Hans Waldmann

De Hans Waldmann (* 1435 z Blickensdorf, Kanton Zug; † 6. April 1489 z Züri) isch en Heerführer gsi zu de Zit vo de Alte Eidgnosseschaft. Zwüsche 1483 un 1489 isch er au Bürgermeister vo Züri gsi.

Sis Läbe

Familie

De Hans Waldmann isch 1435 z Blickensdorf uf d Wält cho. Sin Vater isch scho im Johr druf gschtorbe. Sini Muetter isch us Root im Lozärnische gsi, aber ihre Vater het sit 1427 s Bürgerrächt vo Züri gah un het dete mit Salz ghandlet. Au de Hans Waldmann het schpöter, im Johr 1452, s Stadtzürcher Bürgerrächt erworbe, zäme mit sim Brueder Heini un sim Stiefbrueder, em Hensli Truttmann.^[1]

Chriegsdienscht

Schpöteschtens ab em 1458i het de Hans Waldmann zämme mit sim Brueder Heini an Chriegszüg vo de Schtadt Züri teilgnoh, zum Bischpil gäge d Schtadt Konschtanz im Plappartchrieg un 1460 als Reisläufer gäge de Abt vo Kempte im Allgäu. Wo die sibe eidgenössische Ort Züri, Lozärn, Uri, Schwyz, Underwalde, Zug un Glaris im 1460i die habsburgischi Landgrafschaft Thurgau eroberet hei, isch au de Walmann debii gsi.

Als Hauptmann het er no mee Chriegserfahrige gsammlet. Immer wider findet mä in de Rats- un Richtbüecher vo Züri Iiträg, wo de Waldmann un sin Brueder als Raufbold bezeichnet werde un au Geldbuesse ufzeichnet sin. Ab em Johr 1478 schint er ruhiger worde z’si. In de Zit vo de Burgunderchrieg 1476/77 het de Waldmann bi de Schlacht bi Murte es Hauptkontingent gführt, wo de Burgunder Herzog Karl am 22. Juni 1476 gschlage het. Wi gross sin Aateil am Siig gsi isch, isch net ganz klar, aber d Schtadt Züri isch em sehr dankbar gsi, wil di erfolgriich Bundeshilf s Aasehe vo Züri in de Eidgnosseschaft, wo bim Alte Zürichrieg schwer glitte het, wider hergschtellt het. Au bi de Schlacht bi Nancy, wo de Karl am 5. Januar 1477 gfallen isch, het de Waldmann zeigt, dass er en gueter Heerführer isch.

Gsandte bi de Tagsatzig un Schtaatsma

D Eidgnosseschaft isch nach de Burgunderchrieg, wo si ihri militärischi Stärki het chönne zeige, zu eme beliebte Bündnispartner vo de europäische Mächt worde. Bsunders i de Form vo Söldnertruppe sin d Eidgenosse bim Königriich Frankriich, em Herzogtum Mailand, de Habsburger un bim Papscht Julius II. sehr beliebt gsi. Es schint als ob de Waldmann bsunders vo frömde Gsandtschafte umworbe worde-n-isch. Er het Delegatione vo de Tagsatzig aagführt un a de Höf vo Frankriich un Mailand mit de Fürschte vo glich zu glich verhandlet. Dodermit isch er au zu eme Machtfaktor in de Zürcher un eidgnössische Politik worde.^[2] De Waldmann het sin Erfolg in "bari Münze" chönne umwandle. So het de «Jehan Walmen, Chevalier de Suric en Almaigne» im Summer 1477 vom französische König Ludwig XI. e jährlichi Pension vo 600 Livres übercho, will er so erfolgriich im Kampf gäge Burgund isch gsi. Uf sini politische Ambitione z Züri het sich sis Aasähe z Mailand un z Frankriich au positiv usgwirkt: 1476 isch er Bauherr worde, 1479 bis zu sim Tod städtische Pfleger un 1480 einer vo drei Oberstzunftmeischter, wo jewils Stellvertreter vom Bürgermeischter sin gsi un im Rot de Iifluss vo de Zünft verträte hei.

