Zum Inhalt springen

Rumantsch Grischun

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

S Rumantsch Grischun (wörtlich „Bündner Romanisch“; Ussprooch: Roh-Rumantsch Grischun.ogg [ruˈmantʃ griˌʒun](info)) isch e Varietät vùm Bündnerromanische, wo ùff en Entwùrf vùm Romanist Heinrich Schmid uss em Joor 1982 zrùggoot. Es basiert ùff drüü vo de fümf traditionelle romanische Schriftidiom, ùn isch als gmeinsami Schriftsprooch für alli Rätoromane entwigglet worde. Syt 1986 wird es vo de Schwyzer Bùndesverwaltig, ùn syt 1996 vùm Kanton Graubünde als Amtssprooch bruucht. D Yyfierig vùm Rumantsch Grischun isch ùnter de Romane bis hüt sehr ùmstritte, ùn het zumene joorelange erbitterte ùn emotionale Stryt gfiert, wo bis hüt aahaltet. Ab 2004 het mer de Versuech ùnternoo, s Rumantsch Grischun etapewyys als Schuelsprooch in de romanische Gmeie yyzfiere. Wäge neuem Wiiderstand gäge des Projäkt isch de Versuech aber 2011 ùffgee worde, ùn meereri Gmeie hen bschlosse, wiider im regionale Schriftidiom z ùnterrichte.

Vorgschicht

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Syt em 19. Joorhùndert het es Versuech gee, e eiheitlichi Schriftsprooch für s Bündnerromanisch z entwerfe. Einer vo de erschte konkrete Entwürf isch s Romonsch fusionau vùm Mittelschuellehrer Gion Antoni Bühler (1825–1897). De Entwùrf het er im Joor 1867 in de Zytschrift Il Novellist, wonner de Herussgeber gsi isch, vorgstellt. Usser ihm sälber isch de Entwùrf aber vo praktisch niemerm gschriibe worde. Nit emool d Lehrer, wonner sälber am Lehrerseminar ussbildet het, hen deno Romonsch fusionau ùnterrichtet. Näbe grùndsätzlicher Abläänig vùn ere neue Eiheitssprooch, isch au en Kritikpùnkt gsi, dass de Bühler syn Romonsch fusionau künschtlich vo Yyflüss uss andre Sprooche „greinigt“ het. So kritisiert de Giachen Muoth im Joor 1898, dass de Bühler in sym Sproochentwùrf statt romanischi Wörter, viilmool Wortschöpfige ussem Italienische oder Latiinische gnoo het, ùn de Entwùrf so de Bezug zur Volchssprooch verloore hät[1].

In de Zwüschezyt het sich di romanischi Sproochbewegig mee ùff de Schùtz vo de regionale Idiom, ùn bsùnders ùff de Ussbau vo de Schriftidiom Surselvisch ùn Ladin, konzentriert. Statt enere eiheitlichi Schriftsprooch sin sogar neui Schriftsprooche für s Sutselvisch ùn s Surmeirisch gschaffe worde. Glychzytig isch e lengsemi Aanööcherig vo de verschiidne Idiom propagiert worde, wo mer avischinaziun dezue gsait het. Bi de Generalversammlig vùm Dachverein vo de Romane, de Lia Rumantscha, vo 1957 isch en Leitfade verabschiedet worde, wo des het sölle fördere. Bsùnders in de Ortografi het mer sich entschloo, ortografischi Ùnterschid, wo gar kei Dialäktùnterschid representiert hen, abzschaffe[2].

En zweite Versuech e eiheitlichi Schriftsprooch z schaffe, het im Joor 1958 de Leza Uffer ùnternoo. Syn Entwùrf isch als Interrumantsch bekannt worde, ùn het ùffeme modifizierte Surmeirisch basiert. De Entwùrf het aber au kei Resonanz, defür aber viil Kritik gfùnde. D Hörer ussem Engadin ùn de Surselva, wo syni Radiosändige gloost hen, hen schynts chuum en Ùnterschid zum Surmeirisch erkenne chönne, ùn d Surmeirer sälber hen s Interrumantsch für e Verfrämdig vo ihrem Idiom ghalte. Au er het welle d Sprooch vo Germanisme „reinige“ ùn het sogar Satzstellige, wonner für Germanisme ghalte het, mit Satzstellige ussem Französische ersetzt – des obwohl die Satzstellige im Romanische völlig alltäglich ùn warschynts gar kei Yyflùss ussem Dütsche gsi sin[3]. D Renata Coray gseet meereri Parallele zwüschem Romonsch fusionau ùn em Interrumantsch. So wäre z. B beidi Sprooche vo „Einzelkämpfer“ entworfe worde, wo sich starch aa eim bstimmte Idiom orientiert hätte ùn wo di einzige Lüt gsi wäre wo die Sproochentwùrf aktiv verwändet hätte[4].

Entwigglig vùm Rumantsch Grischun

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Ab de 1970er sin deno wiider Stimme luut worde, wo ei Schriftsprooch für alli Romane für notwändig ghalte hen. In derre Zyt het d Aazaal vo Veröffentlichige vo de Behörde ùn vo de Werbig rasch zuegno, wo in de Regel ùff Dütsch gschriibe worde sin. Usserdäm het d Annerkennig vùm Romanische als Amtssprooch vo de Schwyz d Froog ùffgworfe, welles Schriftidiom als Amtssprooch sött bruucht werde. Als Löösig het d Lia Rumantscha 1980 entschiide, wyter s Surselvisch ùn s Vallader z bruuche, oder wenn im Fall zwei Idiom nit mögli sin, s Surmeirisch. Usserdäm het d avischinaziun wyter füretriibe werde sölle[5]. Im Januar 1982 het de Sekretär vo de Lia Rumanschta, de Bernard Cathomas, deno aber e Projäkt zur Erarbeitig vùnere Eiheitssprooch lanziert. Im April 1982 isch deno vùm Zürcher Romanistikprofessor Heinrich Schmid en Entwùrf gmacht worde, wo Rumantsch Grischun („Bündner Romanisch“) gnännt worde isch. Usser em Schmid sin vorallem no Mitarbeiter vo de Lia Rumantscha, wie de Alexi Decurtins am Entwùrf beteidigt gsi[6].

