Borsod-Abaúj-Zemplén

Borsod-Abaúj-Zemplén

Komitatssitz	Miskolc
Flächi	7247,00 km² (2. Platz)
Ywohnerzahl	709'634 Ywohner (2008, 2. Platz)
Bevölkerigsdichti	98 Ywohner pro km²
Dialekt	Nordwest- und Nordostdialäkt (Palóci és Eszakkeleti nyelvjárások)
ISO-3166-2-Abchürzig	`HU-BZ`

Borsod-Abaúj-Zemplén (IPA: [borʃod ɒbɒuːj zɛmpleːn], Ungarisch Borsod-Abaúj-Zemplén megye, ungarndütsche Name: Borschod-Abauj-Zemplén) isch eins vo de ungarische Komitat. S litt im Nordoste vom Land (ghört aber zu de Region Nordungarn) und gränzt an d Slowakei. Agränzendi Komitat sin Nógrád, Heves, Hajdú-Bihar und Szabolcs-Szatmár-Bereg. Komitatssitz isch Miskolc.

Borsod-Abaúj-Zemplén isch s zweitgröschte ungarische Komitat sowohl mit de Flächi (noch Bács-Kiskun) und mit de Bevölcherig (noch Pest).

Herchunft vom Namme

De Namme vom Komitat chunnt vo denne vo drei historische Länder vo Ungarn. Alli drei sin um e Schloss umme entstande.

Borsod isch noch me Schloss bi Edelény benännt worre. De Deil "Bors" chunnt vom Ungarische bors (Pfäffer), s Suffix -d isch e Suffix für Ortsnämme.
Abaúj chunnt vom Schloss Abaújvár in de glychnamige Stadt. Új vár heißt neus Schloss, d Aba sin Herrscher im Mittelalter gsi.
Au Zemplén isch noch me Schloss benännt. De Namme chunnt vom slovakische Wort zem (=Erde, Bode, Land). S Schloss stoht bi Zemplín in de Slowakei.

Geografy

Borsod-Abaúj-Zemplén litt dört, wo d Berg im Norde uff di Großi Ungarischi Diefebeni träffe, drum sin di nördligere Deil vom Land bergig und di südlige flach. Di topografische Eigeschafte variiere so stark wie in chum neume anderscht z Ungarn. Di beide höchste Punkt vom Komitat sin d'Petőfi-Ussichtsstell uff em Bükk (956 Meter) und s Szalánc-Gebirge an de slowakische Gränze (896 Meter).

Di durchschnittligi Temperatur isch im Verglych zum Rest vo Ungarn dief; do isch 1940 au di diefsti Temperatur (-35 °C) vom Land gmässe worre. Au d'Azahl Sunnestunde isch relativ dief; es gheit überdurchschnittlig vyl Nyderschlag (700-800 mm).

Gschicht

Mittelalter

D'Magyare hän zwei Sydligswälle in dem Gebiet undernoh, wo vorher vo Slawe bsetzt gsi isch. Noch em Uffbau vom ungarische Staat sin do di hisdorische Komitat bildet worre; Zemplén und Gömör sin scho im 11. Johrhundert entstande. Zu Borsod hät am Afang au Torna, spöter e eiges Komitat, ghört; zu Abaúj hän au di spötere Komitat Heves und Sáros ghört. Di drei gnännte Komitat sin im 12. Johrhundert vo Borsod bzw. Abaúj drännt worre und ihri Gränze hän deno nümmi verändert.

Zwei Drittel vom Land hän im Chönig ghört, s übrig Drittel isch Bsitz vo Adelsfamilie wie de Herre vo Miskóc gsi. E Deil vo de Bevölkerig hän Ywanderer (Petschenege, Wallone, Tscheche, Dütschi) dargstellt. Spöter, im 12. Johrhundert, hät sich d'Bsitzverdeilig verändert und meh Land isch in de Bsitz vo de Adlige cho. In säller Zit dauche zum erschte Mol d'Näme Bors und Aba uff. D'Chirch hät e wichtige Adeil dra gha.

Im 14. Johrhundert isch s Land deno in d'Händ vo de oligarchák (Adel mit regionaler Herrschaft). Am meiste hät im Amadé Aba ghört, wo uss em Aba-Gschlächt gsi isch. De Chönig Robert I. hät en 1312 in de Schlacht vo Rozgony bsygt; sither isch s Land widder im Bsitz vo de Chönig gsi.

Zu de Zit, wo d'Anjou-Dynasty z Ungarn gherrscht hät, hän sich d'Underschyd zwüsche de Dörfer und de Städt stärker usebildet. Näbe de wichtigere Städt wie Kassa oder Miskolc sin no über 40 Minderstädt entstande. D'Handelsstroße uff Pole und Russland hän durch s Komitat gfiehrt und au zu de Entwicklig vo de Region bydrage. Diósgyőr hät under em Lajos Nagy e Blietezit erläbt.

