Jules Surdez

Dr Jules Auguste Eugène Surdez, wo am 10. Nofämber 1878 z Saint-Ursanne uf d Wält choo und am 21. Februar 1964 z Bäärn gstorben isch, isch e Schwiizer Leerer, Mundartschriftsteller und Volchskuntler gsi. Er het sech psunders für d Mundarte vo synerer Gägend im Jura ygsetzt.

s Lääbe

Dr Surdez isch dr Soon gsi vom Jules Surdez und dr Maria Chappuis vo Undervelier und isch z Saint-Ursanne uf d Wält cho. Wo si Vatter uf Amerika usgwanderet isch, het er mit dr Muetter z Ocourt gwoont, i däm Doorff underhalb vo Saint-Ursanne am Doubs. Und so het näbem Französische s Patois vom Piet Clos du Doubs gredt. Er isch z Ocourt und z Vendlincourt i d Schuel und het z Leereseminaar z Pruntrut bsuecht. De isch er sit 1897 füüfevierzg Joor lang Primar- und de Sekundaarleerer z Epauvillers, Saignelégier, z Les Bois und z Epiquerez gsi und het doo drby au die alte Dialäkt vo de Freibäärgen aglueget. Das Land het zu synere Zyt no zum Kanton Bäärn ghöört. Em Surdez syni Frou het Amélie Macquat ghäisse und isch vo Bonfol choo, si isch au Schuelmäischterin gsi. Er het mitere vier Chind gha. Vo 1914 bis 1918 het me dr Jules Surdez, wo im Militäär Lüütnant gsi isch, im Eerschte Wältchrieg immer wider für d Gränzbsetzig ufbotte.

Dr Surdez het sälber Gschichte, zwee Romään, en Autobiografy, Lieder und Theater i synere jurassische Mundart gschribe. 1955 het er bim Mundartwettbewäärb Concours des patoisants romands en Prys übercho. Es git Toonufnaame vo Radio suisse romande und au bim Fonogrammarchyv Züri, wo dr Surdez Patois-Gschichte vorlist. Won er mit Schuelggää fertig gsi isch, het er sit 1938 z Bäärn gwoont. Doo het er wyters über die jurassische Mundarten un die müntlech überlifereti Tradizioon und de au über d Fluernääme vom nördliche Bärner Jura gforschet und gschribe, so wien er das scho bi andere Lüüt vom Jura gsee het, öppen em Auguste Quiquerez (1801–1882), wo 1877 alti Mundartgschichten is Französischen überträit het. I synere Zyt als Schuelmäischter het dr Surdez agfange bi de Lüüt ufem Land Wörter, Redewändigen und Sprichwörter samle, mee weder zwöituusig Patois-Sprüüch het er gfunde; und au Saagen und anderi ustänkti Gschichte – im Patois säit mene fôles – het er ufgschribe. Vil Ufsätz het er dr Schrifteräie Actes de la Société Jurassienne d’emulation gliferet. Es paar Sachen us em Surdez sym Wäärch sind spööter immer wider nöi abtrukt woorde. Dr Forscher het au Bytreeg für es paar Zytigen und Fachzytschrifte gschribe, so öppe für s Heft vo dr schwiizerische Gselschaft für Volchskund, füre Almanach du Jura, s Croix Fédérale, füre Conteur Romand und fürs Regionalblatt Franc-Montagnard. Er het bim Wälschschwiizer Mundartroot, em Conseil des patoisants romands mitgmacht, und das bis 1956. Wo me anne 1955 die kantonali Gselschaft Comité central des patoisants jurassiens gründet het, isch dr Surdez deren iiren eerscht Presidänt gsi. Und er isch es Eeremitgliid vo dr Société des patoisants romands und anne 1955 Eeredoktr vo dr Uni Bäärn woorde.

So isch es choo, ass men au bi de Sproochforscher vom Wälschschwiizer Mundartwörterbuech Glossaire des patois de la Suisse romande vom jurassische Leerer ghöört het, dr Redakter Ernest Tappolet isch en scho grad am Afang, anne 1899, für d Mitarbeit cho gwünne. Und dr Surdez isch eine vo de guete Patoisants vo däm grosse Wäärch worde. Er het dr Glossaire-Redakzioon mit dr Zyt öppe zäätuusig Zedel mit Mundartwörter und tuusig Bletter mit Mundartgschichte zuegha. Bi de Sproochforscher het dr Surdez as äine vo de bedüütende Könner vo dr Freigrafschäftler Sprooch im schwiizerische Jura ggulte, zäme mit em François Fridelance z Charmoille.

Wo anne 1947 em Simon Vatré (1888–1972) sys Mundartwörterbuech vom Elsgau und de umligende Mundarten im Jura usecho isch, s Glossaire des patois de l'Ajoie et des régions avoisinantes, het dr Surdez drzue s Vorwort gschribe, won er sech fröit über die rychi lokale Sprooch. Dr Vatré isch vo Vendlincourt cho, het aber z Gämf gschaffet, und doch het er dr Patois-Schatz vo synere Heimet ufgnoo und publiziert. Dr Jules Surdez säit im Vorwort zu däm Buech übere Zuestand vo dr alte Mundart: «Le patois a disparu du Jura méridional et de villes et de bourgs du Jura septentrional où pourtant, il y a un siècle à peine, en l’employait régulièrement. Il n’est plus en usage, aux Franches-Montagnes, que dans quelques îlots mais il se maintient dans la vallée de Delémont, le Val Terbi, les Clos-du-Doubs et la Courtine de Bellelay. Il se corrompt toutefois, se francise et perd toujours plus de terrain.»

