Turin

Turin
	Turin (Italien) Turin
Staat:	Italie
Region:	Piemont
Provinz:	Turin (TO)
Koordinate:	45° 4′ N, 7° 42′ OKoordinate: 45° 4′ 0″ N, 7° 42′ 0″ O
Hechi:	240 m s.l.m.
Flechi:	130 km²
Yywohner:	848.748 (31. Dez. 2022)
Bevelkerigsdichti:	6529 Yyw./km²
Poschtleitzahl:	10100
Vorwahl:	011
ISTAT-Nummer:	001272
Demonym:	Torinesi
Schutzpatron:	Johannes de Töiffer (24. Juni)
Website:	www.comune.torino.it

Dialäkt: Züritüütsch

Turin (piemontesisch Türing [tyˈriŋ], lombardisch Türí, italiänisch Torino, latynisch Augusta Taurinorum, Eischemtöitschu wie im Piemontesisch Türíng, Laindertitzschu Tíre, Remmaljertittschu z Schtiérlje oder Turéng, Pumattertiitsch Turíí^[2]) isch e Grossstadt im Nordweschte vo Itaalie. Es isch de Verwaltungssitz vo de Metropolitaanstadt Turin und de Regioon Piemont.

D Stadt hät 848.748 Ywoner im Stadtgebiet (per Ändi 2019) und isch daademit di viertgrööscht italiänisch Stadt, i der Europäischen Union staat si a der 18. Stell. Öppe 1,7 Milioone Ywoner läbed i der Aglomerazioon (2006) und 2,2 Milioone i de Metropoolregioon.

Geografy

Turin lyt uf ere Hööchi vo öppe 240 m und hät e Flächi vo 130 km². Vo Frankrych im Weschte und de Schwyz im Norde isch si amig guet 100 Kilometer ewägg, Mailand lyt öppe 140 km wyter im Nordoschte.

D Ebeni, wo Turin drin lyt, gränzt im Weschte und Norde a d Alpe und im Süüde a d Höger vom Monferrato. D Flüss Dora Riparia, Stura di Lanzo und Sangone münded bi Turin i Po. En Groossstäil vo de Stadt lyt i de Po-Ebeni weschtlich vom Fluss, es paar chlyneri Viertel ziend sich bis i d Höger öschtlich vom Po, wo bis 750 m hööch sind.

Panoramabild vo Turin, vo de Mole Antonelliana uus gsee

Gschicht

De Name isch keltisch und bidüütet «Bäärg». Volchsetimoloogisch aber töönt der italiänisch Name Torino wie „chlyne Stier“, und drum häts uf em Wappen au en Stier, und drum ghäisst die Stadt zum Byspil uf Rimellertüütsch au Schtiérlje. I de voorröömische Zyt hät da de keltisch-liguurisch Stamm vo de Tauriner gwont.

Vermuetli 28 v. Chr. händ d Röömer s Militäärlaager Castra Taurinorum gründet, wo spööter nach em Kaiser Augustus Augusta Taurinorum ghäisse hät. S rächtwinklig Straassenetz us de Röömerzyt gseet me bis hüt. Doozmaal hät d Stadt öppe 5000 Einwohner ghaa. Im Jaar 312 händ deete i de Schlacht vo Turin d Truppe vom Kaiser Konschtantin em Groosse gäge die vo sym Gägner Maxentius ggune.

I de Völcherwanderig sind zeerscht d Langobarde choo, aber spööter händ d Franke d Stadt eroberet. Am Änd vom 13. Jarhundert händ d Herzöög vo Savoie Turyn ygnaa. Under de Savoier isch d Stadt völig nöi poue woorde, und scho 1404 händ s en Universitäät gründet. De Herzoog Emanuel Philibert hät 1563 Turyn zum Sitz vo sym Herzoogtum gmachet.

Im Spanischen Eerbfolgchrieg händ d Franzoose 1706 probiert, Turyn z erobere, händs aber nöd gschafft. Im Frieden vo Utrecht hät Savoie s Chünigrych Sardynie überchoo – und drufabe händ d Herzöög d Stadt wider emaal nöi pouen und verschöneret. Doozmaal händ öppe 90.000 Ywoner i de Stadt gwont. Wo 1847 under em Chönig Karl Albert die beede Landesteil Piemont und Sardynie zämegläit händ, isch Turyn d Hauptstadt vom fusionierte Chüngigrych woorde.

