Richard Gäng

Dr Richard Gäng (* 21. April 1899 z Immeneich bi St. Bläsi; † 10. Aügschte 1983 z Friiburg) isch Lehrer un alemannische Dichter un Sprochschitzer gsii.

Üs em Läbe vum Gäng

Dr Gäng Richard isch am 21. April 1899 z Immeneich im Albtal (Hotzewald) uf d Wält kumme; dr het 7 elteri Gschwischtrig gha; si Vatter Roman isch Büür, Fuehrhalter un Burgemeischter gsii. Si Mueter Marie geb. Müller isch d Dochter vum e Schniidermeischter gsii – dr het si scho mit drei Johr verlore. Uf s Gänge großem Hof sin Gnächt un Mägd bschäftigt gsii; si hän 16 Ross un drzue no ander Viih gha. Dr Gäng Richard het speter in sinem „Mysterium Heimat“ gschriibe, dr diäg im Schwarzwald un sinene alemannische Ahne üs em Gebirg si inneri Brägig verdanke. „Meine Heimat führte mich stets und führt mich heute noch.“ Dr Gäng meint, wu Elterehüüs un Heimet ke Kern im e Mänsch glegt hän, diäg ke Macht vu dr Wält aü numme s ringscht Blettli kenne wagse lo.

Dr Gäng Richard isch z Immeneich in d Volksschuel gange (1905-1910), z Waldshuet uf d Realschuel (1910-1912) un z Friiburg i. B. uf d Rotteck-Oberrealschuel (1912-1916). Drno isch er z Ettlinge ufs Lehrerseminar gange (1916-1917 un 1919), unterbroche vum Erschte Wältkriäg, wun er 1917/18 Soldat gsii un schwär verwundet wore isch. Dr isch drno Lehrer an verschiidene badische Volksschuele gsii, so z Buchen im Odewald un z Manne. Z Mannheim-Freudenheim isch er mit Inflation un Eländ konfrontiärt gsii, d Vättere vu dr meischte vu sinene Schiäler sin arbetslos gsii. Dr het e starki Firsorg fir sozial benochdeiligti Kinder zeigt; e Schiäler vun em, dr Heinrich Bücheler, verzellt, ass er z Herwelze glii am Afang d Schiäler gfrogt het, wär e eige Nachthämm het. Dodra het er dr sozial Status kenne abläse; d arme Schiäler hän im Daghämm gschlofe. Diä het er versucht, bsunders z ferdere. Sini Schiäler heb er mit Lob un Tadel gfiährt, s Meerrehrli (dr Bambusstäcke) seig ungnutzt rumgläge.

1935 het er d Herta Leveringhaus ghirate; do isch e Familiä mit drei Kinder düs wore (zwee Sihn un ei Dochter).

Dr Richard Gäng isch wiä vil Lehrer im Dritte Riich Mitgliid vu dr NSDAP wore, är isch 1933 in d Bardei iidrätte. Vu 1942 bis 1944 isch er Kreiskültürhaüptstelleleiter vu dr NSDAP z Friiburg gsi. Wäge däm isch dr Gäng 1945 vum Lehrerdienscht suspändiert wore, speter as "minderbelastet" in dr Wartestand un schliäßlig 1949 us gsundheitlige Grind in dr vorlaifig Ruestand versetzt wore.

Z Friiburg, z Heidelbärg un z Berlin het er witter gstüdiärt un isch 1954 Gymnasiallehrer wore am Progymnasium St. Landolin vu dr Schuelbrieder z Ätteneminschter, 1966 isch er pensioniärt wore.

1964 isch dr Gäng Ehrebirger vu Immeneich wore.

1966 isch dr Gäng aü bi dr Grindung vu dr Muettersproch-Gsellschaft drbii gsii un fir Prässikontakt zueständig wore.

Am 10. Aügschte 1983 isch dr Richard Gäng z Friburg gstorbe. An sim Elterehüs z Immeneich isch 1984 e Gedänkdafele aabrocht wore.