De Aasatz vùm Schmid isch gsi, e Sprooch z schaffe, wo für möglichscht viili Romane möglichscht weenig Abweichige vùm eigne Dialäkt bedütet. Mer isch also nooch em Mehrheitsprinzip gange, mer het die Form gno, wo in de Meezaal vo de Schriftidiom vorcho isch. Mit däm het mer welle d Akzeptanz vùm Rumantsch Grischun verbessre. Berùggsichtigt her mer numme die drüü vitalschte Idiom. Des sin s Surselvisch, Surmeirisch ùn Vallader gsi. So finde sich viili Merchmool wo für di einzelne Idiom typisch sin, im Rumantsch Grischun nit. Byspil sin d Vokal ö ùn ü, wo e Bsùnderheit vùm Engadinische sin, oder de Diphthong ia vùm Surselvische. Die Tabelle illuschtriert s Vorgoo[7]:

Surselvisch Surmeirisch Vallader Rumantsch Grischun Glosse
clav clav clav clav 'Schlüssel'
fil feil fil fil 'Fade'
tschiel tschiel tschel tschiel 'Himmel'
siat set set set 'siibe'
cor cor cour cor 'Härz'
egl îgl ögl egl 'Aug'
vendiu vendia vendü vendi 'gchauft'

E wytre Kompromiss isch d Schryybig vùm palatale Luut /c/ gsi. Im Surselvische wird de Luut mit <tg> gschriibe, im Engadinische dergäge mit <ch>, wo im Surselvische de Luut /k/ wiidergit. Als Löösig het mer en Kompromiss gfùnde: am Wortaafang wird <ch> gschriibe, vor i ùn e, innerhalb ùn am Änd vùmene Wort schryybt mer <tg>.

Yyfierig ùn Kontroverse

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Logo vùm Pledari

D Lia Rumantscha het deno aagfange s Rumantsch Grischun in de Öffentlichkeit vorzstelle. Es isch betoont worde, dass die Sprooch kei Konkuränz zue de Schriftidiom sött sy, ùn dass mer si vorallem in Domäne wott yyfiere, wo bis jetz s Dütsch verwändet worde isch. Demit sin z. B. Formular, Plakat, Werbig u. ä. gmeint gsi. Privati Ùnternäme hen e groosses Inträss zeigt, wääred uss de Bevölcherig weenig Meinige luut worde sin. In de weenige kritische Bemerkige in de Press isch aber devor gwarnt worde, e Schriftsprooch vo „obe“, ohni di romanischsproochigi Basis yyzfiere[8]. Einewäg het d Lia Rumantscha ab 1983 di erscht Kürs für Rumantsch Grischun aabote, wo ùff groosses Inträss gstoosse sin. Scho 1985 isch deno s Pledari Grond, s Wörterbuech für s Rumantsch Grischun ussegee worde. Wääred de Kanton sich no zrùgghalte het, het de Bùnd scho 1984 aagfange, als Versuech Formular ùff Rumantsch Grischun z verschigge, ùn 1986 isch feschtgsetzt worde, dass Übersetzige vùm Bùnd immer ùff Rumantsch Grischun gmacht werde.

Ab 1984 isch aber au d Kritik am Vorgoo vo de Lia Rumantscha luuter worde. Kritisiert worde isch, dass d Idiom ùff Choschte vùm Rumantsch Grischun vernoochlässigt würde, ùn dass mer debi wär es in Domäne vo de Schriftidiom yyzfiere. De Leiter vùm Regionalstudio vo de SRG, de Chasper Stupan, het sich zum Byspil dergäge ussgsproche, s Rumantsch Grischun im Radio z bruuche. Für ihn isch d Sterchi vùm romanische Radio in de Idiom gläge, wo sich d Hörer chönnte mit identifiziere. E Ùmfroog ùnter de Hörer het 1988 ergee dass 49,5% für Rumantsch Grischun im Radio gsi sin, ùn 49,2% dergäge[9]. Au 1988 isch e Ùmfroog vùm Romanist Erwin Diekmann veröffentlicht worde. In derre Ùmfroog het de Diekmann Froogebööge vo 948 romanische „Kulturträger“ ussgwärtet. Di sofortigi Yyfierig vùm Rumantsch Grischun als Plakat- ùn Ùffschriftesprooch hen 77,9% befürwortet, als Verwaltigssprooch hen sich 58,3% für e sofortigi, ùn 19,6% für e spööteri Yyfierig ussgsproche. Als Sprooch in de Schuel, im Radio, em Fernseh ùn in de Literatur hen sich di Befroogte dergäge für e lengsemi oder überhaupt kei Yyfierig vùm Rumantsch Grischun ussgsproche[10].