2018 het s Jurassische Museeum z Dälschbrg, wo en Konvoluut vom Surdez syne Dokumänt als Fonds Surdez hüetet, en Usstellig über d Gschichte vom bekante Dichter gmacht; d Tegscht sind zwöisproochig gsi, also im Patois und uf Französisch. S Museeum het als Grundlaag d Arbet vo dr Nöieburger Dialäktoloogin Aurélie Reusser-Elzingre (* 1980) gha, wo sii a dr Uni Nöieburg bim Romanischt Andres Kristol über d Saagewält vom Jura und über s Lääbe vom Jules Surdez gschribe het und wo si als wüsseschaftlichi Mitarbäiterin am Zäntrum für Dialäktology und s Regionalfranzösisch a dr Uni Nöieburg no wyterfüert. Und au em Leerer und Volchskuntler Gilbert Lovis (* 1940), wo Kulturbeufträite vom Kanton Jura gsi isch und bim Musée jurassien gschaffet het, het me Nochforschigen übere Surdez und nöji Usgabe vo däm syne Wäärch z verdanke. Im Archyv vom Glossaire und tank dr Hilf vom Rudolf Engler vo dr Uni Bäärn und em Ernest Schüle isch s em Lovis gglunge, em Jules Surdez sys verströite Wäärch wider zämezträäge Eis vom Surdez syne hantschrifliche Heft mit den alte Verzelligen us em Jura lyt dank dr Vermittlig vom Karl Jaberg i dr Burgerbiblioteek z Bäärn.

Em Jules Surdez sys Wäärch isch ganz öppis Wichtigs für s Wüsse vo de jurassische Dialäkt, wo als äinzegi vo dr Wälschschwiiz nit zu dr frankoprovänzalische Sprooch ghööre, es sind regionali Variante vo dr französische Langue d’oïl. Die Dialäktgruppe im Norde vom Kanton Jura stoot uf dr Lischte vo de «Läbige Tradizioone vo dr Schwiiz».

Wäärch

• l’Aindgeatte, Romaan
• En lai rive de l’Âve, autobiografische Roman, handschriftlich, 1939
• Lai Saint-Maitchin
• l’Aidjolate
• Lai fête d’Epavlé ...
• Es Baîchattes, Theater, 1902
• Piera Péquignat, Theater, 1907
• Monsieur l’Inspecteur des écoles, es satirischs Gedicht, 1910
• Proverbes patois jurassiens, 1928
• Emmé les fuattes, Gschichtesamlig, 1911
• Pronostics et dictons agricoles. Patois du Clos du Soubs (Jura bernois). In: Bulletin du Glossaire des patois de la Suisse romande, 4, 1905, S. 16–23, 50–57.
• Mes Mémouères, Fragmänt vo dr Autobiografy, 1924
• Tché di bon véye temps, 1926
• Proverbes patois jurassiens. In: Actes de la Société Jurassienne d’emulation, 32, 1927, S. 67–117; 33, 1928, S. 193–238.
• Quadrupèdes domestiques dans le folklore du Clos-du-Doubs, 1936
• Le Doubs fantastique, 1938
• Contes fantastiques du Jura bernois, 1941
• Tiaitrïnnate, Theater, 1934
• Lai Tirie-foeûs, 1943
• Lai Boille, 1944
• Le Frondon. 1946
• Les Béls-ouejés au patois de Bonfol, 1949
• Le Târpie, 1949
• Le Beniessenère, 1945
• Le jeu de quilles dans le Jura bernois. In: Archives suisses des traditions populaires, 45, 1948, S. 209–217.
• Lai Bâme, 1958
• Le Toeuniat, 1960
• Proverbes, pensées, dictons et pronostics patois recueillis à Ocourt. In: Schweizerisches Archiv für Volkskunde, 46, 1950, S. 1–34.
• Cerneux, Cernier, Cernil, Cernie (communauté des Bois). In: Actes de la Sociéte jurassienne d’émulation, 60, 1956, S. 127–142.
• Contes fantastiques du Jura recueillis par Jules Surdez, 1984

Literatur

• R. Molles: Hommage à un grand mainteneur: Jules Surdez. In: Le nouveau conteur vaudois et romand, 91, 1964, S. 26.
• Gilbert Lovis: Jules Surdez. Animaux et contes fantastiques du Jura. Porrentruy 1984.
• Gilbert Lovis: Jules Surdez et la transmission de la littérature orale du Jura: In: Actes de la Société Jurassienne d’emulation, 1987, S.. 101–140.
• Gilbert Lovis: Récits traditionnels et renaissance dialectale dans le Jura – Jules Surdez, fidèle témoin de l'art traditionnel de conter. 1985.
• Gilbert Lovis: Contes fantastiques du Jura, recueillis par Jules Surdez (1878-1964). 1987. ISBN 978-3-908121-36-7
• Denis Moine: Djâsans di temps – Proverbes de Jules Surdez. 1993.
• Gilbert Lovis: Trésors de la littérature orale du Jura – La fée de Monturban, par Jules Surdez. 1990.
• Gilbert Lovis: Promenades au jardin de la pensée sauvage – A la découverte des récits traditionnels du Jura transmis par Jules Surdez. Delémont 2000.
• Aurélie Elzingre: La variation phonétique dans les parlers jurassiens. Un corpus de contes recueillis par Jules Surdez (1878-1964). Lizänziatsarbet a dr Uni Nöieburg bim Andres Kristol. 2005.
• Aurélie Reusser-Elzingre: Contes et Légendes du Jura. Avec les Ailombrattes. Genf 2017.

Weblink

• Surdez, Jules (1878-1964) im Dictionnaire du Jura
• Jolidon, carton k, Jules Surdez, e Lischte vo chlynere Schrifte vom Jules Surdez
• djâsans patois jurassien uf image-jura.ch
• Littérature de langue comtoise uf leparisien.fr