Glarnerdütschi Sproochinsel z Wisconsin

Jodler z New Glarus im Joor 1922...

...un im Joor 2004

Di glarnerdütschi Sproochinsel z Wisconsin isch e Gegend im Staat Wisconsin im Mittlere Weschte vo de USA, wo sich ab ere erschte Yywandrigswelle im Joor 1845 über meereri Generatione en schwyzerdütsche Dialäkt het chönne halte. Wisconsin isch vo 1845 bis in d 1950er eis vo de Hauptyywanderigsziil vo Schwyzer in d USA gsi.

D Yywandrer uss de Schwyz hen sich vorallem ùff de Chreis Green County im Südweschte vo Wisconsin konzentriert. Dört bsùnders im Dorf New Glarus ùn im Sitz vo de Chreisverwaltig, Monroe. Im Norde vo Green County sin 1954 bis zumene Drittel vo de Lüt Schwyzer Abstammig gsi. Dörte hen si vorallem in de Landwirtschaft ùn bsùnders in de Chääserei gschafft.

In ere Ùntersuechig vo 1973 het de Brian Lewis niemern ùnter 45 gfùnde, wo no flüssig Schwyzerdütsch gschwätzt het. Im Joor 2017 berichtet d Anita Auer no vo e paar ältre Lüt, wo no flüssig Glarnerdütsch chönnte schwätze. De Dialäkt isch dörte hüt also fascht ussgstorbe. De Dialäkt wird hüt aber no als kultuurells Erbi zum Byspil dur Lieder pflägt. Einewäg het 2016 e Forschigsprojäkt „Swiss Islands in North America“ aagfange, wo die schwyzerdütsche Dialäkt no mool söll ùntersueche. Bi däm Projäkt mache verschiidni Forscher vo de Université de Lausanne, de Ludwig-Maximilian Universität München, de Universität Salzburg, de Queen Mary University of London ùn de University of Wisconsin in Madison mit.

Näbe em Glarnerdütsch z Wisconsin, git es langläbigeri alemannischi Sproochinsle z Nordamerika au no ùnter de Swiss Amish z Indiana, öbe im Adams County, wo de Dialäkt ùffem Bärndütsche basiert, ùn im Allen County, wonner ussem Elsass chùnt. Dernäbe git es au e elsässischi Sproochinsel z Castroville z Texas ùn mööglicherwys z Helvetia z West Virginia no e fascht erloscheni schwyzerdütschi Sproochinsel. In andre Siidlige vo Dütschschwyzer, zum Byspil Gruetli-Laager z Tennessee, Tell City z Indiana oder Highland z Illinois, isch s Schwyzerdütsch dergäge wohl rächt schnäll nooch de Bsiidlig yygange.

D Lag vùm Green County z Wisconsin

D Entstehig vo derre Sproochinsel

Wisconsin isch e beliebts Yywanderigsziil für Dütschsproochigi gsi. Für 1900 wird gschätzt, dass öbe e Drittel vo de Bevölcherig vo Wisconsin Dütsch gschwätzt het. D Mehrheit devo isch vo Dütschland gsi, aber d Schwyzer hen defür gschlosse in eigne Ortschafte gsiidlet, vorallem z Green County.

Di Schwyzer Siidlig z Glarus het ihre Ursprùng im Joor 1845, wo de Niklaus Dürst ùn de Fridolin Streiff im Ùfftrag vo de Glarner Usswandrergsellschaft dur d USA greist sin, ùn schliessli im Juli z Green County 1200 Hektar Land gchauft hen. Zue däm Zytpùnkt sin d 193 Usswander, devom 107 Chinder, scho ùffem Wäg gsi, wo am 16. April 1845 Glarus verlo gha hen. Über Züri, Basel, Rotterdam ùn Amsterdam sin si am 13. Mai schliessli ùff Amerika abgseglet. Am 29. Juni sin si schliessli z Baltimore aacho, ùn vo dörte uss mit em Zug ùn mitem Kanalboot bis St. Louis gfaare sin, wo si am 22. Juli aacho sin. Dörte hen si zerscht no miesse ussefinde, wo de Dürst ùn de Streiff eigetli Land bschafft gha hen, ùn sin deno schliessli am 15. Augùscht di übrige 135 Usswandrer aacho (e paar sin ùnterwägs gstorbe gsi, über 50 sin in andre Wägstatione bliibe, ùn defür hen si ùnterwägs e paar andri Schwyzer ùffgläse gha).

