Niideralemannisch
Niideralemannisch heißt mer i der eltere Dialäktologi diä alemannische Dialäkt, wu nerdlig vu dr Isoglosse k/ch (k/ch-Liniä) gschwätzt wäre. Dä Begriff wird do noch em Karl Bohnenberger un sinere Gliiderig 1924 verwändet. I der modärne Dialäktologi bruucht mer Niideralemannisch eener numme für s Oberrhiialemannisch; em Alemannisch bim Bodesee seit mer hüt gärn Mittelalemannisch.
Noch em Bohnenberger ghert zum Niederalemannische s Elsass (üsser em Südoschtdeil vum Sunggaü), d Ortenaü, d Boor, s meischt vum Briisgaü, s ditsch Bodeseevorland un Konschtanz, s Allgai, dr grescht Deil vu Voradelbärg un fascht dr ganz Liächtestei. Do heißts also Kind anstatt Chind.
Dr alt Stadtbasler Dialäkt isch e niideralemannischi Insle im Hochalemannische, er isch jetz aber uf em Ruckzug. In dr Schwiz sin suscht numme no e baar Ortschafte im Nord-Oscht-Ecke vu dr Kanton Appezäll un St. Galle niideralemannisch – do heißts Khind oder Kchind – un z Graubünde sin 4 vu 34 Belegort vum Sprochatlas vu dr ditsche Schwiz as niideralemannisch (Khind) üsgwiise – do drunter Chur.
Im ditsche Bodeseevorland gits e Ruckzug vum Bodeseealemannische, s Schwebisch dringt virschi.
Sundgau-Bodesee-Schranke
[ändere | Quälltäxt bearbeite]E ähnlige Verlaüf wiä d k/ch-Liniä hän verschiideni anderi Liniä, so d Liniä Hiiser/Hüüser (= Häuser). So isch Hiiser, Miis, Liis e ander Kennzeiche vum Niideralemannische, im Hochalemannische heißts Hüüser, Müüs, Lüüs (Üsnahme bstätige d Regel – im hochalemannische Sundgau heißts Fiir, im niideralemannische Vorarlbärg Füür)). Des Liniäbindel isch Sundgaü-Bodesee-Schranke gnännt wore.
Wescht-Oscht-Ufdeilung dur d Schwarzwaldschranke
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Wäge dr große Dialäktunterschiid im Niideralemannische wird dr weschtlig Deil aü Oberrhiinalemannisch gnännt, dr eschtlig Deil Bodeseealemannisch. D Gränz zwische däm Wescht- un däm Oschttyp laüft dur dr Schwarzwald an eme Bindel vu Isoglosse entlang:
- Linie ai/oa in Werter wie 'Stein': Stai/Stoa, di wichtigscht Linie, wu s Bodeseealemannisch abdrännt vum Oberrhiinalemannisch
- Liniä e/et (Endung vu dr 3. Person Plural – si mähe/si mähet)
- Liniä Matte/Wiese
- Liniä bisch/bischt un anderi
Des Liniäbindel isch Schwarzwaldschranke gnännt wore. Ender untypisch isch dr Verlaüf vu dr
- Liniä Wätter, Späck, ässe/Wetter, Speck, esse – diä verlaüft parallel zu dr Schwarzwaldschranke in dr Rhiinebini. Do herrscht im Weschte ä (iberuffes e – des isch e hells a), im Oschte e.
Im Süde vum Niideralemannische schliäßt sich s Hochalemannisch a. Diä Wescht-Oscht-Spaltung setzt sich aü im Hochalemannische furt – lueg dert un bi Weschtalemannisch un Ostalemannisch.
Merkmol
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Konsonante
Andersch wie in de allermeischte Schwizerdialekt wirrd de Lüt /r/ hit oft als [ʁ̥] un nit als e [r] (Zungespitze-r) üsgsproche, fascht wie im Hochditsche. D Üsprooch unterschiidet sich eu dodrin dass s /r/ hit normalerwiis vokalisiirt wirrd. Des isch awer e neii Erschiinung, no bi de Ufnahme zum Sidweschtditsche Sprochatlas isch in de Rhinewene s /r/ nit vokalisiert wore un isch fascht iwerall als [r] üsgsproche wore un im Schwarzwald als [ʀ] (Zäpfli-r).
Im Owerrhinalemannisch wäre kai Fortis- un Lenis-Konsonante unterschide, si sin dur d Konsonanteschwechig in stimmlose Lenes zämegfalle, im Bodeseealemannisch wäre Fortes un Lenes awer wie au in de meischte Schwizerdialekt unterschide.
- Vokal
Mhd. â isch verdumpft: slâfen ('schlafen') > /ʃloːfɘ/ oder /ʃlɔːfɘ/.
Im weschtlige Owerrhinalemannisch sin mhd. /û/ un mhd. /ou/ palatalisiert zue /yː/ bzw. /ɑy/ o. ä.
Üsserdäm gildet im Niideralemannische d Vokalentrundung vun mhd. ü, ö, iu, oe, üe, öu zue [ɪ], [e], [i], [eː], [ɪɘ], [ai].
- Biischpiilwerter
Do ka mer e paar Biischpiilwerter sähne, wu zeige was d Unterschiid vum Niideralemannische zuem Hochalemannische so sin (di niideralemannische Dialekt unterschiide sich natiirlig eu unterenand):
| Niideralemannisch | Hochalemannisch |
| grien /g̥ʁ̥ɪə̯n/ | grüen /g̥rʏə̯n/ |
| Johr /jɔɐ̯/ | Johr /jɔːr/ |
| kumme /kʰumə/ | choo /χoː/ |
| derfe /d̥ɛɐ̯fə/ | dörfe /d̥œrfə/ |
| Hüüs /hyːs/ | Huus /huːs/ |
| üs /ys/ | us /us/ |
| vu /fuː/ | vo /fɔː/ |
| klei /kʰlaɪ̯/ | chlii /χliː/ |
Lueg aü
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Literatür
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Friedrich Maurer: Zur Sprachgeschichte des deutschen Südwestens. In: Oberrheiner, Schwaben, Südalemannen. Ug. vum Friedrich Maurer. Straßburg 1942.
- Hubert Klausmann, Konrad Kunze, Renate Schrambke: Kleiner Dialektatlas. Alemannisch und Schwäbisch in Baden-Württemberg. Waldkircher Verlags-Gesellschaft, Waldkirch 2001, ISBN 3-87885-337-8.
- d alemannische Sprochatlante