Friehi Neuzit

Ab em 16. Johrhundert sin Mühle und Wybau bedrybe worre, was zu de Entwicklig vo de Industry und vo de Städt bydrage hät. Noch de Schlacht vo Mohács hän die osmanische Türke de Großdeil vo Südungarn bsetzt; s Gebiet Borsod-Abaúj-Zemplén isch e wichtigs Gebiet worre. Nochdem d'Türke vertrybe worre sin, isch s zu de Habsburger cho. S Komitat isch Usgangspunkt vo verschydene gschichtlige Ereignis gsi, z. B. vo de Revolution gege d Habsburger und vo de Uffchlärig. Durch di ängi Verknüpfig mit Sybebürge isch au d'Reformation ins Komitat cho, was d'Errichtig vo Schüele bewirkt hät.

Im 18. Johrhundert sin Städt freichauft worre. Miskolc isch mit siner Industry di wichtigsti Stadt worre; es sin verschydeni usländischi Sydler cho (Slowake, Grieche, Dütschi und Russine), wo ganzi Dörfer errichtet hän. De Abbau vo Brunkohle, d'Glas- und d'Ysebroduktion sin uffgstyge. 1787 hät s Gebiet fast 500'000 Ywohner gha.

Neuzit

Im 19. Johrhundert hät sich vo de drei Komitat vor allem Borsod entwickelt, bsunders d'Umgebig vo Miskolc. Zahlrychi bekannti Persönligkeite uss de Zite vo de Uffchlärig, de Reformzit und de Sprocherneuerig chömme uss dem Gebiet. Noch em Östrychisch-Ungarische Usglych hät sich d'Region schnäll entwickelt und vor allem d'Industry isch usbaut worre. Zudem hät mer s Ysebahnnetz erwitert.

Noch em Verdrag vo Trianon sin großi Deil vo Nordungarn an Tschechie cho; Abaúj hät 48 Prozänt vo siner Flächi verlore, Zemplén 72% und Gömör 92,5% (Borsod hät keini Verlust gha und isch mit de übrige 7,5 Prozänt vo me Nochberkomitat vereint worre). Szikszó isch di neui Hauptstadt vo Abaúj-Torna worre.

Noch em 2. Wältchrieg hät Ungarn sini Territorie zruckkriegt; di alte drei Komitat sin widderhergstellt worre. 1950 hät mer s Komitat Borsod-Abaúj-Zemplén uss ne bildet; Miskolc isch sither de Komitatssitz.

Während em sozialistische Regime hät sich d'Schwerindustry im Gebiet entwickelt; Miskolc, Ózd und Kazincbarcika sin di wichtigste Industryzäntre worre. In de 80er-Johr hät Miskolc di höchsti Bevölcherigszahl gha. De Zerfall vo de Sowjetunion hät de Wirtschaft schwer gschadet. Mer versüecht sither, mithilf vom Tourismus d Krise in Griff z kriege, was wäge de vyle kulturäll wichtige und Nadurschutzgebiet glingt.

Wirtschaft

Noch de Industrialisierig isch s Komitat under de Sozialiste durch s vyle Vorcho vo Brunkohle e fiehrendi Industryregion gsi. Mer nännt s drum au s Ruhrgebiet vo Ungarn. Industryzäntre sin Miskolc, Ózd, Tiszaújváros und Kazincbarcika. Nochdem di sozialistischi Regieig zämmegheit isch, hät e Krisezit agfange; sither hät Borsod-Abaúj-Zemplén di höchsti Arbetslosigkeit und s diefste BIP vo Ungarn. D'Umwältverschmutzig hät in de letschte Zit abgnoh.

40 Prozänt vo de Komitatsflächi sin landwirtschaftlig nutzbars Land.

Tourismus

D'Attraktione vom Komitat sin d'Natur (vor allem de Nationalpark z Aggtelek), di romantische mittelalterlige Burge und Ruine und d'Heilbäder. Bekannti kulinarischi Spezialitäte sin de Wy vo Tokaj und de Säkt vo Gönc.

Ungarndütschi Ortsnämme

Ungarndütschi Ortsnämme im Komitat Borsod-Abaúj-Zemplén

Hercegkút - Trautsondorf, Tranzensdorf
Károlyfalva - Karlsdorf (zue Sátoraljaújhely)
Rátka - Ratka, Ratkau

Weblink

Commons: Komitat Borsod-Abaúj-Zemplén – Sammlig vo Multimediadateie

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Borsod-Abaúj-Zemplén_County“ vu de änglische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Borsod-Abaúj-Zemplén_megye“ vu de ungarische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.