Saley
Saley (ital. Salecchio) isch e eemoolig Walserdoorf im Eschedaal (ital. Valle Antigorio, dt. Eschental) in der idalieenische Provinz Verbano-Cusio-Ossola, Region Piemont. Hid isch Saley e Dail vù dr Gmeind Premia. Z Saley woond syd dr 1960er Joor nieme mee, aber s gid Lyd, wù im Sùmer ùf Saley cheme ùn dèrd e baar Mooned woone.
Saley bschdood us zwai Dailer: Saley, im ùnnärä Bärg ùf 1320 m (ital. Salecchio Inferiore, dt Untersaley, ùf) ùn Saley, im obärä Bärg ùf 1510 m (ital. Salecchio superiore, dt. Obersaley). Zue Saley ghèère au no zwai chlaini Wyyler: Franggùhuis (ital. Casa Francoli, syder 1867 zue Saley) ùn Muraant (ital. Murando, syder 1921 zue Saley).
Yywooner
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Im 18. Jh. hed Saley no iber 100 Yywooner ghaa. Ab em 19. Jh. sin al mee Yywooner in andere Geegnige vù Italie abgwandered.
Im Schboodjoor 1963 sin z Saley no 25 Lyd gwoond (Saley, im ùnnärä Bärg: 18, Saley, im obärä Bärg: 3, Franggùhuis: 2, Muraant: 3). Im Winter 1963/64 hän di ledschde Yywooner Saley verloo. Syderhäär sin nùme no ainzelni Heef im Sùmer bewoond.
Gschiichd
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Saley isch e Walsersiidlig, wù am Aafang vùm 13. Jh. grinded wooren isch, in dr glyyche Zyd wie Opsu, Aager ùn Pomatt. Uusgangen isch die Siidlig vùm Goms im Wallis. S èèrschd Mool gänd wooren isch Saley in ere Uurkùnd vù ane 1470: Instromentum Fundationis Ecclesiae Sanctae Mariae de Salegio.
D Hèrschafd iber s Eschedaal mid Saley isch vùm Chaiser Otto IV ane 1210 an dr Guido I vù Rodis gee woore. D Ooberhèrschafd hed dr Bischof vù Novara ghaa. Im e Verdraag zwischen em Ossola Superiore ùn em Herzog Gian Galeazzo Visconti vù Mailand vùm 19. Mèèrze 1391 isch s ganz Eschedaal ùnder d Ooberhèrschafd vù dr mailändische Hèrzeeg chùù.
S Eschedaal isch im 15. Jh. in d Chrieg zwischen dr Hère vù Raron ùn dr Bischef vù Sitte (Raronerchrieg), ùn in d Usenandersezig zwische dr Chaiser ùn dr Hèrzeeg vù Mailand groode. Ane 1482 hed dr Fiirschdbischof vù Sitte, dr Jost von Silenen, s Eschedaal fir s Wallis erobered.
Ane 1485 hed dr mailändisch Hèrzog Gian Galeazzo Sforza dr Rodis ali Räächd iber Pomatt ùn s Eschedaal abgschbroche ùn hed die Bied ane 1487 wider zrùgerobered.
S Hèrzogdùm Mailand isch 1499 ùnder franzeesischi Hèrschafd chùù. In dr Maailänderchrieg hän d Schwyzer d Franzoose us Mailand verdriibe ùn s Eschedaal isch 1512 as Gmaini Hèèrschafd zue dr Ennetbirgische Vogteie zue der Schwyz chùù.
No der Schwyzer Niiderlaag vù Marignano 1515 isch s Eschedaal wider zue Mailand chùù. S Huus Rodis vù Baceno hed wider d Hèrschafd ibernùù. Vù 1535 bis 1714 hed di schbaanisch Chroone d Hèrschafd iber s iber s Hèrzogdùm Mailand ghaa. Im Lauf vùm 16. Jh. sin d Rodis vù Baceno uusgschdoorbe, d Hèrschafd iber Saley hän derno d Marini vù Crodo griegd.
Am 22. Februar 1588 hed Saley aigeni Statute iiberchùù. Doodrin sin Reegle ùfgschriibe woore iber Griichdsverfaare, Dorfgsezer, Fluurgsezer, Zivilrächd ùn Schdroofrächd.
D Bùùrger vù Saley hän sich ane 1635 vù dr Hèrschafd vù dr Marini di Crodo loosgsaid ùn sich dirägd im Herzog vù Mailand ùnderschdeld. Derfiir hed Saley derno e aigene Ammann ùn e aigene Riichder griegd.
Wù d Èèrbe vù dr Marini dr ledschd Brozäs ùm iire Bsiz verloore ghaa hän, isch Saley mid Agher ane 1647 an dr Groof Giulio Monti verchaufd woore.
1861 isch Saley Dail vùm neie Cheenigryych Idalie woore. Ùnder dr faschistische Regierig isch e Gsez chùù, wù ali chlaine Dèèrfer sich hän miese zue gressere Gmaine zämeschliese. Saley isch drno 1929 zue der Gmai Premia yygmainded woore.
