Puuremolerei

Dialäkt: Alttoggeburgerisch

Puuremolerai us äm Onderelsass im Museum vom Hanauerland z Buxwiller

D Puuremolerei isch än Art vo Molerai uf äm Land, wo vo nöd gschtudierte Moler gmacht werd. Zor Puuremolerai ghöret die klassische Puuremolerinne ond -moler vom 19. Johrhondert, di naiv Kunscht ond d Nostalgiemolerai, aber au d Kunscht vo de «Art brut» ond s Kunschthandwärch. Ä Beurteilig vo de künschtlerische Qualität vo de Puuremolerai häts langi Zit weder vo de Kunschtgschicht no vo de Volkskunscht geh.

Im alemannische Schprochgebiet kennt mer d Puuremolerai vor allem im Appezällerland, im Toggeburg, z Bade-Württeberg ond im Elsass. Im Wälschland isch d Poya-Molerai im Graiärzerland bekannt.

Appezäll ond Toggeburg

«Viehweide unter Kamor, Hohem Kasten und Staubern» (1854) vom Bartholomäus Lämmler gilt as Hauptwärch vo de Appezäller und Toggeburger Senntumsmolerai.

D Appäzeller ond Toggeburger Puurmolerai gilt innerhalb vo de alpeländische Volkskunscht als änzigartig. Die hütige Puuremoler om de Säntis hend ehri äägne voschideni Schtilrichitge. D Worzle vo de Puuremolerai gönd i de Oschtschwiz wyt zrogg. Zwoschet 1550 ond 1680 sind Glasmoleraie bsonders beliebt gsi. Uf de Schwizer Schybe, de Wappeschybe us de Schwizer Glasherschtellig, findt mer Darschtellige us de püürleche Wält.

D Appezäller ond Toggeburger Puuremolerai täält sich uf i d Möbelmolerai ond d Senntumsmolerai.

Möbelmolerai

Wos mit de Glasmolerai bergab gange isch, isch gege s End vom 17. Johrhondert d Möbelmolerai ufcho. D Blüetizit vo de Möbelmolerai isch im Toggeburg zwöschet 1730 ond 1850 gsi. Zerscht hät mer Möbel ond Toggeburger Husorgle mit Ornament aagmolet, schpöter sind Figure dezucho. D Motiv vo de Bilder hät mer us de Bible ond de Puurerai gno, aber Alpfahrte hät mer do no nöd gmolet. A de püürleche Möbelmolerai gset mer de früenerig grenzöberflüssend Kulturruum mit Vobindige is Vorarlbergisch, is Tirol ond uf Bayern.

Bi de Puure hat sich ab 1800 parallel zo de bidermaierliche Möbelmolerai d Senntumsmolerai entwicklet, wo sich bis i di hütig Zit erhalte hät.

→ Hauptsite: Toggeburger Möbelmolerai

Senntumsmolerai

Die klassische Puuremoler vom 19. Johrhondert

Bödeli vomäne Fahrchöbeli mit de Ufschreft Wendelinus Hässig Anno 1828 vom Conrad Schtarck (Zuewysig)

De Aafang vo de klassische Puuremolerai isch äm Conrad Schtarck (amtlech C. Starck, 1769–1817) vo Gonte zvodanke. Er isch än vo de wenige bekannte Puuremoler vom Appezällerland ond vom Toggeburg us de säbige Zit. Im Chranz vomene Chaschte, wo mit äm Johr 1809 datiert isch, häts sini Signatur ond än Senneschträäfe. Uf dene Senneschträäfe, wo schpöter sehr beliebt worde sind, häts än lange Zog vo Chüe ond Senne, wo z Alp fahret. Die Senneschträäfe hätmer ämell öberem Schtalltor ufghengt. Puure, wo am Schaffe sind, ond Senne, wo z Alp fahret, händ ab 1820 au Möbel gmolet. I de 1850er-Johre isch denn d Möbelmolerai voschwunde.

«Lämmlerchue», wo de Bartho­lomäus Lämmler mit ämene Drock­schtock gmacht hät ond demit i lange Räihe Sennenschträäfe drockt hät.

Bim z Alpfahre träät de Senn öber d Schultere ä Fahrchöbeli, wo am Bode ä ronds bemolts Brettli agmacht isch. S ältischt sötig Bödeli, wo mit äm Johr 1804 datiert isch, hät än unbekannte Moler gmacht. Ab 1850 sind Alpfahrtsbilder – oder Tafelbilder, wie mer au säät – ufcho, wo mer als Wandschmuck i de Schtobe ufhängt ond wo bis hüt beliebt sind. D Entwicklig vo dene Tafelbilder got uf de Osserrhoder Bartholomäus Lämmler (1809–1865) zrogg. Er hät ab öppe 1830 als Möbelmoler aagfange ond do, wos mit de Möbelmolerai abwärtsgange isch, Fahrchöbeli ond Senneschträäfe gmolet. Er hät mit vill Phantasy gschaffet, aber uf d Proporzione ond d Regle vo de Perschektive hät er nöd gachtet. Vill vo sine Wärch sind nümme ome, aber wäge dem gilt er glich as de wichtigscht Votreter vo de klassische Senntumsmolerai.

