Müli
E Müli isch es Gräät oder e Maschine zum Sache mit Rybe und Drücke z verarbeite, und vo do häär isch es denn au dr Name vo Yrichtige und Hüüser, wo drinn Maalwärch laufe.
Es git Mülene zum ässbari Pflanzedeili so z behandle, ass me drmit Spyse chan choche; das isch öpe bi de herte Chärn nötig, wo me drus Määl macht, oder bi Nüss und Pflanzesoome, wo me ferdrückt zm Ööl druss z günne. Anderi Mülene sind speziell für gwüssi Stoff konstruiert, d Sagimülene oder d Schteimüline, und au die modärni Induschtry bruucht aller Gattig grossi und chlyni Spezialmaalwärch. Fürs Gwärb und dr Huushalt het me no vil anderi Maalapperäät erfunde, so wie d Papyrmüli und d Kafimüli.
Sid dr Stäizyt isch s Maale vom Chorn bekannt. Am Afang und i deil Länder no bis im zwänzigschte Joorhundert het me das ganz eifach im Huushalt mit Rybschtäine gmacht, und us de Stückli vo de Chörner git’s mid Wasser oder Milch es Mues oder me cha drus au Brot bache.
Scho i dr antike Zyt sind d Maschine erfunde worde zum vil meh Chorn profässionell z verarbeite, und es het derzue au scho starchi Atriibswärch ggä zum d Maschine mit meh Chraft z bewege; s modärnschte isch d Erfindig vom Mülirad und vom Wasserwärch gsi, zäme mit em schwääre Mülischtäi. Das het d Wassermüli ggä, wo bis hütt a gannz vil Plätz i dr Kulturlandschaft z gseh isch. I Länder, wo s chuum Bärge und drfür vil Wind gitt, kennt me d Windmüli.
Wil d Mülene i dr Gschicht für d Lüüt so öpis wichtigs gsi sind, isch bi es baar Ortschafte vom däm Name au grad dr Ortsname abgleitet:
- d Stadt Milhuusa im Elsass
- d Stadt Mille im Markgräflerland
- Müülibärg im Kanton Bärn
- Miiläbach im Schwarzwald
- Mülau und Mülige im Aargau
- Müle im Turgi
Lueg au
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Anne-Marie Dubler: Mühlen. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.