Gschäid
| Dialäkt: Baseldütsch |
S Gschäid isch e spootmiddelalterligi Behörde z Baasel und im Schwarzbuebeland gsi, wo für d March, d. h. d Gränzstäi, Grääbe, Muure und anderi Markierige vo de Gränze zwüsche de verschidnige Fälder und Fluer zueständig gsi isch. Usserhalb vom Stadtbann vo dr Stadt Baasel het men em Gschäid au Landsgschäid gsäit.[1] Z Basel het s Gschäid bis in s 19. Joorhundert bestande.
S Gschäidsgricht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]In dr Stadt Baasel het s im 15. Joorhundert drei Gschäid gee, e groosses und zwäi chliini. S groosse het im Dombrobst ghöört, und dä het dr Vorsitzer vom Gricht, dr Gschäidsmeyer, chönne ernenne. Dr Dombrobst het au d Stroofgälder iizooge, wo sis Gricht de Verurdäilte uferläit het. Das Rächt isch woorschiinlig vom Zäänterächt cho, wo dr Brobst im Bann vo Groossbaasel ghaa het. Dr Meyer het müesse Baasler Bürger und in dr Stadt woonhaft si. Er het d Schäidlüt, d. h. d Biisitzer, d Bammert, wo d Bolizeidiener vom Gricht gsi si, und d Hirte aagstellt. Er het si vor e Stadtschriiber brocht, wo dr Äid us em Stadtbuech vorglääse het. Dä häi si denn müesse schwööre.[2]
Die chliinere Gschäid häi im Brobst vo Sankt Alban und dr Zumft zu Räblüt ghöört. Im Brobst vo dr Dalbe sini Befuegnis si uf d Lääche vom Dalbe-Chloster begränzt gsi. Was s Gschäid vo de Räblüt genau für Kompetänze gha het, isch unsicher. Mä wäiss ass d Zumft 1461 iir Rächt öffentlig het müesse verdäidige. Dr Händel mit em Dombrobst isch vor e Baasler Root cho und e Kommission het entschiide, ass die bäide Gschäid zämmgläit wurde und dass s Gschäid us em Meyer und zää Schäidlüt wurd bestoo, wo fümf vo dr Zumft zu Räblüt und die andere fümf us de übrige Zümft müesse ernennt wärde.[3]
1491 isch s groosse Gschäid vo dr Stadt übernoo worde. Dr Root het sofort e nöije Meyer, dr Hans Baklin, und nöiji Schäidlüt ernennt. S Gremium het sich vo denn aa us sich sälber uuse ernöijeret.
Z Rieche het mä in de 1540er Joor jedes Joor zwäi allgemäini Marchdääg abghalte. Wenn öbber sust underem Joor vom Gschäid e Schiidspruch het welle, het er fümf Schilling müesse zaale und s Gricht het e bsundrige Marchdaag aagsetzt. Wenn s Gricht en Urdäil gfellt het, het s «Urdäilgäld» bar müesse zaalt wärde, sust isch äim e Stroofgäld vo fümf Schilling adroot worde.[4]
Noch dr Gescheidsordnung der Stadt Basel vo 1770 isch dr Gschäidsmeyer vo dr Meerere Stadt, d. h. vom Groossbaasel, dä gsi, wo vo dr hööchere Zumft gsi isch. As Bresidänt vom Chlaibaasler Gschäid hingege het dr Schulthäiss fungiert.[5]
Bis 1831 het s Gschäid as Marchgricht bi Gränzstritigkäite entschiide, vo denn aa isch s Gschäid e Kommission gsi, wo für Marche und Fluer im Allgemäine zuestandig gsi isch. Es het sich, au in dr Stadt, as Bolizei um dr Friide kümmeret und bi Verstöss Stroofe verhängt. Es het noch de Gsetz grichdet, wo dr Baasler Root erloo het, und schwereri Verbräche si under d Grichtsbarkäit vo dr Stadt gfalle.[6]
Missbrüüch si au registriert worde. So isch 1759 e Liste vo Feeler vom Gschäid z Wintersinge veröffentligt worde: es sige zum Bischbil vilmol nume zwäi statt, wie s Gsetz es verlangi, drei Gschäidslüt bim Setze vo Marchstäi drbii; dr Abstand zwüsche de Stäi sig vilmol vil z grooss; mä nääm immer wider irgend e Stäi, au wenn er vil z chlii und unschiinbar sig, so dass mä gar nid merki, ass das e March sig; d Stäi wurde so schlächt gsetzt, ass si liicht chönni ufglüpft und verschoobe wärde und schliesslig wurde die mäiste, wenn nid alli Landgschäid iiri Stäisetzige gar nid brotokolliere.[7]
Dr Bannritt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Im 15. Joorhundert het s Gschäid an dr Uffaart e fiirlige Umgang vom Stadtbann gmacht, jedes Mol begläitet von e Hufe Lüt. Mä het drbii kontrolliert, ass d Gränzstäi nid verschoobe worde si. Da Bruuch isch scho im Joor 1493 alt gsi. In däm Joor het mä nämlig gschriibe, ass es noch «unerdänkligem Härkomme» und scho immer eso gsi sig, ass wenn dr Meyer und d Schäidlüt an dr Uffaart um e Bann wurde rite, si denn äi Joor im Huus vo de Räblüt und im neggste Joor wider im Huus vo de Gärtner wurde go ässe.[8]
Au s Chläibaasler Eeregschäid het e Bannumgang gmacht und zwar am Georgsdaag (23. April). Drbii het s under anderem kontrolliert, ass d Landäigedümer alli Rupenäster vo de Böim aabegnoo häi. Bi Verstööss isch e Buess fellig worde.[9]
Fuessnoote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Schwizerisches Idiotikon, Band 8, Spalte 227
- ↑ Ochs 1792, S.62
- ↑ Ochs 1792, S.62f.
- ↑ Johannes Schnell, Rechtsquellen von Basel: Stadt und Land, 1865, Band 2, S.84ff.
- ↑ Schnell 1865, S.1048
- ↑ Peter Ochs, Geschichte der Stadt und Landschaft Basel, Band 5, 1792, S.61
- ↑ Schnell 1865, S.399.
- ↑ Ochs 1792, S.66.
- ↑ Schweizerisches Idiotikon, Band 8, Spalte 225f.