Ab 1988 hen sich deno au wichtigi Persönligkeite kritisch zum Vorgoo bi de Yyfierig vùm Rumantsch Grischun güüsseret. De Donat Cadruvi, wo zue derre Zyt Regierigspresidänt vo Graubünde gsi isch, het kritisiert dass d Lia Rumantscha d Sprooch zwangswys wötti yyfiere. Im glyche Joor het sich de Theo Candinas zum erschte Mool güüsseret. In de Gasetta Romontscha het er e öffentlichi Diskussion gforderet, ùn s Rumantsch Grischun als Pescht ùn Todesstoss, ùn d Yyfierig als „romanischi Kristallnacht“ bezeichnet het[11]. D Renata Coray bezeichnet des als de Aafang vùnere „jahrelange heftige und vergiftete Debatte zwischen Gegnern und Befürwortern von RG[..],deren Höhepunkte in weiteren Nazi-Vergleichen, Manifesten und Gegenmanifesten sowie in einer dem Bundesrat überreichten Petition gegen RG liegen.“[11]. Im Januar 1989 het de Romanischtikprofessor Augustin Maissen deno vo emene „Kampf gegen den geplanten Sprachmord“ gschriibe, ùn im April het de Theo Candinas d Schrift Rubadurs Garmadis veröffentlicht, wonner in de Form vùmene Draum d Befürworter vùm Rumantsch Grischun mit Nazischerge vergliche het, wo e romanischs Dorf überfalle, ùn Ahneschändig, Kultuurzerstörig ùn Biecherverbrennige betryybe[12]. D Befürworter vùm Rumantsch Grischun wiiderùm hen d Gägner z. B. „als kleine Gruppe „stockkonservativer“, engstirniger Surselver und CVP-Politiker[13]“ dargstellt.

In de Bschryybig vùm Rumantsch Grischun hen Metaphre e groossi Roll gspiilt, wo vo de Renata Coray im Buech „Von der Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch Grischun“ zämmegfasst werde. Bsùnders organischi Metaphre, wo drùff aagspiilt hen, dass s Rumantsch Grischun vùmene Zürcher künschtlich zeugt worde wär, findet mer in däm Diskurs hüüfig. Bsùnders d Metapher vùm „Retortenbaby“ oder „Retortensprache“ isch beliebt gsi. Nooch derre Argumentation isch s Rumantsch Grischun e künschtlichi Schöpfig, wo kei Seele ùn kei Härz hät, im Gägesatz zue de Idiom, wo natürlich gwaggse wäre. De katholisch Pfarrer Wendelin het sich dezue mit enere bsùnders deftige Ussdrùggswyys güüsseret. Im Gedicht Al maglia-milliuns ‚aa de Millione-Frässer‘ bschryybt er s Rumantsch Grischun als „Bastard da Turitg“ ‚Zürcher Bastard‘, als Eneunch, wo d Fraue verfiert ùn Aids in s suubri ùn moralischi Dorf bringt. Schliessli wird dezue ùffgruefe, de hodelose Millionefrässer z kaschtriere. Luut de Renata Coray bringt des „deutlich zum Ausdruck, welche Ängste, Emotionen und Agressionen das Thema RG zu wecken vermag“. D Befürworter hen dergäge argumäntiert, dass au di traditionelle Schriftidiom emool künschtlich entstande wäre, dass s Rumantsch Grischun no Zyt zum waggse ùn ryyfe brüücht, ùn es d Ùffgab vo de Romane wär, däm „Embryo“ ùn „Neugeborene“ Schùtz z gee ùn em e Seele yzhuuche. De Ursicin Derungs bezeichnet s Rumantsch Grischun 1989 sogar als e „lungatg virginal“, als e „jungfräulichi Sprooch“, wo mer jetz verfiere ùn zue „ina femna flurenta“, enere „Frau im Bluescht“ mache miesst[14].

D Position vo de Gägner ùn Befürworter in de Gasetta Romontscha fasst d Renata Coray so zämme, dass d Gägner s Rumantsch Grischun als e „künstliche Bastardensprache“ ùn Bedrohig vo de Idiom kritisiert hen, wääred d Befürworter e Koexistenz für mögli ghalte hen, ùn de Gägner vorgworfe hen, si wötte mit em Bewaare vo de beide groosse Schriftidiom, em Surselvisch ùn em Vallader, di chlynre Idiom diskriminiere[15]. Am 18. Novämber 1989 het deno schliessli e öffentlichi Diskussion zum Thema stattgfùnde, wo aber kei Aanööcherig brocht het.

Im Januar 1992 isch vo Gägner vùm Rumantsch Grischun e Petition mit über 2'500 Ùnterschrifte aa de Bùndesroot Flavio Cotti yygreicht worde. Als Alternativ zum Rumantsch Grischun isch s Surmeirisch als eiheitlichi Sprooch vorgschloo worde. De Vorschlag isch vo de Befürworter vùm Rumantsch Grischun abgläänt worde, ùn de Petitionär isch vorgworfe worde, sy wötte in Woorheit s Surselvisch als einzigi Amtssprooch duresetze ùn wäre gägenüber de andre Idiom intolerant[16]. Usserdäm sin d Froogebööge vo de Volchszäälig vo 1990 in de Surselva ùff Wiiderstand gstoosse. D Froogebööge sin dertemool zum erschte Mool ùff Rumantsch Grischun, statt ùff Surselvisch oder Vallader, verdeilt worde. E Deil Gmeie hen deno sogar statt de romanische, dütschi Formular aagforderet[17].

Mitti 1992 het d Bündner Regierig deno aakündigt, e wüsseschaftlichi Ùntersuechig zur Meinig vo de romanische Bevölcherig durezfiere, wo deno d Grùndlag vùm wytere Vorgoo sött sy. Mit derre Entscheidig het sich d Debatte wiider beruehigt[18]. D Ergebniss vo derre Ùntersuechig isch deno im Dezämber 1995 vorgstellt worde. Befroogt worde sin 1'115 Romane in de fümf Sproochregione ùn im Ruum Chuur. Vo de Lüt wo befroogt worde sin, hen sich 66% für e eiheitlichi Schriftsprooch ussgsproche. Vo dänne 66% hen sich zwei Drittel (44% vo allene Befroogte) für s Rumantsch Grischun, 11% für s Surmeirisch ùn 11% für e andres Idiom ussgsproche. Im surmeirische ùn sutselvische Sproochbiet isch d Akzeptanz mit 64% bzw. 58% überem Dùrschnitt gläge, derwyyl d Surselva ùn s Putèr-Sproochbiet mit 37% ùn 34% ùnterem Dùrschnitt gläge isch[19]. Die relativ hoochi Zuestimmig isch überraschend cho.

