Valle Leventina

D Valle Leventina (dütsch mäistens nume Leventina, früehner Livinedaal) isch e Daal im Kanton Tessin in dr Schwiz.

Geografii[ändere | Quälltäxt bearbeite]

D Leventina goot vo Airolo am Südändi vom Gotthardbass bis uf Biasca. Dr Ticino (Tessin) fliesst dur s Daal duure.

Zämme mit em Val Bedretto im Weste bildet d Leventina dr Distretto di Leventina (Bezirk Leventina).

D Leventina het e hufe Sitedääler. Die wichdigste si s Val Piumogna bi Dalpe, s Val Chironico bi Chironico und s Val d'Ambra bi Personico uf dr rächte Site und s Val Canaria bi Airolo und s Val Piora oberhalb vo Piotta uf dr lingge Site. Im Val Piora lit dr Ritom Stausee und dr Cadagnosee, wo vor allem under de Biologe bekannt isch.

S Daal isch dur Schluchte in drei Däile iidäilt: d «Alta Leventina», d «Media Leventina» und d «Bassa Leventina».

Vercheer[ändere | Quälltäxt bearbeite]

S Daal lit uf ere wichdige Nordsüdaggse. Dr Gotthardbass am oobere Ändi vo dr Leventina het wääred Joorhunderte d Gschicht vom Daal beiiflusst. Dur d Leventina isch zerst die alti Gotthardstrooss gange, spööter no d Gotthardbaan und denn d Autibaan A2, wo Chiasso mit Baasel verbindet. Z Bodio isch s Südbordaal vom Gotthard-Basisdunell, wo dr lengst Iisebaandunell uf dr Wält isch.

D Strada Alta (italienisch, Höche Wäg) isch e bekannti Panorama-Wanderroute, wo s ganze Tal vo de Leventina, uf halber Höchi zwüsche de Talsohle und dä Bärggipfel, vo Airolo bis Biasca durchquert.

Dialäkt[ändere | Quälltäxt bearbeite]

In dr Valle Leventina git s e hufe Ortsdialäkt. Si ghööre zur westlige Grubbe vom Lombardische. Vor allem im oobere Däil vom Daal cha mä au dr Iifluss us em Norde gspüüre: E hufe Wörter stamme zum Bischbil in Airolo us em Alemannische.

Im Vergliich zu de urbane Gebiet vom Tessin überstoot dr lombardisch Dialäkt in de Alpedääler besser. Er stoot aber au do under em starke Druck vom Standarditaliänische.

Gschicht[ändere | Quälltäxt bearbeite]

Wil si zum Gotthardbass füert, het d Leventina immer e zentrali Rolle bi dr Überkwerig vo de Alpe gspiilt. Im Komflikt um d Kontrolle vom Gebiet isch s immer wider zu Kämpf zwüschen em Kanton Uri und dr Herrschaft bzw. em spöötere Herzogdum Mailand cho. D Schlacht bi Giornico 1478 het d Laag zugunste vo de Urner entschiide: Dank iirem Siig si si bis zum Fall vo dr Alte Äidgenosseschaft 1798 d Herre über d Leventina gsi und häi s Gebiet mit Landvögt regiert. E Rewolte vo de Iiwooner häi si 1755 bluetig niiderbrätscht und drei Aafüerer uf em Blatz vom Hauptort Faido köpft.