Kanton Obwaldä
|
Sälle Artikel oder Abschnitt brucht e Iberarbeitig un sott dorum durgluegt werre. Des cha de sprochliche Stil, s Format vum Artikel, oder de Inhalt beträffe. Nächers isch in dr Regel uf dr Diskussionssite agee. Hilf bitte mit, die kritisierte Passasche z verbessere un nimm druffabe die Markierig use. |
| Kanton Obwaldä | |
|---|---|
 | |
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiz |
| Abchürzig: | OW |
| Amtssproche: | Dytsch |
| Hauptort: | Sarnä |
| Flächi: | 491 km² (Rang 19) |
| Iwohner: | 35'885[1] (31. Dezämber 2011) (Rang 24) |
| Bevölkerigsdichti: | 73 Iw./km² (Rang 22) |
| Bitritt zuem Bund: | 1291 |
| Websyte: | www.OW.ch |
| Lag | |
 | |
| Charte | |
 | |
| Gmeinde | |
 | |
| Dialäkt: Obwaldnerdytsch |
Dr Kanton Obwaldä isch ä Kanton i dr Zentralschwyz. Är bilded zämä mid em Halbkanton Nidwaldä Underwaldä, wo 1291 äine vo dä drii Grindigskanteen gsi isch.
Geografii
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Kanton Obwaldä umfasst ds Sarneraatal und d Talschaft Änglbärg, än Exklave. Diä sibä Gmäindä sind Sarnä, Chärns, Sachslä, Alpnach, Giswil, Lungerä und Änglbärg. Im Sarneraatal heds zwee gresseri Seä, dr Lungerersee und dr Sarnersee. Usserdäm gids nu dr Wichelsee und dr Alpnachersee, wo ä Täil isch vom Vierwaldstettersee. S Sarneraatal wird oi als Altä Kantonstäil bezäichned, will Änglbärg erscht 1815 zum Kanton Obwaldä cho isch.
Där täifschti Punkt isch dr Spiegel vom Alpnachersee mid 434 m ü. M. (Gmäind Alpnach) und der hechschti Punkt isch dr Titlis mit 3'238 m ü. M. a dr Gränzä vo Änglbärg und em Kanton Bärn.
Im Siidä trennd dr Brinig Obwaldä vom Haslital (Kt. Bärn), im Weschtä und Nordä liid Luzärä und im Oschtä Nidwaldä und dr Kanton Uiri.
I dr Gmäind Sachslä uf em Älggi (1'645 m ü. M.) isch dr geographischi Mittelpunkt vo dr Schwiiz. Sii Posizion isch im Schwiizer Koordinatesischtem 660 158/183 641. Wil mä aber dert chuim drzuä chund, sind s Markierigszäichä, das isch ä Triangulationspiramide, und dr Piknikplatz um eppä 500 Meter nach Siidoschtä verschobä wordä.[2]
Vrfassig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Legislative
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Ds Parlamänt vo Obwaldä, dr Kantonsrat, hed 55 Mitglider, wo vom Volk fir viär Jaar gweeld wärdid. Är setzt sich i dr Amtsperiode 2022–2026 äsoo zämä:
- CVP: 19 Sitz (Fraktionsgmäinschaft mid dr GLP)
- SVP: 13 Sitz
- FDP: 11 Sitz
- SP: 6 Sitz
- CSP OW: 4 Sitz (ooni Fraktion)
- GLP: 2 Sitz (Fraktionsgmäinschaft mid dr CVP)
Wyter isch s Volch ai diräkt a dr Gsetzgäbig betäiligt. Wo 1998 diä traditionelli Landsgmäind abgschafft wordä isch, hed mä als Ersatz näb dr Volksiniativä (wo scho bestande hed) ai s Gsetzesreferändum igfiärd.
Verträtig uf nationaler Äbeni
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Obwaldä cha als Halbkanton nur äi Verträter i Stenderat schicke. S gliche gilt firä Nationalrat, wäg der Iwohnerzahl vo Obwaldä.
