Emil Gött

Emil Gött

Grab uf em Fryburger Hauptfridhof

Dr Emil Servatius Gött (* 13. Mai 1864 z Iechtinge as Emil Schneller; † 13. April 1908 z Fryburg) isch e dytsche Schriftsteller gsii. Är het Gedicht, Drame, Kaländergschichte un Aphorisme gschribe, sy Wärch isch hite aber mee oder weniger vergässe. Näbe dr Literatur het er si fir s alternativ Buure un d Läbesreform-Bewegig inträssiert. Wäg eme langjehrige Härzlyde isch er frie gstorbe.

Familie, Uusbildig un Beruef

Dr Vater vum Emil Gött isch dr Joseph Gött (1837–1889) gsii, e Buuresuhn vu Ändige, wu aafangs Fäldwebel gsii isch un speter as Kanzlischt bim Grundbuechamt zerscht Charlsrue un no z Fryburg gschafft het. D Mueter isch d Maria Ursula Gött geb. Schneller (1843–1927) gsii, wu us ere Chieferfamilie vu Iechtinge gsii isch un Verzellige fir dr Lohrer Hinkig Bot gschribe het. Dr Emil isch mit vier Gschwischter ufgwagse: d Ida (1866–1960), ghyrote Zeise, d Amalie (1868–1931), ghyrote Leinhos, d Anna (1876–1939), ghyrote Wigger, un dr Theophil (1878–1950). Syni Eltere hän erscht anne 1866 ghyrote, dr Vater het ihn un d Schweschter Ida aber as ehlig anerkännt, dodermit het dr Emil dr Name vu Schneller zue Gött gwägslet. D Familie isch vor 1871 uf Fryburg umzoge. Gege dr Wille vum Vater isch er z Fryburg uf s Humanistisch Gimnasium gange (bis 1883), s Abitur het er derno 1884 z Lohr am Scheffel-Gimnasium gmacht.

Zum Wintersemeschter 1884/85 het er an dr Uniwersitet Fryburg e Studium aagfange in Dytscher Literatur un Romanischtik (bim Fritz Neumann), Sprochwisseschaft (bim Karl Brugmann), Gschicht un Filosofy. Är isch Mitglid vu dr Studänteverbindig Markomannia Freiburg (hite Durnerschaft Markomanno-Albertia Freiburg im Coburger Convent) gsii. Dert het er dr Emil Strauß chänneglehrt, wu ne Läbe lang sy Kamrad bliben isch. Ab em Wintersemeschter 1886/87 het dr Gött doderno z Berlin wyterstudiert (unter anderem Archeology) un het dert z Friedrichshagen am Müggelsee gwohnt. Schyns het dr Gött kai Studienabschluss welle mache, är het mee studiert go sy Wissesdurscht stille. Im Mai 1887 isch er wider z Fryburg un no au ne Wyli z Gämf gsii un zum Wintersemeschter 1887/88 wider retuur uf Berlin.

Dur dr Strauß isch dr Gött Vegetarier wore. Ab em 1. Merz 1891 hän dr Gött un dr Strauß zäme mit andere Gsinnigsgnosse vier Monet lang in ere vegetarische Läbesreformer-Kolony uf dr „Rhyyburg“ bi Gailinge gläbt, wu dr Strauß in sym Roman „Das Riesenspielzeug“ (1924/25 un 1929–33) bschribe het, dr Gött isch dodin in dr Figur vum Jörg Jörger feschtghalte. Wu des Zämeläbe fählgschlaa isch, sin dr Gött un dr Strauß uf Italie gwanderet (zum Luganersee un uf Chum, dr Gött isch no ellai wyter uf Graz un Meran) un hän derno ab Februar 1892 versuecht uf em Guet Buck bi Biese im Elsass z buure. Dr Strauß het dr Buck im Juli 1892 verloo, dr Gött isch no bis im Februar 1893 blibe. In eme musikalische Huus z Brysach het dr Gött d Antonie Bell (1858–1929) chänneglehrt, e Musiklehreri vu Offeburg, wu syner Läbdig e Fryndin vun em gsii isch. Anne 1893 sin dr Gött un dr Strauß uf eme Summerbiwak bi Laufeburg bim Alfred Klingele gsii, wu dert gege s blant Wasserchraftwärch kämpft het. Villicht isch er dert ändgiltig uf d Verbindig vu syre Dichtig un dr modärne Idee vu dr Läbesreformer chuu.