Bis 1860 isch d Bevölcherig ùff 960 Mänsche aagwaggse. Bis de, ùn in de 1880 no emool, sin die Emigrante vorallem Glarner gsi, aber spööter het es au viili Bärner debi gha ùn chlyneri Grùppe uss andre Deil vo de Schwyz. Einewäg sin d Glarner in de Meezaal bliibe, ùn d Grùndlag vùm Dialäkt vo New Glarus isch d Mùndart vùm Glarner Hinterland gsi. De Dialäkt vùm Glarner Mittelland ùn vo Bärn het kei groosse Yyflùss gha.

• 
  e Zeichnig vo New Glarus ussem Joor 1860, mit dütsche Flurname.
• 
  s The Swiss Pioneer Monument stoot hüt aa derre Stelle, wo s erschti Looghuus vo de erschte Glarner Siidler gstande het.
• 
  e Arbeter bringt im Joor 1922 z New Glarus Stempel ùff de Chääslaib aa.

Sproochbruuch ùn Niidergang vùm Glarnerdütsche

Am Aafang het s Änglisch no kei groossi Roll im Alldaag gspiilt. Es isch nùmme im Ùmgang mit Främde, ùn in de Schuel bruucht worde. Im Alldaag isch Alemannisch gschwätzt worde ùn warschynts hen di meischte Lüt weenigschtens e weng Hochdütsch chönne. Ùm d Joorhùndertwendi wird berichtet, dass e drüüfachi Diglossi gherrscht het: Änglisch isch mit nit-Schwyzer bruucht worde, ùn isch eini vo de Sprooche in de Schuel gsi, Hochdütsch isch in de Chilche, Zytige ùn de Schuel bruucht worde, ùn Schwyzerdütsch als Ùmgangssprooch ùnter de Schwyzer. Uss derre Zyt stammt des Zitat:

„the people of the village, and also of the surrounding county, among themselves speak the German-Swiss dialect almost exclusively, just as it is spoken in Switzerland. All school and town meetings, and all legal and other business, unless transacted in writing, are of necessity conducted in this language. Many of those who were born here require an interpreter when called upon to testify as witnesses in the courts.“

Übersetzig:

„D Lüt ussem Dorf, ùn au ussem Chreis, schwätze mitenand fascht nùmme de schwyzerdütsche Dialäkt, gnau wienner in de Schwyz gschwätzt wird. Alli Versammlige in de Schuel ùn vo de Gmei, ùn alli rächtligi ùn gschäftligi Sache, usser si sin schriftlig, werde uss Notwändigkeit in derre Sprooch gmacht. Viili, wo doo ùff d Wält cho sin, bruuche en Übersetzer, wänn si als Züüge vor Gricht ussage sölle.“

Es het au en begränzte Bruuch vùm Schwyzerdütsche als gschriibene Sprooch gee. Mindeschtens ei Gedichtband isch au erschiine, ùn zwar „E Hampfle Chrut u Uchrut us Gruppner-Chrigel's Garte“, wo 1922 vùm Carl Marty veröffentlicht worde isch. De Marty isch aber kei gebürtige New Glarner gsi, sùndern im Kanton Thurgau ùff d Wält cho ùn 1887 mit 14 Joor nooch Green County cho. In däm Buech isch zum Byspil s Gedicht „Es Stückli Schwyz z'Amerika!“ debi:

„Zum Dank für was ich dichtet heig
Chunnt unbikannt die edli Gab —
Vom Schwyzerbaum e Blüetezweig,
Als Glanzstück miner Hab!