Under em Nationalsozialismus

Dr Gäng het 1933 rasch gmerkt, vo wo dr Wind weiht, und isch dr Bardei biidrätte. 1937 het er en Aleitig zur Genealogii veröffentlicht und isch während em Chrieg ab 1942 Kreiskulturhauptstelleleiter gsi. Sii Schiäler Heinrich Bücheler het aber in siine Erinnerige an d Schuelzitt gschribe, dr Gäng heb schiints nit bsunders mit dr Nazi harmoniärt. Dr heb johrelang versuecht, in e Friiburger Schuel versetzt z wäre, wu si Fraü här gsi isch un wu si hebe welle boje. 1937 isch er derno an e Friiburger Schuel kumme. Aber 1938 isch er zittwiis uf Härwelze versetzt wore, wun er drno vu Friiburg üs e Bahnfahrt vu 30 km gha het, des sin zwoo Stund Fahrt gsii alli Dag. Des seig wiä e Strofversetzig gsii. Im gliiche Johr isch er aber wider uf e Schuel z Friiburg kumme, wun er bis 1945 unterrichtet het. Dr Bücheler meint, dr Gäng seig frei vu rassischtische Vorurdeil gsii un verzellt dr Fall vum Lolo (Lorenz Spindler), e Glassekamrad un Sinti-Bue. 1937 sin z Härwelze am „Heldegedenkdag“ Blueme vum Griägerdänkmol gstohle wore – dr Verdächtig isch dr Lolo gsii. D Strof fir dr Lolo het solle vu dr Schuel üsgfiährt wäre. Dr Gäng het sich as Glasselehrer fir zueständig erklärt un dr Fall an sich zoge. Dr Lolo isch in dr Karzer, in e Arräschtraüm, kumme. Aber do isch er ohni blaaji Fläcke un ohni gschwullini Finger wider rüskumme, drfir – s erscht mol sitter langem – mit Schueh un Socke. Dr Bücheler schliäßt: „Für den Lehrer Richard Gäng zeigte Lolo, der das entsetzliche Schicksal seiner Sippe überlebte, fortan große Anhänglichkeit und besuchte ihn in der Freiburger Jensenstraße bis in Gängs letzte Lebenstage.“

Noch em Kriäg isch dr Gäng vum Lehrerdienst suschpendiert wore. Im Rame vu dr Entnazifizierung isch er as „minderbelastet“ in Wartestand un 1949 üs gsundheitlige Grind in vorlaifige Ruestand versetzt wore.

Dr Gäng as "bewusste Alemann"

Dr Gäng Richard isch mit Liideschaft fir d alemannisch Sproch idrätte – dr het gmeint, ass si mit dr moderne Gsellschaftsentwicklig an Diäfi un Breiti verliäre diäg.

In sinere Bsprächig vum alemannische Gedichtband Madlee vum Hermann Burte het dr Gäng (1959) gsait, wiäs no sinere Meinig zum Ruckgang vum Alemannische kunnt, wu fir ihne scho vor em 1. Wältkriäg agfange het. D Mänsche seige massehaft zu Riichtum un Macht kumme un diäge jetz no Gältig un Asähne sträbe, dr Kampf mit em Elleboge heb agfange. "Damit lösten sich die seelischen Grundlagen, weichte der bewährte, alte Mutterboden auf: Gläubigkeit, Wahrheit, Bescheidenheit, Einfachheit, Heimatliebe, Ideale." Dr Ibergang zu dr Schriftsproch seig numme e gleine Deil vu däre Uflesig vu dr alte Gsellschaft.

In sinere Dichtig bsingt dr Gäng diä alt Wält, wu noch sinere Meinig besser isch. Si Freind Reinhold Schneider schribt, diä Wält seig nonit untergange, wänn dr Gäng si in sinere Dichtig rettet, verteidigt. Des seig aü e Gränziberschrittig: er diäg sich do dermit dr Verlotterig vum Mänsch in dr moderne Zit stelle.