Mit em Strauß het er si um die Zyt ussenandergläbt, dr Strauß isch derno uf Brasilie gange, dr Gött isch e Zytlang (Februar bis Juli 1894) no im Bfarrschlessli z Vogelgrien gsii un het am 23. Merz 1894 derno vum Gäld, was er mit syre Schriftstellerei verdient het, e chlai Landguet, „e Chenigrych vu 15 Morge“, bi Fryburg oberhalb vu Zähringe an dr Leinhalde, wun er speter „Leihalde“ gnännt het, gchauft. Dert het er e Holzhuus böue, wu hite no erhalte isch, un het uf däm Guet bis zue sym Dood gläbt. Yyzogen isch er am 21. Juli 1894. S Landguet isch billig gsii, het aber nit vyl Erdrag yybrocht, dr Gött het amel all Ritt greßeri Gäldsumme brucht go s erhalte. Scho no zwai Johr het dr Gött syni wirtschaftli, familier un persenli Lag as gruusig bschribe. Drotz ass dr Gött wenig brucht het fir si sälber, isch s all schwärer gsii, d Aasprich vu dr Glaibiger z erfille un d Arbaiter z zahle. Är het s mit ere Obstplantasch versuecht, mit ere Sandgrueb, mit ere Sailbahn, mit ere Ziegelhitte. D Schulde sin aber als greßer wore. Blän zum Verchauf sin nie umgsetzt wore. S Guet isch hite am Änd vum Leinhaldenweg. S haißt hite Emil-Gött-Haus, Birkenhof oder vylmol au Lettisches Haus, wel s e lettisch Kulturzäntrum din het.

Är het si au zytwys bolitisch engaschiert. Im Spanisch-Amerikanische Chrieg 1898 het er Brief an US-Bresidänt gschribe, im russisch-japanische Chrieg 1904/05 an japanische Chaiser. Är isch uf Berlin gfahre un het welle mit em Chaiser schwätze (was er nit gschafft het). Wu z Sidafrika dr Zweet Buurechrieg uusbrochen isch, isch er im Novämber 1899 iber Berlin uf Den Haag un het si as Chriegsfreiwillige gmäldet. Är isch dert aber abgwise wore, uf dr Ruggrais isch er zämebroche.

Anne 1907 het er dr Fryburger Germanischt Roman Woerner (1863–1945) chänneglehrt un in däm syre chronisch chranke Schweschter, dr Dichteri Ursula Carolina Woerner (1865–1911), e Seelefryndin gfunde. Wichtig isch fir ihn au di jung Hertha König (1884 –1976) wore, wu as Chrankeschweschter im Diakonissehuus gschafft un iri erschte Gedicht publiziert het, un noch em Dod vum Gött d Frau vum Woerner woren isch. Fir churzi Zyt isch dr Gött do dr Mittelpunkt vun eme literarische Krais gsii. Mit dr Grindig vun ere Fryburger Ortsgruppe vu dr „Deutsche Gartenstadtgesellschaft“ het er si au wider an d Berliner Läbesreformer aagneecheret, bsundersch an dr Bernhard Kampfmeyer.

Dr Gött het syni Mebel im Huus sälber gschryneret un het si au mit Erfindige bscheftigt, zem Byschpel het er e Buechigsmaschiin un e Briefmarkeautomat böue. 1907 het er si au mit dr Fasere vu dr Ramse (Cytisus scoparius) bscheftigt un het versuecht die z spinne. Unterstitzt woren isch er doderby vum Rudof Sütterlin vu Ämmedinge. Anne 1908 het mer e Aadrag uf e Badänt gstellt. Dr Gött het aber des Badänt nimi erläbt. E Mannemer Firma het si fir des Produkt inträssiert, brucht het mer die Ramsefasere fir feschti Gwäb wie bi Fyrwehrschlych. Ab 1917 isch z Bihlerdal di „Erste deutsche Ginsterfaser-Gesellschaft“ grindet wore. Speter het di billiger Jute d Ginschterfasere ersetzt.

Sy Härzlyde het em Gött aber all mee z schaffe gmacht, är isch uf Bad Nauheim gange fir e Kur. Zletscht isch er als im e Art Trapez ghange go s Wee lindere. Eso het er no sym Vetter Franz Schneller diktiert. Am 13. April 1908 isch er im Alter vu 43 Johr gstorbe. Sy Luschtspiil „Mauserung“ het er grad no fertig kriegt.