Du Schwyzerfrau am färne Strand,
Di zarte Grueß het Wunder ta:
Er stärckt unstützt mit lieber Hand
Es Stückli Schwyz z'Amerika!“

– „Es Stückli Schwyz z'Amerika!“, Carl Marty

Bis öbe 1900 isch die sproochligi Situation stabil bliibe, deno het s Änglisch zerscht s Hochdütsch verdrängt (1914 in de Schuel, 1921 isch di letschti dütschi Zytig erschiine ùn 1950 schliessli in de Chilch). Als Alldaagssprooch het sich s Schwyzerdütsch lenger ghalte, isch aber schliessli au vùm Änglische verdrängt worde.

De Brian Lewis schryybt scho 1973, dass es ihm nit mögli gsi isch, Lüt z finde wo nooch 1929 ùff d Wält cho sin, ùn wo no flüssig Alemannisch gschwätzt hen. Vo syne Informante het fascht niemer d Sprooch mit em Ehepartner gschwätzt; trotz dass zwei Drittel vo de Ehepartner si au gschwätzt hen. Wäge däm goot er im Joor 1973 devo uss, dass „es kei Zwyfel cha gee, dass s Schwyzerdütsch in 20 Joor fascht völlig verschwùnde sy wird, usser in de Sprooch vo e paar Neuakömmling uss de Schwyz“. Mer cha also devo ussgoo, dass es hüt z Wisconsin nùmme no ganz weenigi Sprecher vùm Alemannische git.

Schwyzerdütsch as Ùmgangssprooch git es im Green County nümme. Aber die Tradition vom Jodle, Singe, Alphornblose, Fahneschwinge ùn so wird um de erscht Augùscht in New Glarus jeds Joor no chreftig wytergfiert. Ùn sy singe no ùff Schwyzerdütsch, so guet wie si es chönne usspräche ab em Nooteblatt.

Wortschatz

De Yyflùss vùm änglische Wortschatz zeigt sich vorallem in thematische Beryych, wo d Lüt uss de Schwyz nit kennt hen. Bsùnders Ussdrügg uss de Landwirtschaft sin übernoo worde. Scho allei s Konzept vùnere Farm, wo vùmene Farmer oder emene Ränter (ängl. renter ‚Pächter‘) bearbeitet worde isch, isch für d Glarner völlig neu gsi. De Boode het miesse mit de Häre (ängl. harrow) wo vùmene Thräkter zoge worde isch, bearbeitet werde, was zue de Tschoors (ängl. chores ‚Ùffgabe‘) ghört het. Versorgt worde isch de Thräkter im Scheed (ängl. shed ‚Schopf‘). Aapflanzt het mer d Khrap (ängl. crop ‚Frùcht‘). Näbem bekannte Rogge, Geerschte ùn Wäize het mer au Chore aabaut, des het aber s glych wie s änglisch corn bedütet, also Mais. Glagret worde isch d Ernte in de Greeneri oder im Säilo (ängl. grainery, silo). D Glarner hen wie in de Heimet Häi oder Häu gmacht, wo beelt worde isch (ängl. to bale). Im Huus, wo vilycht e Looghuus (ängl. log-cabin ‚Blockhuus‘) gsi isch, het mer e Sink (ängl. sink ‚Spülbecke‘) ùn dernäbe e Khäunter (ängl. counter ‚Chùchenablag‘) gha.

Mangmool sin änglischi Wörter mit Ussdrügg ussem Schwyzerdütsche kombiniert worde. Des isch bim Tschuutùbak (ängl. chewing tobacco) ùn de Öpfelphäi (ängl. pie ‚Waie‘) de Fall. De Skunk, wo mer bis de nit kennt het, het de Name Stinkchatz übecho. Ùn wänn öber devo aagspritzt worde isch, no het er stinkchätzelet.

Mangmool sin Glarner Wörter au dur änglischi ersetzt worde. Statt emene Mùni ùn eme Zuu, het mer jetz e Bùll ùn e Fäns gha. Mer het z Wisconsin au kei Pfnüsel mee gha, sùndern e Chalt, gnau wie d Anglophone wo „a cold“ gha hen. Ùn näbe de Zündhölzli, em Äimer ùn em Stuel het mer au Mätschi, e Pheel ùn e Tscheer gha (ängl. matches, pail ùn chair).