Dr Gäng as Dichter

Dr Gäng Richard het wiä anderi alemannischi Dichter s Schriibe uf Alemannisch in dr Främdi agfange – nämlig 1927 z Buchen im Bauland (ganz im Norde vum badische Underland). 1931 het er si erschte Gedichtband „Im Hotzenwald“ rüsgä. 1954 isch nommol e Band gfolgt – „De Sunntigmorge“ – mit eme Nochwort vum Reinhold Schneider. Si erschti Zindig het dr Richard aber scho bikumme, wun er küüm 10 Johr alt gsii isch. Do het dr Lehrer in dr Dorfschuel, wus agfange het mit schneie, im Johann Peter Hebel si „Winter“ vordrait, wus din heißt: „Isch echt do obe Bauwele feil? Si schütten eim e redli Teil in d Gärten abe und ufs Hus; es schneit doch au, es isch en Grus. Un s hangt no mängge Wage voll am Himmel obe, merkch i wohl ...“ Siter däm Gedicht het dr Richard erfahre, so schribt er, „dass unser Alemannisch eine umfassende, großartige Sprache ist“.

In sinem Gedicht „Mi Muettersproch“ zeigt er sii Iidruck vu däre Sproch:

Mi Muettersproch isch ruch und schwer,

Es rumplet, grumplet i de Wort.

Me meint, en wilde Hengst schieß her

Vom Berg is Tal, dur d’ Baim durs Ort,

Daß d’ Stei und Funkche sprützet.

Dr Dichter versuecht, dä Hängscht z zaime:

Lueg, wien er d’ Ohre litzet,

Wer baimt und zaimt de füürig Rapp?

Eso Gidicht wär gschärfte Trapp.

In dr negschte Strof verglicht er d Muettersproch mit eme „Wulchemeer“ un eme „Gwitter znacht“. Aber schliäßlig kunnt si nem doch aü wiän e Mueter vor:

Mi Muettersproch isch starch und warm.

Si chunnt me wie e Muetter vor

i üsre Tracht mit brune Arm

i wisse Güpf und Chruselhoor.

Lueg wie si d’ Chind verschmützlet,

au wänn si sützlet, trützlet,

dass kcheis im Herz in gützlet!

so isch mi Sproch wie d’ Menscheart,

so ruch und starch, so weich und zart.

Viil vum Gäng sinene Gedichter sin voll vu Läbensweisheit; viilmol sait er esach im e Gliichnis üs dr Natür, wiä im Gedicht "Zwo Bueche", wus heißt:

Zwo Bueche stön am Schibefelserai,

die eind stoht frei, die ander zwüschet Stei.

Di eind isch groß und breit und, meint mr, starch;

di ander isch vergwadlet bis ufs March.

Di frei hät guete Bode, Sunn und Luft;

di ander serblet in re Totegruft.

Wiäs bi dr Mänsche eso isch:

Um d' größer hät mr schöni Bänkchli gmacht;

me stunt und nümmt di chliner it in acht.

Aber, typisch Gäng:

Do chunnt e Gwitter. 's sturmet, blitzget, chracht.

De Himmel brennt, und fürig hell isch d' Nacht.

Am Morge lit di groß vom Blitz verschlänzt;

di chli i Sunn und Farbetröpfli glänzt.-

Anne 1947 het er dr Erzählerpreis der Schola un 1952 fir sini Novelle „Rosina“ dr Scheffelpreis kriegt.