Nach de Veräinigung vom grööschte Täil vom italiänische Stifel zum nöie Chünigrych Itaalie under em piemonteesische Chünig Viktor Emanuel II. ane 1861 isch Turyn für e churzi Zyt Hauptstadt vo Itaalie gsy. Dää Staatus hät aber scho vier Jaar spööter d Stadt Floränz überchoo, wo zäntraaler glägen isch. Wo 1871 de Mont-Cenis-Tunel uuftaa woorden isch, isch Turyn e wichtigs Zäntrum vom Vercheer woorde. Scho gly isch es zumenen Induschtryzäntrum woorde, bsunders d Automobil-Induschtry isch starch gsy und isch es bis hüt na. 1899 isch Fiat gründet woorde, 1906 Lancia. 1902 isch z Turyn di Internazionaal Uusstelig für modärni dekoratyvi Kunscht gsy, en Glanzpunkt vom Jugendstil. 1911 hät i de piemonteesische Metropoole e Wältuusstelig stattgfunde. Doozmaal hät d Stadt 430.000 Ywoner ghaa.

Nach em Zwäite Wältchrieg isch d Induschtry na stercher woorde. Zäätuusigi bsunders us Süüditaalie sind uf Turyn zoge zum deet go schaffe. 1860 isch es e Millioonestadt woorden, und 1975 häts mit 1,2 Millioone Mäntsche soo vil Ywoner ghaa wie vorane nie und nachane nüme.^[3] Di induschtriell Kryse vo de 1980er-Jaar hät z Turyn voll zuegschlage, und de Ywonerzaal isch wider under e Millioon gsunke.

Wiirtschaft, Vercheer, Bildigswäse, Turismus und Sport

Turyn isch näbet Mailand äis vo de ganz groosse Wiirtschaftszäntre vo Norditaalie. Es isch de Sitz vom Autobouer Fiat, wo 1899 daa gründet woorden isch. Sit 1969 ghöört au der Autobouer Lancia de Fiat; Lancia isch 1906 uuftaa woorde. Anderi wichtigi Wiirtschaftsundernäme sind Lavazza, Martini & Rossi, Kappa, Peyrano Pfatisch und Caffarel. Wichtig isch au s Luft- und Ruumfaartundernäme Leonardo SPA. I nöiere Zyt hät au d IT-Branche a Bidüütig ggune. 2014 hät d UNESCO d Stadt Turyn i s Creative Cities Network (Kategorie Design) uufgnoo.

Turyn isch dur e Schnällbaanstrecki vo der Isebaan mit Mailand verbunde. Au Autobaane häts grad e paar, wo uf reschpäktyv vo Turyn wägg gönd. I de Stadt sälber häts es Tram-, en U-Baan- und Busnetz.

Turyn hät en Universitäät, es Politächnikum, e Kunschthoochschuel, es Konservatoorium, es Design-Inschtituut und e Manager-Hoochschuel. Dezue ane chunt d Hoochschuel vo de Salesiaaner.

Z Turyn häts e ganzi Räie Schlösser und Palä vo de Herzöög und König vo Sardynie-Piemont zum Aaluege – si ghööred sit 1977 zum Wältkultuureerb. De Doom isch wäg em «Graabtuech vo Chrischtus» bikant. D Porta Palatina isch en Räschte us de Röömerzyt. S Waarzäichen isch aber d Mole Antonelliana vo 1863–1880, wo äigetli as Parlamäntsgiböi vom Königrych Itaalie hett sele diene (hüt isch s nazionaal Filmmuseeum drin). Z Turyn häts au vili wichtigi Musee: grad e paar Kunschtmusee, s ägiptisch Museeum, s Automuseeum und s Artilerymuseeum.

Zwee vo de erfolgrychschte Fuessballklüb sind z Turyn dihäime: Juventus Turin und de FC Turin.

Weblink

Commons: Turin – Sammlig vo Multimediadateie

Internetpräsenz vo de Stadt Turin (Italiänisch, Änglisch, Französisch)

Äinzelnaachwys

↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023.
↑ Di mäischte Walserdaate luut em Originaalmateriaal vom Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz uf digital.sprachatlas.ch; Schtiérlje luut em rimellatüütsche Wöörterbuech.
↑ Stefano Molina, Fondazione Giovanni Agnelli: Popolazione torinese. Ieri, oggi, domani (PDF)

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Turin“ vu de tüütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.

[1] Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023.

[2] Di mäischte Walserdaate luut em Originaalmateriaal vom Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz uf digital.sprachatlas.ch; Schtiérlje luut em rimellatüütsche Wöörterbuech.

[3] Stefano Molina, Fondazione Giovanni Agnelli: Popolazione torinese. Ieri, oggi, domani (PDF)

[1]

[2]

[3]