S Eltärehus vom Giezedanners Babeli ehrem Ma i de Mischtelegg, Gmänd Hemberg, om 1880

Bilder vom Uhrmacher Johannes Müller (1806–1897) us äm osserrhodische Schtää zääget e klari Handschrift, au wenn er zächnerisch nöd perfekt gsi isch. Mit sinäre gnaue Ornig vo de Tier, Mensche ond Hüser i de gschtafflete Landschaft hät er d Senntumsmolerai prägt. De Müller hät en Huffe Tafelbilder ond Fahrchöbeli gmolet ond än schtarche Yfluss uf anderi Moler gha, wo d Wärch vo dene hüt au as Klassiker geltet.

Vom Giezedanners Babeli (amtlech Anna Barbara Aemisegger-Giezendanner, 1831–1905) wääs mer, dass si Kontakt mit äm Johannes Müller gha hät. Die Toggeburger Husiereri isch di änzig Puuremoleri vo de Klassik. Si hät än zächnerisch gnaue Schtil gha, wo alli andere Toggeburge Puuremoler beyflusst hät. Si hät än Huffe Poesyalbum gmacht, wos Text ond Bilder dine hät, ond Bilder vo änzelne Hüser. Konkurrent vo ere isch der Kappeler Tachdecker Felix Brander (1846–1924) gsi, wo vor allem änzelni Hüser zächnet hät.

Zo de wichtigschte Appezäller Klassiker gehöret de Johann Ulrich Knechtli (1845–1923), de Franz Anton Heim (1830–1890), de Johannes Zülle (1841–1938), de Johann Jakob Heuscher (1843–1901) ond de Johann Baptischt Zäller (1877–1959).

• 
  Johannes Müller: «Ankunft auf der Alp», om 1865.
• 
  Johann Ulrich Knechtli: Höchalp, 1903
• 
  Franz Anton Haim: Alpabfahrt vor ämene Puurehus, 1889
• 
  Johannes Zülle: Aasicht vom obere Petersälpli ⊙47.284079.29903, um 1920
• 
  Johann Jakob Heuscher: Alpfahrt bi de Wertschaft zom Sennhof, 1895
• 
  Bild vom Toggeburger Felix Brander

D Senntumsmalerei im 20. ond 21. Johrhondert

Senneschträäfe Senneschträäfe Senneschträäfe Senneschträäfe Senneschträäfe Senneschträäfe

Senneschträäfe vom Johannes Müller

Di nöchscht Generazio vo Puuremoler hät zom grosse Tääl scho im 20. Johrhondert gschaffe, händ aber glich de Ufbau vo de Motiv för Alpfahrte ond Fahrchöbeli vo de klassische Sonntumsmolerai öberno. Aber wäge dem händ die öppe föfzg Senntumsmoler vo däre Epoche glich ehren äägne Schtil gfonde.

Noch äm Zwäte Weltchrieg, wos mit de Wirtschaft ufe gange isch, sind än Huffe Nochkomme vo Puurefamilie i die schtädtische Regione im Mittelland zoge. Bi sötige Lut, wo wägzoche sind, isch ä Sehnsucht noch Häämet entschtande ond wells besser vodient händ, händs chönne Senntumsmoleraie chaufe. Aber au kunschtintressierti Lüt us de Schtadt händ Intresse gha. D Motiv vo de Senntumsmolerai sind kommerziell brucht worde. Ab de 1960er-Johr häts denn grossi Diskussione öber d Echthait vo de aktuelle Senntumsmolerai ghe.

Aber D Appezäller ond d Toggeburger Laiekünschtler händ ehri Urschprünglichkät nöd vorlore. Si findet immer wider Uusdrocksforme för die bekannte alte Motiv vo de Senntumsmolerai. De Albert Enzler (1882–1974), de Franz Wild (1883–1978) ond de Toggeburger Niklaus Wenk (1913–2013) händ ehren äägne Schtil gha. Fescht naturalistisch hät de Chrischtian Vetsch (1912–1996) gmolet. De Hans Krüsi (1920–1995) isch än Voträter vo de Art Brut gsi. D Appezällerin Sibil Nääf (amtlech: Sibylle Neff, 1929–2010) hät bekannti Bildmuschter öbernoh ond i neui Forme brocht. Zo de erfolgryche Puuremoler ond Puuremolerinnen ghöret au de Albert Manser (1939–2011), de Willi Chäller (W. Keller, * 1942), de Johann Hautli (J. Hautle, * 1945) ond d Theres Tobler-Manser (* 1953).

