Estnischi Sproch

E aglüegti Version vo derre Site, wo am 1. März 2023 freige worre isch, basiert uff derre Version.

Estnisch (eesti keel)
Verbreitig:	Eschtland Eschtland
Sprecher:	1,1 Millione^[1]
Linguistischi Klassifikation:	Uralischi Sproche Finno-ugrischi Sproche Finnopermischi Sproche Wolgafinnischi Sproche Finnosamischi Sproche Ostseefinnischi Sproche Estnisch
Unterteilige:	Nord- und Süddialäkt, Nordostküstedialäkt
Offizieller Status
Amtssprooch vo:	Eschtland Eschtland
Sproochchürzel
ISO 639-1	et
ISO 639-2	est
ISO 639-3	est

Estnisch (Eigebezeichnig eesti keel, uff Finnisch viro/eesti) isch e finno-ugrischi Sproch, wo vor allem z Estland gschwätzt wird. 'S isch mit em Finnische verwandt, hät aber dütlig meh dütschi Yflüss wie säll.

Verbreitig

Estnisch isch d Amtssproch vo Estland und wird dört vo 950'000 Lüt als Müetersproch gschwätzt.^[2] Witeri (rund 200'000) Sprächer läbe vor allem z Russland, Kanada, Schwede, Finnland und Australie.^[3] Z Estland schwätze 25 Brozänt vo de Ywohner Russisch als Müetersproch; sälli läbe vor allem im Nordoste vom Land und in de Hauptstadt Tallinn. Usserdëm git's Minderheite, wo Wißrussisch, Finnisch und Ukrainisch als Müetersproch hän.^[4]

Klassifikation

Estnisch ghört zum Ostseefinnische Zwyg vo de finno-ugrische Sproche, isch also e uralischi Sproch. Am nöchste verwandt isch's mit em Finnische; Finne und Este chönne sich normalerwis verstoh. Witer entfärnt isch d Verwandtschaft zum Ungarische, wo hauptsächlig e grammatikalischi (z. B. Verwändig vo vyle Kasus) und weniger e lexikalischi Verwandtschaft isch, sodass öbber vo Estland Ungarisch nit verstoht bzw. anderschtumme.

Yflüss vo andere Sproche uff s Estnisch

Näbe baltische und slawische Sproche slawische wyst s Estnisch zimlig usbrägti dütschi Yflüss uff: Estnisch wird als zu 25 Brozänt dütsch^[5] bschrybe. Di dütsche Lehnwörter werre vier verschydene "Epoche" züegschrybe:

1. Epoche: d Zit vo de große Völkerwanderig. Sällemols hän d Este germanischi Begriff wie zum Bispyl "Gold" übernoh.
2. Epoche: s Mittelalter. Sällemols isch s Gebiet östlig vo de Ritter vom Dütsche Orde erobert worre.
3. und 4. Epoche: d Hanse-Zit, wo de baltisch-dütsch Adel z Estland gherrscht hät.^[5]

D Mehrheit vo de dütsche Lähnwörter chunnt uss em 13. Johrhundert.^[6]

Mänki dütschi Lähnwörter cha mer nit gly als sonigi erkänne, wyl si an s Estnisch abasst worre sin. S <sch> wird zum Bispyl vor allem in de ältere Lehnwörter ewegglo, wyl s Estnisch in de eigene Wörter kei [ʃ] kännt (in neuere Främdwörter wird's degege mit me <š> gschrybe). Bispyl für de sch-Entfall sin naps, tund, pekk, loss, lips (Schnaps, Stund, Späck, Schloss, Schlips. Au s k am Wortafang wird ewegglo (nopf = Chnopf (dt. Knopf)). Bsunders vyli Lähnwörter bezeichne Wärkzüg, Chleider und Obschtsorte (Hammer, Sägi, Chirsi, Birne, Chleid, Mütze).^[5]^[7]

Merchmol

Estnisch isch e agglutinierendi Sproch, des heißt si verwändet vyli Suffix (Ändige). D Nome underscheide 14 Fäll.
D Vokal underscheide drei Qualitäte und nit wie uff Alemannisch numme zwei (lang und churz). Di 2. und 3. Qualität werre in de gschrybene Sproch nit underschyde.
'S git kei grammatikalischs Gschlächt.
Ändige werre noch re Vokalharmony bildet, wo hälli und dunkli Vokal underscheidet.
D Adjektiv basse sich in Numerus und Kasus an s Subschtantiv a, wo si beschrybe.
'S wird uff e kombläxi Art verneint.
Artikel existiere nit.