Bürgermeister vo Züri

Sit em Johr 1480 isch de Waldmann de oberschti Zunftmeischter un dodermit de Präsident vom Zunftmeischterkollegium gsi. Im Dezämber 1482 isch er zum Bürgermeischter gwählt worde un het des Amt, wi es sit em 1384 üblich isch gsi, es halbs Johr chönne usüebe und isch im andere Halbjohr «still stehende» Bürgermeischter gsi. Vo 1483 bis 1485 hets für di «Rotsrotte» in de zweite Johreshälfti en witerer Bürgermeischter gäh. So hei sich de Waldmann, de Heinrich Röist und de Heinrich Göldi gägesitig abgwächslet, bis de Göldi im 1486 sis Amt an de Waldmann verlore het und der numme noch zämme mit em Röischt Bürgermeischter isch gsi.

Warum de Göldi nüm gwählt worde-n-isch, isch nöd ganz sicher, aber vermuetlich het es mit de Usenandersetzige mit em Bischof vo Strassburg um de Richard vo Hoheburg z due. Der isch wäge sexuelle Vergehe im Elsass aachlagt gsi und isch 1482 uf Züri gflüchtet. Z erscht hei de Göldi und de Waldmann de Richard unterstützt, aber wo es Rächtsverfahre d Schuld vom Richard bewiise het, het de Waldmann in sinere Funktion als Oberstzunftmeischter de Richard imene Grichtsverfahre wäge Sodomii la zum Tod durch Verbränne verurteile. De Göldi het aber schints, de Richard witerhin unterstützt und het us dem Grund sini Widerwahl nöd gschafft.^[3]

Nidergang

Wil beidi Bürgermeischter jetzt us em Schtand vo de Zünft si gsi, hei si vermuetlich versuecht, d Stellig vo de Patrizier z schwäche und di vo de Zünft z stärche. If jede Fall het s Züri in dere Zit de Versuech gäh, d Vertretig vo de Constaffel (Patrizier) im Chline Rot vo zwölf uf drei Sitz z reduziire. Wo de Göldi us em Bürgermeischteramt usgschide isch, het de Waldmann schints z Züri meh und meh dominiirt. Er het sich dodermit vili Find gschaffe, zum eine in de Schtadt sälber mit de Constaffel und nidische iiflussriiche Zürcher, zum andere bi de Schtänd vo de Eidgnosseschaft.

In de Zit vo de Burgunderchrieg isch de Waldmann Gsandte vo de Tagsatzig gsi. Er het in dere ihrem Uftrag Söldner aagworbe, bsunders für s Herzogtum Mailand. Au het er im ene Gränzstrit zwüschem Wallis und Mailand vermittlet. Unter sim Iifluss isch de Entscheid zugunschte vo Mailand gfalle und er het vo Mailand 4000 Dukate übercho. Ob er des Gäld vor oder nach em Entscheid übercho het, isch hüt num feschtzschtelle, aber wo d Walliser des mitübercho hei, sind Walliser zämme mit Luzerner und Unterwaldner ins Piemont zum Plündere. D Mailänder Kavallerii het bi dem Chriegszug in de Nöchi vo Domodossola am 28. Aprile 1487 800 Walliser und 300 Luzerner überrascht und vernichtend gschlage. Des het in de Eidgnosseschaft zu ere Welle vo Hass gäge de Waldmann gführt und es heisst er heigi ab do versuecht s Gebiet vo Züri nöd z verlah.

Im Herbscht 1487 het sich de Waldmann no einisch in de Eidgnosseschaft unbeliebt gmacht. En Luzerner Chriegsheld, de Frischhans Theiling, het mehrmols in de Öffentlichkeit Züri beleidiget gha, namentlich au de Waldmann. Setigi Beleidigunge hei damals mit em Tod chönne beschtraft werde und wo de Theiling im September 1487 wäge private Gschäft uf Züri cho isch, isch er verhaftet worde und wäge Beleidigung vo de Schtadt Züri het me ihn köpft. Au wenn de Waldmann in dere Ziit nöd de amtiirend Bürgermeischter gsi isch, goht me dervo us, dass er Iifluss uf des Urteil gnoh het.