Ùff de Basis vo derre Ùmfroog het d Regierig vùm Kanton deno am 2. Juli 1996 en Regierigsbschlùss gfasst, wo vorgsänne het, dass s Rumantsch Grischun bruucht werde sött wenn alli Rätoromane aagsproche werde. Wenn sich de Kanton aa einzelni Regione oder Gmeie wändet, chönnte wyter d Idiom bruucht werde. In de Schuele hät s Rumantsch Grischun d Idiom nit sölle ersetze, ùn nùmme passiv glehrt werde. Vo beide Syte isch de Kompromiss insgsamt akzeptiert worde. Am 17. Dezämber 1996 isch s Rumantsch Grischun deno e Amtssprooch vo Graubünde worde, ùn s Surselvisch ùn Ladin sin nùmme no in Ussnaamefäll vorgsänne gsi. Die Regelig het deno bis 2001 golte.

D Befürworter vùm Rumantsch Grischun hen langi Zyt gsait gha, dass es kei Absicht gäb, die Sprooch au in de Schuele yyzfiere, oder es isch als e sehr langfrischtigs Zyyl aagluegt worde. Aafang vo de 90er hen sich aber au erschti Stimme gmolde, wo sich für e Yyfierig ussgsproche hen, ùn im Joor 1994 isch es s Hauptthema vùnere Veraastaltig vo de Lia Rumantscha gsi. Es isch argumäntiert worde, dass es kei Zwegg hät, e Sprooch yyzfiere, wo nit in de Schuele glehrt wird. Bsùnders ussem Engadin hen sich Stimme gäge e Yyfierig gmolde. Im Oberengadin het mer zum Byspil gfürchtet, dass s Rumantsch Grischun als Schuelsprooch s Lokalidiom Putér schweche dät, wo sowiiso scho en schwache Stand het. Einig isch mer sich gsi, dass e Yyfierig nit per Dekret, sùndern nùmme mit Zuestimmig vo de Betroffene stattfinde sött. Au dass passivi Kompetänze im Rumantsch Grischun vermittlet werde sötte, het gröösseri Zuestimmig gha[20].

1999 isch deno vùnere Arbetsgrùpp vùm Kanton e Konzept erarbeitet worde, wo als „Konzept Haltiner“ bekannt isch. Es het vorgsänne, dass d Idiom d Grùndlag vùm Romanische in de Schuel sötte blybe, ùn deno in de Mittel- ùn Oberstuf passivi Känntniss vùm Rumantsch Grischun vermittlet werde sötte. Des Konzept isch d Grùndlag vùmene Regierigsbschlùss vo 1999 ùn wiider 2000 gsi[21].

Etablierig als kantonali Amts- ùn Schuelsprooch ab 2001

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Regierig vo Graubünde het s Rumantsch Grischun als Amtssprooch vùm Kanton welle feschtige. Ei Hinderniss isch de Artikel 23 vo de Kantonsverfassig gsi (Gesetz über die Ausübung der politischen Rechte im Kanton Graubünden), wo explizit s Surselvisch ùn s Ladin als d Sprooche vo Abstimmigsùnterlage feschtglait het. De Artikel het miesse mit ere Volchsabstimmig gäänderet werde. Die Änderig isch vo de Regierig so begründet worde, dass mer demit de Status vùm Romanische im Kanton chönnti sterche ùn s Sutselvisch ùn Surmeirisch mee chönnti berùggsichtige[22].

Die Abstimmig het am 10. Juni 2001 schliessli stattgfùnde, ùn isch mit 65% aagno worde. S Abstimmigsverhalte vo de Romane wird ùnterschidlig interpretiert. D Befürworter hen argumäntiert, dass vo de 5 Sproochregione nùmme d Surselva ùn nùmme 4 vo de 13 romanische Chreis d Vorlag abgläänt hätte. Als Gägenargumänt wird vo de Renata Coray ùn em Matthias Grünert aagfiert, dass wemmer nùmme die Gmeie berùggsichtigt, wo bi de Volchszäälig vo 2000 mindeschtens 30% romanischsproochig gsi sin, d Vorlag mit 51% ‚Nei‘-Stimme nit aagno worde wär. Bi Gmeie mit mindeschtens 50% Romane styygt de Aadeil vo ‚Nei‘-Stimme ùff 54,1%, ùn wenn nùmme d Hauptsprooch berùggsichtigt wird sogar ùff 57,1%. De Matthias Grünert interpretiert des so, dass „die in den rätoromanischen Kerngebieten lebenden Rätoromanisch Sprechenden … durch die übrige Bevölkerung majorisiert wurden“[23]. Nooch de Abstimmig het d Regierig ab em 1. Juli 2001 s Rumantsch Grischun für d Abstimmigsùnterlage ùn für s Rächtsbuech (di kantonali Gsetzessammlig) feschtgsetzt. Dass glychzytig aakündigt worde isch, mit de romanische Gmeie nùmme no ùff Rumantsch Grischun z kommuniziere, isch vo de Gägner als Brùch vo Verspräche aagsänne worde, wyl d Regierig no im Augùscht 2000 feschtgsetzt gha het, dass s Rumantsch Grischun „vorallem dort verwendet werden soll, wo die gesamte romanische Bevölkerung angesprochen ist, während die Idiome im Verkehr mit einzelnen romanischen Personen, Gemeinden und Regionen weiterhin verwendet werden können“[24].