sy Wäärch

Vum 10. bis 23. Dezämber 1887 het er z Berlin sy erscht Drama „O Academia“ gschribe, wu s um dr schlächt Yyfluss vum Corpsläbe gangen isch. Z Berlin het dr Gött intensivi Kontakt bflägt mit dr Friedrichshagener Literate un Läbesreformer, wu speter d „Deutsche Gartenstadtgesellschaft“ drus grindet woren isch, vor allem mit dr Brieder Paul Kampfmeyer (1864 –1945) un Bernhard Kmpfmeyer (1867–1942), Bruno Wille (1860–1928) un Wilhelm Bölsche (1861–1939). Kontakt het er au bflägt mit em Richard Dehmel (1863–1920) un em jidische Dichter Ludwig Jacobowski (1868–1900). Syt 1888 isch er mit schriftstellerische, vor allem dramatische Arbete an d Effetkait drätte. Anne 1890 isch sy Luschtspiil „Freund Heißsporn“ am Theater Fryburg urufgfiert wore. S goht um dr Konsul Fritz Storm, wu us dr große, wyte Wält haim chunnt un sy Frynd Schöder z Hamburg bsuecht. Wun er d Frau vum Schröder, d Christina, siit, merkter zmols, ass ihm sälber s Wichtigscht zum Glick fählt: d Frau fir s Läbe. D Christiane het zwoo Schweschtere, un är versuecht, aini dervu z erobere. No Hyfe haitere Kumplikazione un Verwägslige, chaan er schließli di ainzig richtig Frau in d Ärm schließe.

Im Johr 1890 het er au sy Pamphlet „Die Koch’sche Heilung der Schwindsucht. Eine ketzerische Betrachtung“ publiziert.

Am 3. Februar 1894 isch sy Stuck „Der Adept“ in dr Bihnefassig, vum Gustav Manz (1868–1931), eme Frynd vum Gött, unter em Titel „Verbotene Früchte“ mit großem Erfolg z Berlin urufgfiert wore. Z Fryburg isch „Der Adept“ us em Spiilblan gnuu wore, schyns wäge sym Kampf gege di medizinisch Fakultet. Mit em Blankvers, wun er im Stuck brucht het, isch dr Gött ain vu dr Vorlaifer vu dr „Neiklassik“ gsii. In däm Johr het dr Gött mit dr Arbet am „Kindskopf von Balsora“ (speter „Edelwild“) aagfange un um des Zyt au au mit sym Dagebuech. Syni friejere Stuck oder Entwirf het dr Gött vernichtet ghaa, vum Drama „Bianca Capello“ isch zem Byschpel nume no ne Fragmänt erhalte, un au s Minschterspiil iber d Kathedrale vu Stroßburi un Fryburg unter em Titel „Empor“ isch verlore.

Em Gött sy Gedicht sin vylmol spruchhaft un dialogisch, hän weniger e lyrischi Stimmig, mee ne gedankligi Sälbschtvergwisserig. Ass er kai guete Lyriker sei, het em sy Frynd Richard Dehmel mol diräkt ins Gsicht gsait. Ainewäg sin em mänkmol au yydrucksvolli Värs glunge, zem Byschpel anne 1897 vu dr iberliferete „Sunneverehrig“ uf em Roßkopfdurm, wu 1894 nei böue woren isch.

Ab 1898 het er am Stuck „Fortunatas Biss“ gschafft.

Är isch in syne ethische Aasichte stark unter em Vorbild vum Leo Tolstoi gstande. Lang het er si mit dr Schrifte vum Friedrich Nietzsche ussenandergsetzt, aafangs begaischteret, speter kritischer. Ändi 19. Jorhundert het er d Malwida von Meysenbug (1816-1903) chänneglehrt, wun er verehrt het, är het ere zwai Heft vu sym Dagebuech gschickt ghaa. Si het en druf hiigwise, ass dr Nietzsche gaischtig umnachtet gsii isch un het en uf dr Arthur Schopenhauer verwise. Des het en zimli wietig gmacht, dr Nietzsche isch sy Ideal blibe, aber nit dr „Ibermänsch“, mee dr „Edelmänsch“. Zue dr Lycht vum Nietzsche Ändi Augschte 1900 het er nit chenne fahre. Au ne Rais zum Tolstoi zue däm sym Landguet Jasnaja Poljana (Ясная Поляна) isch nie zstand chuu.

Anne 1903 isch sy Drama „Edelwild“, wu vum Fryburger Theater abglähnt woren isch, im Berliner Lessingtheater aagnuu un vum Josef Kainz (1858–1910) inszeniert wore. Churz vor dr Uruffierig het dr Gött s Stuck aber zruggzoge.

Dr Gött het syni Schauspiil z Fryburg bi Poppen un bi Fehsenfeld drucke loo. Anne 1905 chunnt sy Stuck „Verbotene Früchte“ („Der Adept“) unter em Titel „Der Schwarzkünstler“ uuse. Vu syne Drame het dr Gött nume „Freund Heißsporn“ un „Der Schwarzkünstler“ uf dr Bihni gsääne, di andere („Edelwild“, „Fortunatas Biß“ un „Mauserung“) sin erscht no sym Dod ufgfiert wore. Bis zum Zweete Wältchrieg sin d Luschtspiil vum Gött vylmol an verschidene dytsche Bihne ufgfiert wore.