Gschicht

S estisch Volk läbt scho sit dausende Johr im hüttige Estland. Sällewäg git's di beide Dialäkt (Nord- und Süddialäkt) scho lang. De Name "Estnisch" (Eesti) isch durch skandinavischi Völker brägt worre; im Johr 98 n. Chr. wird er vom Tacitus als "Aestii" erwähnt. Im 13. Johrhundert hät de dütsch Orde Estland erobert und sini Ritter hän dört (näbe de Yheimische) e neui Bevölcherigsgruppe bildet. Uss säller Zit chömme di vyle (Nider-)Dütsche Lehnwörter.

Di erschti schriftligi Überlieferig chunnt uss em Johr 1220.^[8] S erscht Büech uff Estnisch isch im Johr 1535 druckt worre; do sich d Reformation z Estland ab 1523 zimlig schnäll verbreitet hät, enthaltet's brotestantische Inhalt. Di erschti Zitschrift (Lühike Õpetus) isch im Mai 1766 usege worre; d Uswahl und Azahl Usgabe vo Zitige und Zitschrifte hän sin schnäll gstyge, wyl de Adeil vo Lüt, wo läse und schrybe hän chönne, mit 70-80 Brozänt (um 1850) zimlig hoch gsi isch.^[9]

Dialäkt

Estnisch underscheidet zwei Hauptdialäkt, wo sich stark underscheide: de Norddialäkt und de Süddialäkt. Je noch Klassifikation chunnt zu denne beide no e dritte dezüe, de Nordostküstedialäkt. De Norddialäkt wird z Tallinn und i me Großdeil vo Estland gschwätzt, de Süddialäkt südlig vo de Stadt Tartu und de Nordostküstedialäkt de Küste entlang vom Gebiet östlig vo Tallinn bis uff Narva.^[10] D Standardsproch basiert uff em Norddialäkt. Mänki devo sin am Ussterbe, wyl si z wenig Sprächer hän.

De Underschyd zwüschem Nord- und em Ostdialäkt isch öbbe so groß wie dä zwüsche Spanisch und Portugysisch.^[11]

Ussproch^[12]

Vokal

churz		lang
Vokal	IPA	Vokal	IPA
a	[a(ˑ)]	aa	[aː]
ä	[æ(ˑ)]	ää	[æː]
e	[e(ˑ)]	ee	[eː]
i	[i(ˑ)]	ii	[iː]
o	[o(ˑ)]	oo	[oː]
õ	[ɤ(ˑ)]	õõ	[ɤː]
ö	[ø(ˑ)]	öö	[øː]
u	[u(ˑ)]	uu	[uː]
ü	[y(ˑ)]	üü	[yː]

Amerkige:

Di churze, d. h. di einzelne Vokal sin ändwäder churz oder halblang, was am Schriftbild nit z seh isch.
I'me Diphthong werre d'Vokal glych usgsproche wie wenn si einzeln stönn, d. h. <äe> wird au als [æe] usgsproche.

Konsonante

Büechstabe	b	c	d	f	g	h	j	l	ll	m	n	nn	ng	nk
IPA	b	ts	d, dʲ	f	g	h, —	j	l, lʲ	ll	m	n, nʲ	nn	ŋ	ŋk
Büechstabe	p	q	qu	r	s	ss	š	t	tt	v, w	x	y	z	ž
IPA	p	k	kv	r	s, sʲ, z, zʲ	ss	ʃ	t, tʲ	tt, tʲt	v	ks	j, y	z, s	ʒ, ʃ