S Konzept Haltiner vo 1999 isch vorerscht d Grùndlag vo de kantonale Sproochpolitik blybe. D Lia Rumantscha het dergäge ùff e stercheri Verwändig vùm Rumantsch Grischun in de Schuele drängt. Im Oktober 2002 het si e Grùndsatzprogram verabschiedet, wo d Yyfierig ab de 1. Klass vo de Primarschuel gforderet worde isch. S Rumantsch Grischun isch als einzigi ùn warschynts au letschti Chance zur Sterchig vùm Romanische bezeichnet worde[25].

En groosse Schub als Schuelsprooch het s Rumantsch Grischun deno dur Sparmassnaame vo de Bündner Regierig 2003 becho. Als eini vo 212 Massnaame, isch vorgschloo worde, d Lehrmittel für romanischi Schuele ab 2006 nùmme no ùff Rumantsch Grischun ussezgee. Di logischi Konsequänz vo derre Massnaam isch natürli, dass s Rumantsch Grischun d Idiom als Schuelsprooch ersetzt. De Vorschlag isch sogar bi de Lia Rumantscha ùff Abläänig gstoosse, wo gmeint het, dass die Massnaam de Konflikt neu provoziere dät. Si het vo de Regierig gforderet, e klars Konzept zur Yyfierig vùm Rumantsch Grischun als Schuelsprooch vorzlege. Einewäg het de Groossi Root de Entscheid im Augùscht 2003 aagno, ùn bschloo d Lehrmittel sogar scho ab 2005 nùmme no in Rumantsch Grischun ussezgee.

De Entscheid isch ùff enorme Wiiderstand gstoosse, bsùnders im Engadin, wo d Lehrerschaft über 4'300 Ùnterschrifte dergäge gsammlet het. In derre Petition isch e Konzept zur Yyfierig vùm Rumantsch Grischun in de Schuele gforderet worde, wo d Idiom als Hauptstütz vùm Romanische berùggsichtige sött ùn vorallem dass de Lehrmittelentscheid zrùggnoo wird[26]. De Groossi Root het die Petition im Februar 2004 zur Känntniss gnoo worde, ùn d Regierig isch ùffgforderet worde e Konzept z entwiggle. De Lehrmittelentscheid het aber nit sölle zrùggnoo werde. Im Gägesatz zue friener, hen d Gägner vùm Entscheid s Rumantsch Grischun nit prinzipiel abgläänt. Luut de Renata Coray sin fascht alli Gägner für s Rumantsch Grischun als Amtssprooch ùn als passivi Schuelsprooch gsi. Si sin aber gäge e Verdrängig vo de Schriftidiom dur s Rumantsch Grischun gsi, wo d Basis vùm Romanische syge. Ùff de andre Syte het vorallem d Regierig, de Groossi Root ùn d Lia Rumantscha s Rumantsch Grischun als einzigi Schriftsprooch in de Schuel welle yyfiere. Wyl si sich mit derre Position gäge d Meinig vùm gröössere Deil vo de Romane gstellt het, isch au in Froog gstellt worde, ob d Lia Rumantscha no als Repräsentantin vo de Romane gälte chönnt[27].

2004 sin meereri Befroogige in de romanische Gmeie duregfiert worde, so zum Byspil vo de Jùnge CVP Surselva ùn vo de Lehrerkonferänze. Bi dänne Befroogige isch s Rumantsch Grischun als Schuelsprooch im Engadin ùn in de Surselva meeheitlig abgläänt worde. In Mittelbünde ùn warschynts au im Münschterdaal isch e Mehrheit defür gsi[28]. Im Juni 2004 isch e zweiti Petition aa de Groossroot grichtet worde, wo vo öbe 180 Persönligkeite ùnterzeichnet worde isch. Dezue hen au viili romanischi Intellektuelle ùn Kulturträger ghört, ùn viili wo ursprüngli Befürworter vùm Rumantsch Grischun gsi sin[29]. Es isch gforderet worde, s Konzept Haltiner wiider ùffzgryyfe, ùn de Lehrmittelentscheid zrùggznee, demit nit in d Kultuurautonomi vo de Gmeie yygriffe wird. D Petitionär hen gfürchtet, dass de Entscheid dezue fiert, dass statt em Rumantsch Grischun, vo de Gmeie Dütsch als Schuelsprooch yygfiert wird, ùn hen drùff hygwyyse dass di romanischi Kultuur dur d Idiom wytergee wird, ùn nit dur e gmeinsami romanischi Schriftsprooch wyl es kei gmeinsami romanischi Identität gäb[30]. S Rumantsch Grischun dät wäge däm s Romanisch schweche statt sterche. De Groossi Root het es aber abgläänt, de Entscheid no emool z diskutiere.