D Gmairood isch ùfgleesd woore ùn s Amd vùm Schìndìg (ital sindaco), wù dr Voorsiz iber dr Gmairood ghaa hed, isch abgschafd woore. Ali Amdshandlige sin jez vù Premia uus uusgfierd woore. Ali Akte ùn Dokumänter hän miese ùf Premia aabe brochd wääre. Diejeenige Dokumänt, wù nid bruuchd woore sin fir d Verwaldig, sin derno verbränd woore, zem Dail joorhùnderdialdi Uurkùnde, wù Zyygnis gsii sin fir d Sälbschdändigkaid vù Saley. Noch em 2. Wäldchrieg isch Saley al mee wirdschafdli abhängig woore vù andere Bied im Eschedaal, dr Kontakt in s Wallis isch abgrise.
Èèrschd ab em 1. Wäldchrieg hed s z Saley e Schuel gee.
Chilche
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Saley isch kadoolisch gsii. Di èèrschd Chilche isch in ere Uurkùnd vù 1470 erwäänd woore. Bis 1640 isch dr Bfaarer vù Baceno fir Saley zueschdändig gsii, derno hed dr Bischof vù Navaro dr Saleyer s Patronatsräächd zuegschdande ùn doodermid hed Saley e aigene Kaplan dèèrfe haa. Ändgidlig vù Baceno gleesd hed sich Saley ane 1727. Di hidig Chilche isch ane 1663 böue woore.
Dialekt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Haubdartikel: Saleytitsch
Saleytitsch isch dr ainzig alemanisch Dialäkt ùn au dr ainzig im ganze ooberdydsche Schbroochruum, wù no bis in di zwood Hälfdi vùm 20. Jh. e lääbig Präteritum ghaa hed. Zue jeedem Verb hed mer im Saleytitsch chene ne Präteritum bilde.
Mid dr bolydische ùn wirdschafdlige Abhängigkaid vù dr italienischeschbroochige Bied isch s Saleytitsch syder em Aafang vùm 20. Jh. al weeniger in dr jingere Generation bruucht woore. Vyyl jùngi Lyd sin abgwandered.
No bis in 1920er Joor sin d Sizige vùm Saleyer Gmairood ùf Saleytitsch abghalde woore, fir s Protokoll hed als ägsdraa ne Schryyber us em Daal miese ùf Saley ùfechùù, wel vù dr Saleyer nieme Idalieeenisch hed chene schryybe.
Wù d Gertrud Frei iiri Ùfnaame in dr 1960 Joor gmachd hed, hed si kaini jùnge Lyd me ùnder 30 gfùnde, wù no Saleytitsch gschwäzd hän, e Dail hän no e baar Wèerder chene.
Di ledschde Yywooner hän Saley im Winter 1963/64 verloo. Doodermid hed s Saleytitsch d Grùndlaag, d Schbroochgmainschafd, fir imer verloore. S Saleytitsch isch hid faschd ganz uusgschdoorbe; ane 2008 ùn 2009 hed mer nomool Ùfnaame mid drei Schbrächer chene mache, aber byy me Dail vù dääne isch s Saleytitsch schdaarg vùm Pumattertitsch iberschiichded gsii.[1]
Hid
[ändere | Quälltäxt bearbeite]S gid midlerwyyli e Comitato Pro Salecchio, wù s Èèrb vù Saley wil erhalde. S wääre Feschd gfyyrd, d Candelora am èèrschde Sùndig im Februar, e Feschd vù Ùnsere Jùngfrau am 15. Augschde ùn s traditionell Feschd vùm Hailige Josef am 1. Mai.
E Dail Buurehyyser wääre im Sùmer as Fèèrinehyyser bruuchd.
S gid e au wider e Reschtaurant (s Rifugio Gora), wù im Sùmer gwiirded wiird ùn wù mer au ibernaachde chaa.
Ane 2011 isch dangg dr Initiative vù dr «Associazione Walser di Salecchio» im ùnnärä Bärg e Kultuurmuseum ùftoo woore.
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Elisabetta Fazzini Giovannucci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
- Gertrud Frei: Walserdeutsch in Saley. Wortinhaltliche Untersuchung zu Mundart und Weltsicht der altertüpmlichen Siedlung Salecchio/Saley (Antigoriotal). Verlag Paul Haupt, Bern und Stuttgart 1970 (Sprache und Dichtung. Sonderreihe Berner Arbeiten zur Dialektologie und Volkskunde 18).
- Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
- Paolo Crosa Lenz: I Walser del silenzio: Agaro – Salecchio – Ausone. Edizioni Grossi, Domodossola 2003.
- Monica Valenti (Hg.): Tracce Walser. La parlata walser die Salecchio ieri e oggi. Vercelli 2011 (mit CD).
- Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
- Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Bilder vù Saley
- Verschiideni Bilder us Saley im Archiv vù dr Associazione Walser
- E Bschryybig vù Saley mid Bilder
- Salecchio: Un vero nido d’aquila
Fueßnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Monica Valenti (Hg.): Tracce Walser. La parlata walser die Salecchio ieri e oggi. Vercelli 2011 (mit CD), S. 109–197.
Koordinate: 46° 19′ N, 8° 22′ O