Dr Zwätschgechrieg
Dr Zwätschgechrieg isch en antijüüdische Pogroom in de Aargauer Gmäinde Ändige und Längnau im Joor 1802 gsi. Er isch Däil vo dr Usenandersetzig zwüsche de liberale Understützer und de konserwative Gegner vo dr Helvetische Republik gsi, wo in Stäcklichrieg usgartet isch und wo denn die Helvetischi Republik under em Druck vom Napoleon mit dr Mediationsakte e nöiji Verfassig überchoo het.
Dr Naame
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Naame «Zwätschgechrieg» isch vo de Zwätschge choo, wo denn zum Dröchne usbräitet gsi si und wo d Buure vernichdet häi. En andere Naame für e Pogroom isch «Stoffballechrieg» oder «Bändelichrieg» noch de Stoffballe, wo gstoole worde si.
Vorgschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Zwüsche 1623 und 1633 si d Juude us alle Stedt in dr Alte Äidgenosseschaft verdriibe worde. Nume no in dr Groofschaft Baade, wo vo 1415 bis 1798 e Gmäini Herrschaft vo dr Äidgenosseschaft gsi isch, häi si sich im Surbdaaler Ooberlängnau döfe niiderloo. Vo 1678 häi si au z Ändinge döfe lääbe. Si si diräkt em Landvogt z Baade understande und häi sich weder mit Landwirtschaft no mit eme Handwärk döfe s Lääbe verdiene. Doorum si si Händler am Baadener Määrt worde und an dr Zurzacher Mäss, wo internazionali Bedütig gha het. Vo 1696 aa häi si alli 16 Joor vo dr Oobrigkäit e düüre Schutz- und Schirmbrief müesse chaufe. Vo 1776 aa häi d Juude nume no in dene bäide Noochberdörfer s Woonrächt gha, aber wil ene dr Bsitz vo Land verbote gsi isch, häi si sich mit Christe müesse zämmedue, wo denn mit em Gäld vo de Juude Hüüser baut häi. Un wil si nume dört häi döfe übernachte, häi si nid wit vo dehäi furt chönne. D Juude häi in dere Zit öbbe 45 Brozänt vo dr Bevölkerig vo Ändige und Längnau usgmacht.
Mit dr Broklamazioon vo dr Helvetische Republik isch d Ornig vom Ancien Régime ufghoobe worde und die Gmäini Herrschaft vo dr Groofschaft Baade isch zum Kanton Baade worde. Gliichzitig het sich d Situazioon vo de Juude in dr Helvetik under em Iifluss vo de franzöösische Bsatzer afo verbessere und die konserwative Däil vo dr christlige Bevölkerig häi d Juude as Understützer vo de liberale Ideä gsee, wo iine so verhasst gsi si. D Buure, wo vo dr Helvetik ghofft häi, ass si vo de verhasste Zääte befreit wurde, si schweer entdüscht gsi, wo si witer Zinse und Zääte häi müesse zaale, und vili häi bi de jüüdische Längnauer Händler Schulde gha. Und so wie s im Antisemitismus immer gang und gääb gsi isch, het mä alle Juude d Schuld für alles in d Schue gschoobe.
Dr Pogroom
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Vorberäitige für en Überfall uf d Juude het s scho lengeri Zit gee. Am 21. Septämber 1802 het sich denn e Pööbel vo mee as 800 Iiwooner us dr Umgääbig vo Ändige und Längnau versammlet. Si si über d Juude in de bäide Gmäinde häärgfalle und häi iire Bsitz blünderet, Hüüser aazündet und iiri Iirichdig vernichdet. Umchoo isch zwar niemer drbii, aber Juude si bedroot, misshandlet und entfüert worde. D Usreed vo de Randalierer isch gsi, ass d Juude vo dr Helvetische Republik brofitiert häige.[1] Die christlige Iiwooner vo de Dörfer si mäistens verschoont bliibe.
D Entwigglige noch em Pogroom
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Pogroom isch schliesslig doch no undersuecht worde. E baar vo de Blünderer häi bi iire Verhöör dr Zürcher Landvogt Jakob von Steiner as iire Ufdraaggääber aagee und häi verzelt, er häig ene «10 Batze Sold» zaalt. Dr Johannes Jakob Frei us dr reformierte Schulthäissefamilie Frei z Brugg isch woorschinlig dr Aafüerer vo de «300 Bärner» gsi, wo z Längnau zwäi jüdischi Gäisle verschleppt häi, äine vonene dr Längnauer Parnass Marem Dreifus, d. h. dr Vorsteer vo dr jüüdische Gmäind. Dr katholisch Anton Frei us Äredinge, wo hooch uf eme Ross d Buure aagfüert het, het alli Schuld uf e Steiner abgschoobe.[2]
Für d Schääde, wo d Buure aagrichdet häi, 28'000 Franke z Längnau und öbbe 3'800 Franke z Ändige, häi d Juude nie en Entschädigung überchoo und es git au kä Dokumentazioon drüber, ass d Blünderer oder iiri Aastifder je zur Rächeschaft zooge worde weere.[3]
Mit dr Mediazioon isch 1803 wider e föderalistischs Staatsmodäll iigfüert worde. Im Aargauer Juudegsetz häi d Juude denn 1809 gwüssi Rächt überchoo und iine si Brüef ufdoo worde, wone vorhär verbote gsi si,[4] alles in allem isch das Gsetz aber e grosse Ruggschlaag gsi.[5] In dr Äidgenosseschaft isch aber d Gliichstellig vo de Juude lang nüm uf em Dabeet gsi. D Niiderlassigsfreihäit in dr ganze Schwiiz häi d Juude erst 1866 mit ere Däilrewisioon vo dr Bundesverfassig überchoo, und s Ortsbürgerrächt im Kanton Aargau sogaar erst 1879.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- «Zwetschgenkrieg». Als man im Surbtal gegen die Juden zog. Artikel uf srf.ch vom 13. Dezember 2019
Kwelle
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Dr Ardikel «Lengnau AG» in dr dütsche Wikipedia
- Hebeisen, Erika: «Hier geht es schrecklich unmenschlich zu!» Das Pogrom von 1802 gegen die jüdischen Gemeinden im Surbtal, in Badener Neujahrsblätter, Band (Jahr): 73 (1998) uf e-periodica.ch
Fuessnoote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Philipp von Cranach: Judentum. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- ↑ Hebeisen 1998, op. cit., S. 13f.
- ↑ Hebeisen 1998, op. cit., S. 16.
- ↑ Walter Weibel: In Begegnung lernen: der jüdisch-christliche Dialog in der Erziehung. LIT Verlag, Münster 2013, S. 56.
- ↑ Florence Guggenheim-Grünberg: Die Juden in der Schweiz. 2., erg. Ufflaag. Juris, Züri 1976 (Beiträge zur Geschichte und Volkskunde der Juden in der Schweiz. Heft 7).