Stand: März 2012
0 Gmeie, wo s Rumantsch Grischun als Schuelsprooch yygfiert hen
0 Gmeie, wo imene Schriftidiom ùnterrichtet wird
0 Gmeie, wo s Rumantsch Grischun yygfiert gha hen, aber e Rùggkehr zum Idiom bschloo hen

Im Dezämber 2004 isch schliessli en Regierigsbschlùss zur Yyfierig vùm Rumantsch Grischun als Schuelsprooch gfasst worde. Es het drüü Etappe vorgsänne: „Rumantsch Grischun passiv“, „Rumantsch Grischun aktiv“ ùn „pädagogische Weiterbetreunung“. D Yyfierig het sölle in drüü Variante erfolge: „Pionier“, „Standard“ ùn „Konsolidierung“. D Gmeie hen also sälber chönne feschtsetze, wenn si die Variante yyfiere. De Entscheid, dass ab 2005 d Lehrmittel nùmme no ùff Rumantsch Grischun ussegee werde, isch nit gäänderet worde. Als Argumänt sin aagfiert worde, dass mer sich nümmi fümf verschiidni Schriftsprooche chönnt leischte, ùn dass d Resource für s Romanisch effizienter chönnte bruucht werde. Es isch jetz au klar gsait worde, dass s Rumantsch Grischun d Schriftidiom ersetze söll, aber nit di gschwätzte Idiom[31]. Vo de Lia Rumantscha isch de Entscheid begriesst worde. De Alexi Decurtins het de Entscheid dergäge kritisiert, wyl s Rumantsch Grischun nit eifach nùmme e Ortografireform, sùndern e neui Sprooch syg. Vo de Lehrer sin verschiidni Reaktione cho. Bsùnders d Engadiner Lehrerschaft isch empört gsi dass ihri Meinig vo de Regierig ignoriert worde wär. D Lehrer uss Mittelbünde sin dergäge z friide gsi, ùn in de Surselva sin weenig Reaktione luut worde, was je nooch Position als Zuestimmig oder Resignation gwertet wird[32].

Im Schueljoor 2007/2008 hen 23 sognanti „Pioniergemeinden“ s Rumantsch Grischun als Schuelsprooch in de 1. Klass yygfiert. Im Schueljoor 2008/2009 sin 11 Gmeie dezuecho ùn im Schueljoor 2009/2010 6 wytri[33]. Die 40 Gmeie finde sich vorallem im Münstertal, z Mittelbünde ùn in de Gegend um Ilanz. In 41 Gmeie im Engadin ùn im grööschte Deil vo de Surselva isch dergäge wyter im Idiom ùnterrichtet worde. De Kanton het welle s Rumantsch Grischun bis 2020 aa allene romanische Schuele yyfiere[34]. Rächtlig isch es nit mögli, si dezue z zwinge, wyl d Waal vo de Schuelsprooch z Graubünde e Kompetänz vo de Gmeie isch.

Kehrtwändi in de Schuelpolitik ab 2011

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
E Plakat vùm Verein „Pro Idioms“

Aafang 2011 isch vo Gägner vùm Rumantsch Grischun de Verein Pro Idioms gründet worde, wo d Ùffhebig vùm Lehrmittelentscheid vo 2003 gforderet het. De Verein het deno yy verschiidne Gmeie Initiative lanziert, wiider zue de regionale Idiom als Schuelsprooch zrùggzgoo. Als Gägereaktion hen d Befürworter im April 2011 e Manifescht „Pro rumantsch“ lanciert[35]. Als erschti Gmei het deno d Oberländer Gmei Riein am 24. April 2011 inere Abstimmig sich entschloo, wiider ùff Surselvisch z unterrichte[36]. Im Spootjoor isch usserdäm e Studie vo de Universität Frybùrg veröffentlicht worde, wo insgsamt zum Schlùss cho isch, dass keine vo beide Schueltype unbedingt en Vordeil gägenüber em andre het.

Im Dezämber hen sich deno vier wyteri Gmeie in de Surselva zunere Rùggkehr zum Surselvische entschloo; Laax allerdings het nooch ere Abstimmig s Rumantsch Grischun welle bybhalte[37]. D Lia Rumantscha het in de Zwüschezyt en Kompromissvorschlag gmacht, wo s Rumantsch Grischun d Idiom nit als Schuelsprooch ersetze, sùndern nùmme ergänze söll. Begründet worde isch de Kursweggsel mit em joorelange Stryt um die Froog, wo Fründschafte ùn Familie dät zeryyse[38]. De Groossi Root het deno im Dezämber 2011 mit 63 zue 47 Stimme de Entscheid vo 2003 zrùggnoo, womit de Kanton au wiider Lehrmittel in de Idiom sött zur Verfiegig stelle[39].

Insgsamt hen bis zum März 2012 vierzää Gmeie e Rùggkehr zum Idiom bschloo. Zue dänne Gmeie ghört mit em Münschtertal au die Gmei, wo s Rumantsch Grischun als erschti als Schuelsprooch yygfiert het ùn als Vorzeige-Gmeind golte het. Befürworter vùm Rumantsch Grischun hen im Münschtertal deno aakündigt, vorem Bùndesgricht dergäge z chlage[40]. Im April 2013 het deno au Laax inere zweite Abstimmig defür gstùmme, wiider zum Surselvische zrùggzgoo.[41] Mit däm het en Groossdeil vo de Gmeie z Romanischbünde, wo devor s Rumantsch Grischun als Schuelsprooch yygfiert gha hen, sich entschloo gha, wiider im regionale Idiom z ùnterrichte. Im Oberland hen nùmme Pitasch ùn Trin gäge d Initiativ gstimmt. Wyl Pitasch kei eigni Schuel ùnterhält, sùndern d Chinder ùff Duvin in d Schuel gönn, ùn Duvin über d Ùnterrichtssprooch entscheidet, isch d Entscheidig vo Pitasch ohni Usswürkige. Nùmme di surmeirische Gmeie hen gschlosse welle bim Rumantsch Grischun als Ùnterrichtssprooch blybe, ùn nit welle zum Surmeirisch zrùggkeere[42].