Die änglische Wörter sin verschiidne Gschlächter zuegordnet worde. Bi Wörter wo e natürlichs Gschlächt hen, het mer des gnoo: de Bùll ‚Stier‘ ùn de Neffju ‚Neffe‘. Bi andre Wörter het mer s Gschlächt vùmene Glarnerdütsche Wort, wo di glychi oder e äänligi Bedütig gha het, gnoo: d Reelrood ùn de Fäns (d Yysebaan ùn de Zuun; vo ängl. railroad ùn fence). Wänn d Ändig vùmene änglische Wort äänlig wie die vùmene Erbwort gsi isch, no het mer so s Gschlächt zuedeilt: de Thräkter ùn d Greeneri. Bi andre Wörter cha mer nit saage, wie s Gschlächt zuegordnet worde isch: Suut ‚Aazug‘ isch wyyblig, Kheek ‚Chueche‘ ùn Nekthäi ‚Krawatte‘ sin sächlig.

Phonologi

S Luutsyschtem vùm Schwyzerdütsch vo Wisconsin isch praktisch identisch mit däm vùm Glarner Dialäkt in de Schwyz. Es het di typischi Ùnterscheidig vo Lang- ùn Chùrzvokal, vo gschlossene ùn ùffene Vokal, ùn vo Fortis ùn Lenis Konsonante. Wie de Glarner Dialäkt in de Schwyz sin eifachi ùn geminierti /mnl/ ùnterschide worde. Dur de Yyflùss vo änglische Lehnwörter het es au behuuchti /pʰ tʰ kʰ/ ùn e retroflexs /ɻ/ gee. Wie im Glarnerdütsche het /l/ e velarisierte Allophon [ɫ] gha, was im Änglische au so isch.

	Bilabial	Labio- dental	Alveolar	Post- alveolar	Palatal	Velar	Glottal
Verschlùssluut	pʰ p  b̥		tʰ t  d̥			kʰ k  g̊
Affrikat		pf	t͡s	tʃ		kx
Nasal	m  mː		n  nː			ŋ
Vibrant			r
Frikativ		f  v̊	s  z̥	ʃ		x  ɣ̊	h
Approximant		ʋ	ɻ		j
Lateraler Approximant			l  lː

	Vorne-nitgrùndet	Vorne-grùndet	Hinte
Gschlosse	i iː	yː	u uː
fascht-gschlosse	ɪ ɪː	ʏ ʏː	ʊ ʊː
Mittel	e eː	ø øː	o oː
Offe	æ æː		ɒ ɒː

Diphthong: /æɪ æʏ æʊ ɪə ʏə ʊə/.

In änglische Lehnwörter sin au /ɜ/ ùn /ɔ/ vorcho („Fernis“ ùn „Lon“, vo ängl. furnace ‚Ofe‘ ùn lawn ‚Rase‘). De Yyflùss vùm Änglische het sich vorallem bi änglische Lehnwörter zeigt. In so Wörter hen d New Glarner viilmool änglischi Vokal ùn Konsonante übernoo, wo es so ursprüngli nit gee het. Sùnscht isch de Yyflùss vùm Änglische minimal gsi. Ganz sälte hen Sprecher d Langvokal /iː eː uː oː/ wie im Änglische diphthongiert.

Bi de Konsonante hätte d Lüt mangmool s Zungespitze-r dur s änglischi retroflexi-r [ɻ] ersetzt, vorallem in änglische Wörter, aber mangmool au in Erbwörter. S änglischi [θ] isch dur [t] ersetzt worde: änglisch Timothy Grass isch als „Timmeti Graas“ übernoo worde. Di behuuchte änglische /p t k/ sin au behuucht übernoo worde: „Pheel“ vo ängl. pail ‚Eimer‘, „Threen“ vo train ‚Zug‘ ùn „Kheek“ vo ängl. cake ‚Chueche‘. Intervokalischs änglischs /v/ isch als /b/ übernoo worde: „Riiber“ vo ängl. river ‚Flùss‘. Sùnscht wär nùmme bi de Intonation en starche änglische Yyflùss dütli gsi.