Bade-Württeberg ond Elsass

Tüpisch för die Regio sind Blueme, Rosette, geometrischi Motiv, Schtärne ond Sümbol för de Bom vom Läbe. Bi de Farbe gits je noch Gäget Onderschyd. Im Oberelsass sind türkisfarbigi Ondergründ beliebter, im Onderelsass meh die rote ond ockerfarbige. Dezue häre häts döt meh Moleraie mit d Szene druf. Im Schwarzwald hät sich d Uhremolerai zonerä handwärchleche Induschtry entwicklet, wo Massewar för d Turischte fabriziert.

Kanto Friburg

Im Graiärzerland häts sich mit de Poya än ähnlechi Molerai entwickelt wie d Senneschträäfe om de Säntis.

Gschicht

Ä Chalet z Estavannens, wo mit Poya voziert isch

Am Afang vom 19. Johrhondert isch de Senn, uf französisch l'armailli, an Tääl vom Schwizer Nazionalgfühl worde. 1805 isch serscht Mol s Unschpunnefäscht gfyret worde ond 1819 händ d Friburger am Fête des Vignerons de «Ranz des vaches» gsunge. D Poya-Molerai im Graiärzerland goht zrogg uf de Sylvestre Pidoux (1800–1871), amäne Köhler, wo z Vuadens uf d Wält cho isch. Zerscht hät är d Schtürz vo de Schürtor mit Monogramm vo Chrischtus, mit äm Name vom Bsitzer ond mit chline Landschaftsbildli voziert. Zwöschet 1827 ond 1850 hät är denn Chuehärde, wo ufäre Wese sind, uf Papier gmolet. Vo denä Bilder exischtieret hüt nono drü. D Chüe uf sine Bilder händ voschideni Farbe, di hütige Rassene häts do no nöd ghe.

«Poya» hääst i de frankoprovänzalische Friburgermundart Alpuffahrt. Mit de Poya-Molaraie hät mer früener dokumentiert, mit wälnne Tier, Lüt ond Grätschafte me uf d Alp gfahre isch. Wo denn d Lüt meh Wohlschtand gha händ, händs d Poya-Bilder a de Hüser ufghengt. Bis id 1970er-Johr isch d Poya vo Puure, Chnächt ond Handwärcher gmolet worde.

Beschrybig

Früener sind d Poya 2 bis 3 Meter bräät ond än halbe bis än ganze Meter höch gsi. Die Grössevohältnis händ sich ergeh, well mer die Poya uf Holzbrätter gmolet ond a de Huuswand ufghengt hät. Perschpektive fählt ond d Chüe sind vo de Site i naiver Art abbildet. Sit äm erschte Drittel vom 20. Johrhondert wird de Hendergrund mit de Bärge, Wälder ond Gebüü realistisch dargschtellt.

Sit de 1980er-Johr wird d Poya vo villne Künschtler gmolet. Si lönd sich bim Mole vo neue Bilder vo de alte Poya inschpiriere. Di hütige Bilder wäret au nüme gmacht, zoms a de Huswand ufzhänge. Äs hät aber kum Fraue, wo Poya molet – mit Usnahm vo de Lucie Bochut, wo zwöschet 1918 und 1925 Poya gmolet hät.

I de Bezirk Graiärz, Glane, Saane ond Vivisbach sind öppe 800 Poya bekannt.

• 
  Poya änäre Huswand z Estavannens
• 
  Poya-Bild ämäne Puurehus z Estavannens
• 
  Poya vo de Nathalie Renzacci
• 
  Poya mit sächs Chüe

Literatur

• Hans Büchler: Bauernmalerei rund um den Säntis. Uf: Lebendigi Tradizione, än Internet-Site vom Bundesamt för Kultur. 31. Mai 2018 (PDF; 0,5 MB, uf Hochdütsch)

Weblink

 Commons: Puuremolerai – Sammlig vo Multimediadateie

• Bauernmalerei, uf de Inter-Site vom Appezäller Volkskunde-Museum Schtää
• Appenzeller Bauernmalerei, uf de Internet-Site vom Kunschtmuseum Sanggalle
• Buuremoolerai uf Schwarzwälder Uhre
• Buuremoolerai als Hobby

Änzelnochwys

De Abschnitt Bade-Württeberg ond Elsass isch ä fraie Öbersetzig vo däre Versio vom Abschnitt Baden-Württeberg ond s Elsass im Artikel «Bäuerliche Malerei» i de dütschschprochige Wikipedia. De Abschnitt Kanto Friburg isch ä Zämmefassig ond fraie Öbersetzig vo däre Versio vom Artikel «Poya (peinture)» i de französischschprochige Wikipedia.