Muri AG

S AG im Lemma isch s offiziell Chürzel vom Kanton Aargau und wird bruucht, zum Verwächslige mit Yträäg vom Name Muri vermyde, wo öppis anders meined.

Muri
Wappe vo Muri
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Aargau (AG)
Bezirk:	Muriw
BFS-Nr.:	4236i1f3f4
Poschtleitzahl:	5630
UN/LOCODE:	CH MUR
Koordinate:	668329 / 23640447.2749968.341674460
Höchi:	460 m ü. M.
Flächi:	12.34 km²
Iiwohner:	8381 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.muri.ch
Muri-Wey met em Chlooschter Muri-Wey met em Chlooschter
Charte
Charte vo Muri w

Dialäkt: Freiämtertütsch

S Chloschterdoorf Muri im Freiamt esch Hauptort fom aargauische Bezerk Muri ond met knap achttuusig Iiwoner di zwoitgrööscht Gmeind im Freiamt. D Gmäind gids erscht sid 1816, wo sich d Döörfer Wey, Doorfmuuri, Egg ond Hasli zon äinere Gmäind zämeto hend. Wey, Dorfmuuri ond Egg sind hüt oms Chlooschter on ome Baanhoof zämeggwachse.

Geografisch

S Doorf Muri liid am oberen Änd fom Bönztaal. Im Weschte goods gääch de Lindebärg duruf, im Oschte isch de Wagerain d Gränze zom Rüsstool. D Hauptsidlig isch öppe 460 Meeter hööcher ass s Meer, de Wiiler Langematt im Weschte isch de aber scho 570 Meeter dröber. Langematt isch aber nid öppe der einzig Murianer Wiiler: wenn fom Noorde de Bönz noche uf Muuri gohscht, ggsesch zersch emol s Hasli ond Wili. Im Oschte isch Türmele mid Egg zämeggwachse. Nächer gids natörli na mängs Äinzelhof of em ganze Gmäindbann.

De gants Gmäindbann isch 1234 Hektaare gross, 264 derfoo isch Holz ond uf 221 Hektaare isch d Sidlig.

Oss der Gschicht

Di eerschte Lüt sind scho in der Jungstaiziit id Gäged fo Muri cho. Muri sälber isch de öppen im achte-n-oder nüünte Jorhundert fo de n Alemanne ggröndet wore ond hed i säber Ziit Murahe gghäisse. Da Woort heigids vo de Römer: of latinisch gheisst murus "Muur".

Wa ass de witers mid em Doorf bbassiert ischt, da hed fill mid em Chlooschter z tue:

Anno Domini 1027 heigid nämli de Radbot von Habsburg ond s Ita von Lothringen z Muuri es Benediktinerchlooschter ggröndet; schints seig s Doorf forhär dor Ggwalt i Bsits for Familie choo. So we d Hapsborger mid de Joore wichtiger woorde sind, so isch au s Chlooschter riicher ond mächtiger wore.

S Doorf sälber isch au ggwachse ond mid de Ziit heds seperati Döörfer ggee: di höttige Doorftail ond Wiiler. Im Johr 1415 hend d Äidgenosse der Aargau eroberet. Muuri isch i de Gmäine Herrschaft fo de Freie-n-Ämbtere zueggschlage wore.

Hundert Joor spööter isch denn d Froog ggsi, öb mer zor noie Religion fom Zwingli setti wächsle, ond mängs äine het da denn au ggmacht. Aber wo dr Ueli Zwingli denn z Chappel ään im Chrieg ggschtoorben ischt, isch d Sach klaar ggsi ond mer isch wider katolisch worde. S Chlooschter isch sid dete richer ond riicher wore, sid 1701 isch es sogaar en Föörschtabtei ond s riichscht Chlooschter fo de Schwiits ggsi. 1798 sind denn aber d Franzose choo, und ab deet ischs Bachab ggange mid em Chloschter. Di frönde Herre hend s zwaar na nid chönne uufhebe, da hed denn aber di radikal Aargauer Regierig 1841 geern taa. D Chlooschterkasse isch mängs grösser ggsii, ass di järliche Schtüriiname fom ganze Kanton.

Fo det aa hed d Gmäind müesse da mache, wa s Chlooschter iez nömme chan: zom Biischpiil för d Bildig luege. I dere Ziit hed sich s Doorf aber au schtarch entwikklet: D Fusion fo de Wiiler 1816, denn hed d Woler Schtrauinduschtrii en chline-n-Uufschwung gee, ond änds 19. Jorhundert heds denn au d Isebaan gge. De Baanhof, wo mer sinertsiit äifach is Nüüt ggschtellt hed, ischt hüt, mid em Chlooschter zäme, s Zäntrom fom Doorf.

Bilder

• 
  s Doorf Muuri, hindedranne ggsed mer de Albis ond de Hüetlibärg
• 
  d Chlooschterchile

Na öppis öber s Ggmäintswappe

S Wappe het en silbrigi zwoiräi-igi Muur mid schwaarze Fuege ond drüü Zinne. Äigentlich isch da s Wappe fom Chlooschter. Früecher hed mer na s Wappe fo de Freie-n-Ämbter (di goldig Martersüüle fom Häiland) för s Doorf ggna.

Statistik

Joor	1755	1803	1850	1900	1930	1950	1960	1970	1980	1990	2000
Iiwoner	1158	1473	1929	2073	3130	3680	3957	4853	5399	6009	6545

Am 31. Dezember 2007 hend 6670 Lüt z Muri ggwont, 20,7 Prozänt derfoo sind ke Schwiizer ggsii. Wo mer im Joor 2000 Volchszälig ggmacht hed, hend 63,7 Prozänt ggsäid si seigid römisch katolisch, 16,6 Prozänt reformiert, 2,5 Prozänt christlich-orthodox und 6,9 Prozänt muslimisch; 1,0 Proz$nt hend süsch en Religion ggha.

86,4 Prozänt hend ggsäit si heigid Tütsch als Hauptschbbrooch, 4,2 Prozänt Albanisch, 2,7 Prozänt Italienisch, 2,2 Prozänt Serbokroatisch, 1,1 Prozänt Portugiisisch.

Z Muuri gids guet 3800 Aarbetsbbläts, 5 Prozänt ir Landwerschaft, 40 Prozänt ir Induschtrii ond 55 Prozänt be de Dienschtläischtige.

Lüüt

• Konrad vo Mure, Theoloog und Enziklopädischt im drizääte Joorhundert

Literatur

• Fridolin Kurmann: Muri (AG). In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Georg Germann: Die Kunstdenkmäler des Kantons Aargau, Band V: Der Bezirk Muri. (= Kunstdenkmäler der Schweiz. Band 55). Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1967, DNB 457321970.
• Jean-Jacques Siegrist: Muri in den Freien Ämtern. Band 1. Verlag Sauerländer, Aarau 1989 ISBN 3-7941-2441-3}
• Hugo Müller: Muri in den Freien Ämtern. Band 2. Verlag Sauerländer, Aarau 1989 ISBN 3-7941-3124-X

Weblink

 Commons: Muri – Sammlig vo Multimediadateie

• Houmpeitsch fo de Gmäind Muuri