Grammatik

Insgsamt het sich d Grammatik vùm Glarner Dialäkt z New Glarus nit gross verändret. Bi e paar Forme cha mer en änglische Yyflùss feschtstelle.

Di änglischi Pluralbildig mit –s isch bi Lehnwörter ussem Änglische viilmool mit übernoo worde. Zum Byspil Tschoors, (chores ‚Ùffgabe‘) oder Phys (peas ‚Erbse‘). Vo öbe de Hälfti vo de änglische Wörter isch de Plural aber wie mit alemannische Erbwörter bildet worde: sg. Farm – pl. Farme statt ängl. farms, Händel (ohni Veränderig im Plural) statt handles, sg. Bùtscherschap – pl. Bùtscherschäp für ängl. butchershop ‚Schlachthof‘. Für andri Wörter isch beids verbreitet gsi: Greeneris ùn Greeneri für ängl. granaries (Getreidesilo).

S Pronom „du“ isch z New Glarus au für d Höflichkeitsform bruucht worde, warschynts dur de Yyflùss vùm änglische you. Ùffällig isch de Yflùss vùm Änglische bim Pronom „öppis“ oder „ettis“. Es isch ùff alli Bedütige vùm änglische Wort some ‚e weng, e paar‘ ussdennt worde: „öppis Öpfel“ (e paar Öpfel), „öppis sind Schwyzer“ (mangi sin Schwyzer) oder „ettis vu de Manne“ (mangi vo de Manne).

Weblink

• Glarner Swiss German - Ùffnaam vùnere Schwyzerdütsch-Sprecherin uss New Glarus vo 1968
• Websyte vùm Forschigsprojäkt „Swiss Islands in North America“
• «Er het e Pfiife gsmoukt» (SRF Schnabelweid)

Quelle

• Auer, Anita & Derungs, Alexandra (2018): Preserving Swiss Dialect Features in the Diaspora: The Case of New Glarus. In: Karoline Kühl & Jan Heegård Petersen (eds.): Selected Proceedings of the 8th Workshop on Immigrant Languages in the Americas, Copenhagen 2017. Somerville, MA, USA: Cascadilla. Abgruefe vo http://www.lingref.com/cpp/wila/8/paper3425.pdf
• Brian, Lewis A. (1968): The Phonology of the Glarus Dialect in Green County, Wisconsin. University of Wisconsin-Madison.
• Brian, Lewis A. (1970): Über die Glarner Mundart in New Glarus, einer schweizerdeutschen Sprachinsel im amerikanischen Mittelwesten. Jahrbuch des Historischen Vereins des Kantons Glarus, Band 63, Syte 97–105. (au erschiine in Schweizerdeutsches Wörterbuch/Schweizerisches Idiotikon: Bericht über das Jahr 1969. Abgruefe vo https://www.idiotikon.ch/Texte/Jahresberichte/Id_Jahresbericht_1969.pdf)
• Brian, Lewis A. (1973): Swiss German in Wisconsin: The Impact of English. American Speech, Vol. 48, Syte 211–228.
• Gardt, Andreas & Hüppauf, Bernd (2004): Globalization and the Future of German. Mouton De Gruyter.
• Senn, Alfred (1944): Preliminary survey for the study of Swiss dialects in America. American Council of Linguistic Studies Bulletin, Band 34, Syte 27–34.
• Tschuddy, Millard (1995): New Glarus, Wisconsin, Mirror of Switzerland: 1845–1974 . Monroe Evening Times, Monroe, WI. Abgruefe vo http://www.monticellohistoricalsociety.org/digital%20pubs/new%20glarus%20wisconsin.pdf
• Weber, Ueli: Das Glarnerdeutsch der Auswanderer stirbt mit ihren Urenkeln. Südostschweiz: 28. Januar 2017.

Fuessnote

De Artikel gits au as Audiodatei.