Näbe witere Problem, wo d Schtänd vo de Eidgnosseschaft mit em Waldmann gah hei, het er wäge sim Vorgoh gäge d Hünd vo de Buure in de Landbevölkerig vo Züri vili Finde gmacht. Zum Verhängnis worde isch ihm zum Schluss d Ufwigelig vo de Landbevölkerig zämme mit Intrige. Am 31. März 1489 het de Waldmann zämme mit Gsandte vo de Tagsatzig im Gaschthus zum Schwert gässe. Nach dem Esse isch en Vertrauter vom Waldmann, de Stadthauptmann Hans Schneevogel uf de Rothusbrugg vo Zürcher Bürger erschtoche worde. D Autorität vom Waldmann isch us dem Grund in sich zämme gfalle und in de ganze Schtadt isch es zu Tumult gäge de Waldmann cho. Am nächschte Tag het de Waldmann versuecht zäme mit de Zunftmeischter d Situation unter Kontrolle z übercho, was aber nöd glunge-n-isch. D Sitzig isch von ere Delegation und de ufbrochte Lüt vor em Rothuus unterbroche worde. Au de Göldi isch unter dene Ufschtändische gsi, wo mit Lüt us de Umgäbig vo de Schtadt verschtärkt sind worde.

Feschtnahm und Tod

D Gsandte vo de Tagsatzig hei de Zürcher grote, de Waldmann und di andere Rotsmitgliider feschtznäh, aber e baar von ene hei chönne flüchte. Des isch am 1. April 1489 au passiirt. Sicher belegt sind di Vorkommnis im Einzelne nöd, aber es isch überliifert worde, de Waldmann sig vom 2. bis zum 5. April gfolteret worde. D Aachlag het ihm vorgworfe, er heig em französische König en Eid gleischtet, er heig Fraue zum Ehebruch aagschtiftet, Mehrheitbschlüss vom Rot missachtet und noch anderi Vergehe begange. In eme Schnellverfahre isch de Waldmann zum Tod verurteilt worde, was me ihm am frühe Morge vom 6. April mitteilt het. Am gliiche Tag het me im Waldmann öppe am elfi am Morge uf de Hegnauermatte de Chopf abgschlah. Vorher het me ihm aber noch de Ritterstand und sini Ämter aberkannt.

Weblinks

Commons: Hans Waldmann – Sammlig vo Multimediadateie

Martin Lassner: Hans Waldmann. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz..
Christian Sieber: Waldmannhandel. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz..

Einzelnochwis

↑ Dr. Otto Sigg: Hans Waldmann, der 1489 hingerichtete Zürcher Bürgermeister. Person, Macht, Herrschaft und sozio-agrarische Aspekte am Ausgang des Spätmittelalters. In: Begleitschrift zur Ausstellung zum Gedenken an den vor 500 Jahren hingerichteten Zürcher Bürgermeister, Frühjahr 1989, im Wohnmuseum Bärengasse Zürich. Herausgegeben von der Präsidialabteilung der Stadt Zürich, Zürich 1989.
↑ «Monolith»: Schlachtpanorama von Murten. Hallwyl und Waldmann fest im Sattel. Von Christophe Pochon, Bieler Tagblatt, anlässlich der Artikelserie zur Expo.02
↑ Helmut Puff: Sodomy in Reformation Germany and Switzerland, 1400–1600; University of Chicago Press, 2003; S. 48. (Google Book Search, 22. September 2008)

[waldmann_sigg-1] Dr. Otto Sigg: Hans Waldmann, der 1489 hingerichtete Zürcher Bürgermeister. Person, Macht, Herrschaft und sozio-agrarische Aspekte am Ausgang des Spätmittelalters. In: Begleitschrift zur Ausstellung zum Gedenken an den vor 500 Jahren hingerichteten Zürcher Bürgermeister, Frühjahr 1989, im Wohnmuseum Bärengasse Zürich. Herausgegeben von der Präsidialabteilung der Stadt Zürich, Zürich 1989.

[monolith-2] «Monolith»: Schlachtpanorama von Murten. Hallwyl und Waldmann fest im Sattel. Von Christophe Pochon, Bieler Tagblatt, anlässlich der Artikelserie zur Expo.02

[3] Helmut Puff: Sodomy in Reformation Germany and Switzerland, 1400–1600; University of Chicago Press, 2003; S. 48. (Google Book Search, 22. September 2008)

[1]

[2]

[3]