Wärk

Hotzenwald, 1931
Deine Familie: Anleitung zur Sippen- und Ahnenkunde mit grundsätzlichen Betrachtungen, Konkordia, Bühl-Baden 1937
Die Heimfahrt des Andreas Kumlin (Stroßburg 1942) – e Novälle. Dr Friiburger Dichter Reinhold Schneider het diä Novälle in d Nechi vum Gotthelf gruckt: „Es darf gewagt werden, an den größten Nachbarn im alemannischen Raum, an Jeremias Gotthelf, zu erinnern.“ In däre Novälle gohts um d letscht Fahrt vum e Fuehrmann, wu in Liäbi, Trejji un Pflichterfillung si Ross-Gspann rettet un do drbi sich sälber opferet.
Rosina, 1952
De Sunntigmorge. Neue hochalemannische Gedichte. Nachw. von Reinhold Schneider. Verlag Moritz Schauenburg, Lahr/Schwarzwald 1954 159 S. (Silberdistel-Reihe 5/6)
Der unheimliche Mitspieler – Sammelband mit Verzellige, 1960
Alemannische Gedichte, 1960, E Ibersetzig vm Hebel sinene Alemannische Gedichter – si isch zum 200. Hebelgeburtsdag im Reclam-Verlag erschiine, Alemannisch uf dr linke, Hochditsch uf dr rächte Sitte. Diä mit viil Gspiir un Gschick glunge Ibersetzig isch natiirlig aü nit unagfochte bliibe, aber si het sällene Nit-Alemanne, wu wänn, dr Zuegang zum Hebel un zum Alemannische licht gmacht – un des het dr Gäng welle. Zu dr Folge vu däre Ibersetzig ghert aü e Ibersetzig vum Hebel ins Japanisch dur dr japanisch Profässer Yokowa (Hiroshima 1963). Ass diä Ibersetzig glunge isch in ihre Zwäck erfillt, het im Gäng aü dr Georg Thürer bstätigt.
Im Licht des Weihnachtstages, 1962
Mysterium der Heimat, 1967
Alemannische Geschichten: E Lesbuech in dr Muettersproch für grossi und chlini Lüt, 1970 – in däm Buech sin 67 verschiidini Dichter gsammlet; dr Gäng het do aü versuecht, d Schriibwiis eweng z vereinheitlige, isch aber uf Wiiderstand gstoße un agriffe wore. Des Buech isch vu dr Muettersproch-Gsellschaft rüsgä wore.

Alemannische Wörter. In: Badische Heimat. Rüsgä im Utrag vum Landesverein Badische Heimat e. V. 59. Johrgang 1979 (E Bsprächig vu ca. 800 Werter un Gsätzli).
Der Mundartdichter Hermann Burte. In: Badische Heimat – Eckkart – Jahrbuch für das Badner Land 1959. Rüsgä im Uftrag vum Landesverein Badische Heimat vum Dr. H. Schwarzweber, Freiburg i.B.

Literatür

Emil Baader: Richard Gäng, ein neuer badischer Mundartdichter. In: Albbote vom 31.12.1930
Emil Baader: Viel tausend Blumen blühen ... In: Schwarzwälder Bote (Beilage Melodie der Heimat) vom 17.04.1964
Heinrich Bücheler: Richard Gäng in Herbolzheim. Seine Schüler erinnern sich ans Schuljahr 1937/1938. In: „S Eige zeige“. Jahrbuch des Landkreises Emmendingen für Kultur und Geschichte. 18/2004
Karl Hirtler: Das Prosawerk von Richard Gäng. In: Ekkhart 1969, 103f.
Karl Kurrus: Richard Gäng. In: Der Lichtgang 1979. 21
Brigitte Matt-Willmatt: Die Heimat war ihm Ausgang und Ziel. In: Albbote (Waldshuter Erzähler) vom 14./15.04.1984
Brigitte Matt-Müller: Richard Gäng. In: Baden-Württembergische Biographien I, herausgegeben im Auftrag der Kommission für geschichtliche Landeskunde in Baden-Württemberg von Bernd Ottnad, Stuttgart: Kohlhammer 1994: S. 101f.
Emil Müller-Ettikon: Der Dichter Richard Gäng. Zum 80. Geburtstag am 21. April 1979. In: Badische Heimat. Rüsgä im Uftrag vum Landesverein Badische Heimat e. V. 59. Johrgang 1979
Thomas Mutter, Hüter alemannischer Kultur und Sprache - Der Albtäler Dichter Richard Gäng wäre 90 Jahre alt geworden, in: Heimat am Hochrhein, Band XV, 1990, S. 120 ff.
Otto Schempp: Richard Gäng zum 80. Geburtstag. In: Südkurier vom 21.04.1979
Hermann Wiedtemann: Heimat und Sprachgeist – Zum 60. Geburtstag von Richard Gäng. In: Badische Heimat. Rüsgä im Uftrag vum Landesverein Badische Heimat e. V. 1959, 5-7

Weblink

Commons: Richard Gäng – Sammlig vo Multimediadateie
Täxtprobe uf dr Websyte vu dr Muettersproch-Gsellschaft
Gäng, Richard uf LEO-BW
Franz Hilger: Mi Muettersproch isch ruch un schwer, zum 25. Dodesdag am 10. Aüguscht 2008 (Badischi Zittig, 06.08.2008)