Nooch däm Erfolg het sich Pro Idioms drùff konzentriert, d Lehrplän zum Gùnschte vo de Idiom z beyyflùsse ùn defür z sorge, dass d Schuelbiecher wiider in de Idiom ussegee werde. Eso het Pro Idioms zum Byspil die erschte Entwürf vùm "Lehrplan 21" vùm Kanton kritisiert, wo ihrer Meinig nooch em Rumantsch Grischun z viil Gwicht gee hen[43]. Schliessli het d Lia Rumantscha en Vorschlag gmacht, wo passivi Känntniss vùm Rumantsch Grischun in de Oberstuf vorgseet. Vo Pro Idioms isch de Vorschlag deno „um des Friedens willen“ akzeptiert worde[44][45][46].

Hütigi Verwändig vùm Rumantsch Grischun

[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S Rumantsch Grischun wird in de amtliche Publikatione vo de Bùndesverwaltig ùn vùm Kanton Graubünde bruucht. Di einzelne Gmeie mit Romanisch als Amtssprooch verwände dergäge ihr regionals Idiom. Als Schuelsprooch wird s Rumantsch Grischun hüt vorallem in Mittelbünde im Surmeirische Biet in de Primarschuele bruucht, dernäbe no z Trin ùn in de zweisproochige Schuel vo Chuur. In de oobere Sekundarschuel wird es au yygsetzt, dezue näbe de Idiom aa de Pädagogische Hochschuel vo Graubünde ùn als Ùnterrichtssprooch in de romanische Veraastaltige vo de Universitäte Züri ùn Frybùrg. Sproochkürs für Lüt, wo Romanisch wenn lehre, sin je nooch Noochfroog ùn Preferänz vo de Lehrperson entweder ùff Rumantsch Grischun oder imene Idiom. E neus Lehrmittel „En lingia directa“, wird vo de Lia Rumantscha aber zum Byspil zur Zyt (Augùscht 2016) nùmme in de fümf Idiom ussegee, ùn nit ùff Rumantsch Grischun.[47]

In de Medie wird es im romanische Radio ùn Fernsee Radiotelevisiun Svizra Rumantscha ùn in de Dageszytig La Quotidiana verwändet, wobi dörte d Idiom no en Groossdeil vo de mündliche ùn schriftliche Byträg ussmache. Im romanische Radio ùn Fernsee sin öbe 15% ùff Rumantsch Grischun.[48] Dernäbe wird die Sprooch au ùff verschiidne Websyte bruucht, wie zum Byspil die vo de Lia Rumantscha, vùm Dicziunari Rumantsch Grischun (wo aber grad nit de Wortschatz vùm Rumantsch Grischun erfasst, sùndern de vo de Mùndarte) oder vo „Chattà“, ere Datebank vo Materialie in Rumantsch Grischun.[49] Die romanische Medieagentur Agentura da Novitads Rumantscha verwändet in de Regel für Lokalnoochrichte d Idiom, für Noochrichte, wo sich aa alli Romane richte, dergäge s Rumantsch Grischun.[50] Dernäbe isch s „Pledari Grond“, e Onlinewörterbuech Dütsch-Rumantsch Grischun hüt mit über 215'000 Yyträg s grööschti romanischi Wörterbuech. Ùff de romanische Wikipedia isch d Benùtzeroberflächi ùn d Projäktsyte ùff Rumantsch Grischun. In de Artikel sälber chömme au di regionale Idiom vor, aber di meischte Artikel sin ùff Rumantsch Grischun gschriibe. Di romanische Version vo Microsoft Office isch au in Rumantsch Grischun[51], gnau wie di romanischi Version vo Google oder di romanischi Version vo Firefox.[52] Insgsamt exischtiert für s Rumantsch Grischun inzwüsche e gueti technischi Infrastruktuur mit aktuelle Wörterbiecher ùn Korrekturprogramm.[48]

In de Literatur wird vo de meischte Schriftsteller no e regionals Idiom bruucht, au wänn es inzwüsche au literarische Werch ùff Rumantsch Grischun git. Mangmool werde au verschiidni Varietäte gmischt, wie zum Byspil im romanische Comik „Il Crestomat“, wo d Dialog zwar in de Idiom sin, aber de Erzäälteggst ùff Rumantsch Grischun.[53] Vo de Lia Rumantscha werde au all mee Biecher, Film ùn Hörspiil ùff Rumantsch Grischun ussegee. Viilmool sin des Übersetzige, ùn bsùnders aa Chinder grichtet. Vùm Verein Pro Idioms isch drùm au scho kritisiert worde, dass d Lia Rumantscha s Rumantsch Grischun bhandle würdi, „als wäre dies die Einheitssprache der romanischen Kinder“.[54] Dernäbe werde viili wyteri Prodùkt, wo sich aa e breits Publikum wände ùff Rumantsch Grischun gmacht, eso zum Byspil di zweisproochigi Version vùm Brettspiil Monopoly Graubünden.[55] Usserdäm sin verschiidni wüsseschaftlichi Publikatione, wie zum Byspil di romanischi Version vùm Historische Lexikon vo de Schwyz, s Lexicon istoric retic, ùff Rumantsch Grischun gschriibe.