Dialäkt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Obwaldner Dialäkt isch vo Ort zu Ort chli verschidä. Äs Knie isch am äintä Ord äs Chnäiw, im Melchtal ischs äs Chnyyw, z Lungerä äs Chneww und z Änglbärg widerum äs Chnui. Ä scheeni Zämeschtellig vom Woordschatz im Obwaldnertyytsch gid dr friächer Chärnser Pfaarer Kari Imfäld i syym Werterbuäch us em Jaar 2000.[3]
Bsunders d Lungerer und d Liit vo Änglbärg redid anders als im ubrigä Kantonsgebiät.
Lungerer Dialäkt
Äs paar Mischterli:
Miär häi gässes gniog!
Wo äini so heech am Radio gsungä hed, hed ds Joosä Nääzel gsäid: «Stellid is oi diä Gyybschä ab, suscht roschted mer nu der Hegel i der Hosätäschä.»
Hescht dui newwän ächlyy Brood?
Miär wäi, was d Hèrä wäind, und Hèrä wäind der Seebodä
Änglbärger Dialäkt
Där Änglbärger Dialäkt wird nur im obere Täil vom Änglbärgertal gredt, vo Grafenort abwärts isch ds Taal schprachlich nach Nidwoude uisgrichtet.
Ai daa äs paar Mischterli:
Wenn ä Heer hööch hed, sägid sey, äär seyg güäd öifgläid und wenn s ä Gwööndlichän isch, äär häig ä Suuf
Am Näütälän aa isch äär naiä niid iiverstandä
Wenn äär s güäd mäind, säid äär «ääs» und wenn äär täubän isch, «sey».
Sarner Tal
Zum Verglich no chli eppis us em Haiptdialäkt:
Der Hätti und der Wääri sind Briäderä gsi und hend s beed zu nyyd praacht.
Dä luägti, und wenn es raas stunk, nu lang inäs Schyysäloch appä, wenn er mäinti, äs chääm ä Halbbatzä n-uifä.
Zerscht muäsch hesch, dervoor as d chaisch.
D Chatz butzt sich, äs git Gescht. – D Chatz faard uber d Oorä, d Gescht chemid moorä. – D Chatz lyyd uf em Hirni, äs git Schnee. (Wätterreglä)
«Hemmli, Hend und Hendschä» sägid diä gschiidä Sachsler Mendschä. – «Hämmli, Händ und Händschä» sägid diä dummä Sarner Mändschä. (Dä Spruch gids natiirli oi andersumä.)
Bezäichnigä fir Obwaldä
I dr Jugedschpraach häisst Obwaldä schiins oi Upwood (äs verschtaaad sich, as das Word englisch uisgschprochä wird). Än anderi jugedschprachlichi Bezäichnig fir Obwaldä isch Tschifiländ (mit liächt englischer Luitig im zwäitä Täil), abgläited vom Necknamä Tschifeler,[4] wo vor allem d Nidwaldner fir d Obwaldner friäner bruichd hend. D Bewooner vo Obwaldä sind dämzgmäss halt Tschifis.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Kanton Obwaldä – Sammlig vo Multimediadateie- Offizielli Websiitä vom Kanton Obwaldä
- Offizielli Statistik
- Angelo Garovi, Niklaus von Flüe: Obwalden. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Naawiis
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Obwalden in Zahlen – Bevölkerungsstand. Obwaldner Kantonalbank und Volkswirtschaftsdepartement.
- ↑ Mittelpunkt der Schweiz Archivlink (Memento vom 24. Mai 2011 im Internet Archive). Bundesamt für Landestopografie swisstopo.
- ↑ Karl Imfeld: Obwaldner Mundart-Wörterbuch. Brunner Verlag, Kriens 2000, ISBN 3-905198-55-X
- ↑ Vgl: Archivierte Kopie (Memento vom 11. Jänner 2012 im Internet Archive)
