine solihe uuarin di der erist crist petiton. un after diu abgot beginen. Daz bézêichenet di der neuuedir noh ungeloubige noh rehtegeloubige nesint. Von diu chat salomon. Dídir zuiualtic sint in irro herzin dîe sint ôuh zuiualtic in iro uuerchin.

Weblink

Harald Noth: Altalemannisch als hochdeutscher Dialekt
Harld Noth: Schriftliche Zeugnisse des Altalemannischen
Rudolf Post: Das Alemannische – seine Herkunft und Geschichte

Literatur

Die Alamannen (Begleitband zur Ausstellung »Die Alamannen«); Stuttgart 1997; ISBN 3-8062-1302-X
Wilhelm Braune: Althochdeutsche Grammatik; Tübingen 1987 (14. Auflage); ISBN 3-484-10231-4
Wolfgang Kleiber: Romania submersa. Neue Funde zum galloromanischen Substrat im Mittleren Schwarzwald. In: Albrecht Greule/Hans-Walter Herrmann/Klaus Ridder/Andreas Schorr (Hrsg.): Studien zu Literatur, Sprache und Geschichte in Europa. 2008
Wolfgang Kleiber/Max Pfister: Aspekte und Probleme der römisch-germanischen Kontinuität. Sprachkontinuität an Mosel, Mittel- und Oberrhein sowie im Schwarzwald. Stuttgart 1992. (Veröff. der Akad. der Wissenschaften und der Literatur, Mainz).
Stefan Sonderegger: Althochdeutsch in St. Gallen; St. Gallen, Sigmaringen (1970)
Stefan Sonderegger: Althochdeutsche Sprache und Literatur Sammlung Göschen 8005; Berlin (1974); ISBN 3-11004559-1