Wie ùmstritte s Rumantsch Grischun im Alldaag ùn in de Kultuur ällewell no isch, het au en Fall März 2015 zeigt. Dertemool het d Schuel vo Sumvitg-Trun em Chindertheaterstùgg „Scleridas“, wo ùff Rumantsch Grischun gsi isch, abgsait, wyl Eltere negativ reagiert hen ùn mer zue däm Zytpùnkt nit het welle de Stryt aaheize.[48][56]

Quelle

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  • Coray, Renata: Von der Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch Grischun: Rätoromanische Sprachmythen. Hrsg.: Institut für Kulturforschung Graubünden ikg. Casanova Druck und Verlag AG, Chur 2008, ISBN 978-3-905342-43-7 (647 Seiten).
  • Grünert, Matthias. Picenoni, Mathias. Cathomas, Regula. Gadmer, Thomas.: Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden. In: Romanica Helvetica. Band 127. Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KG, Tübingen 2008, ISBN 978-3-7720-8303-7 (647 Seiten).
  • Liver, Ricarda: Rätoromanisch – Eine Einführung in das Bündnerromanische. Gunter Narr, Tübingen 1999, ISBN 3-8233-4973-2 (online).
[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Fuessnote

[ändere | Quälltäxt bearbeite]
  1. ↑ Coray (2008). pp. 110–117
  2. ↑ Coray (2008). pp. 125
  3. ↑ Jachen Curdin Arquint in Schläpfer & Bickel 2000, pp. 250–251
  4. ↑ Coray (2008). pp. 130
  5. ↑ Coray (2008). pp. 135–137
  6. ↑ Liver (1999). pp. 71
  7. ↑ Liver (1999). pp. 69–71
  8. ↑ Coray (2008). pp. 139–140
  9. ↑ Coray (2008). pp. 144
  10. ↑ Coray (2008). pp. 146
  11. ↑ 11,0 11,1 Coray (2008). pp. 148
  12. ↑ Coray (2008). pp. 149
  13. ↑ Coray (2008). pp. 153
  14. ↑ Coray (2008). pp. 387–394
  15. ↑ Coray (2008). pp. 150
  16. ↑ Coray (2008). pp. 155
  17. ↑ Coray (2008). pp. 154
  18. ↑ Coray (2008). pp. 160
  19. ↑ Grünet et al. (2008). pp. 360
  20. ↑ Coray (2008). pp. 177–178
  21. ↑ Coray (2008). pp. 183
  22. ↑ Coray (2008). pp. 173
  23. ↑ Grünert et al. (2008). pp. 368
  24. ↑ Grünert et al. (2008). pp. 366
  25. ↑ Coray (2008). pp. 184–185
  26. ↑ Coray (2008). pp. 195
  27. ↑ Coray (2008). pp. 195–196
  28. ↑ Coray (2008). pp. 200–202
  29. ↑ Coray (2008). pp. 204
  30. ↑ Coray (2008). pp. 203
  31. ↑ Coray (2008). pp. 210
  32. ↑ Coray (2008). pp. 210–215
  33. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 24. September 2015; abgruefen am 27. Februar 2014.
  34. ↑ http://www.drs.ch/www/de/drs/streitpunkt-rumantsch-grischun/260253.208496.rumantsch-grischun-bis-2020-an-allen-romanischen-schulen.html
  35. ↑ http://www.drs.ch/www/de/drs/streitpunkt-rumantsch-grischun/260253.260077.rumantsch-grischun-befuerworter-machen-mobil.html
  36. ↑ http://www.drs.ch/www/de/drs/streitpunkt-rumantsch-grischun/260253.280276.riein-sursilvan-soll-zurueck-an-die-schule.html
  37. ↑ http://www.drs.ch/www/de/drs/streitpunkt-rumantsch-grischun/260253.309900.laax-behaelt-rumantsch-grischun.html
  38. ↑ http://www.drs.ch/www/de/drs/streitpunkt-rumantsch-grischun/260253.305619.moegliche-wende-im-streit-um-rumantsch.html
  39. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 27. Mai 2012; abgruefen am 19. März 2012.
  40. ↑ http://www.tagesschau.sf.tv/Hintergrund/Abstimmungen/Abstimmung-vom-11.-Maerz-2012/Muenstertal-GR
  41. ↑ http://www.srf.ch/news/regional/graubuenden/rumantsch-grischun-praktisch-am-ende
  42. ↑ http://www.proidioms.ch/attachments/article/102/Berichte%20der%20Generalversammlung%20der%20Pro%20Idioms%20vom%2011.%20M%C3%A4rz%202015.pdf
  43. ↑ http://www.proidioms.ch/attachments/article/71/27.10.2013_Stellungnahme%20der%20PIS%20und%20PIE%20zum%20LP21.pdf
  44. ↑ http://www.proidioms.ch/attachments/article/71/PI,%20Medienmitteilung%20betr.%20LP21,%2009.2015.pdf
  45. ↑ http://www.srf.ch/news/regional/graubuenden/sprachvorschlag-der-lia-rumantscha-erntet-kopfschuetteln
  46. ↑ http://www.srf.ch/news/regional/graubuenden/erster-kontakt-mit-rumantsch-grischun-erst-in-der-oberstufe
  47. ↑ http://liarumantscha.ch/uploads/files/descripziun_eld_tud_nov_logo_curr_2.pdf
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 http://www.srf.ch/news/regional/graubuenden/vom-umgang-mit-rumantsch-grischun-im-grossen-und-im-kleinen
  49. ↑ http://www.chatta.ch/fileadmin/user_upload/docs/Chatta-FactSheet-d.pdf
  50. ↑ http://www.anr.ch/index_d.htm
  51. ↑ Downloaddetails: Office 2003 Romansh Interface Pack. microsoft.com. Abgrüeft am 26. Juni 2011.
  52. ↑ http://www.software-rumantscha.ch/
  53. ↑ http://www.crestomat.ch/index.php/de/about
  54. ↑ http://www.proidioms.ch/attachments/article/71/Berichte%20der%20Generalversammlung%20der%20Pro%20Idioms%20vom%2011.%20M%C3%A4rz%202015.pdf
  55. ↑ Archivierte Kopie. Archiviert vom Original am 19. Januar 2015; abgruefen am 16. August 2016.
  56. ↑ http://www.rtr.ch/novitads/grischun/surselva/nagina-tribuna-per-scleridas
Vun "https://als.wikipedia.org/w/index.php?title=Rumantsch_Grischun&oldid=959233"