Grundlag vum „Schwarzkünstler“ isch s Zwischespiil „Die Höhle von Salamanca“ vum Miguel de Cervantes (1547–1616) in dr dytsche Ibersetzig vum Hermann Kurz. Im Stuck goht s drum, wie di us Drotz gege ire yyfersichte Mann Gautier lychtläbig Alison dur d „Zauberchunschtstuck“ vum fahrende Schueler Robert vu dr Uniwersitet Fryburg wider uf dr rächt Wäg brocht wird: Wu dr Gautier verraise duet, bstelle sy Frau Alison un d Zofe Jeanne zwee Manne fir e Nacht mitenander. Dr Schueler Robert, wu zuefellig vorby chunnt, wird als Diener engaschiert, un är drybt sy Schabernack mit däne beede Manne. Wu dr Gautier friejer retuurchunnt, sorgt dr Robert derfir, ass die Manne us em Huus gjagt wäre un dr Gautier syre Frau verzeie duet. D Handlig spilt um d Mitti vum 16. Jorhunderts im Landhuus vum Sieur Grommelard, in dr Nechi vu Troyes in dr Champagne.

In dr „Mauserung“ het er dr Hauptpersone e neii Seel gee. In syne Stuck spile vylmol Fraue ne zäntrali Roll, die Karakter het er verdieft un uusegschaffe. In „Freund Heißsporn“ het s mit dr Christiane un ire Schweschtere drei sonigi Figure. Dr Volker Schupp maint, ass hite em Gött syni Stuck mit irem Ideal vum „raine Mänschedum“ aber fascht nimi spiilbar seie.

Au in syne Aphorisme het er no dr „ideale Frau“ gsuecht, im Läbe het er si nit gfunde. Dr Gött git in däne Aphorisme Antworte uf philosophischi Froge, vor allem Antworte uf dr Nietzsche. Glossehaft sin syni Randnotize zum Nietzsche-Buech vum Henri Lichtenberger (1864 –1941) vu 1899 oder zue „Über die sexuelle Frage“ vum Tolstoi.

Dr Gött het au Kaländergschichte gschribe, wu in dr humorvolle Dradizion vu däre literarische Gattig gstande sin. Syni Dagebiecher, wun er zwische 1894 un 1907 gschribe het, sin e Zygnis un e Fundgrueb fir di gaischtige Stremige um d Jorhundertwändi. Är het dodin welle ganz ehrli syy, het si wäge däm zytwys welle verbränne un si derno aber au wider fir „speteri Studänte vum Läbe“ hinterloo. Dr Roman Woerner, wu die Dagebiecher uusegee het, het si gchirzt un statt dr Näme nume Iniziale gsetzt, wu nit emol dr wirklige Näme entsproche hän. Au d Brief vum Gött, wun er uusegee het, het er gchirzt un e Dail Näme uusegnuu.

Ab 1906 het er am Luschtspiil „Die Mauserung“ no „Der Hund des Gärtners“ vum Lope de Vega gschafft. Um die Zyt het er au ne Zytlang im Huus vum Gustav Killian gwohnt, wu dodmol e kulturäll Zäntrum vu Fryburg gsii isch.

Am e alemannische Gedicht het er si au mol versuecht, s isch publiziert in dr Gesammelte Werke. S isch au abdruckt in dr Ibersicht Die badische Mundart-Dichtung vum August Friedrich Raif. Mit däm Gedicht ghert dr Gött aber ender zue dr typische Hebel-Epigone im 19. Jh.

Am Brünneli

Im Wäldeli drobe
E Brünneli springt.
Do hock‘i als z‘Obe
Wenn d‘ Schwarzamsel singt,

Hör’s röhrle, sih’s blinke
Un freu mi dabei.
Us’m Trögli kamm’r trinke
So blitzblank isch d’r Stei.

Un langsam wird’s dunkel
Un schlöfrig un still.
Nur’s Brünneli, das funklet
Un glutteret so hell.

De Kopf lossi henke,
Nit traurig, nei froh.
Ane Madle mueßi denke,
Das isch grad eso!

Im Dunkle tuet’s blinke
Und kutteret so hell –
Us’m Trögli tät i’s trinke
O je – jo, jo! – sell,
Sell Brünneli sell!

no sym Dood

Dr Nooloss vum Emil Gött isch in dr Uniwersitetsbibliothek Fryburg un im Stadtarchiv Fryburg.

D Stadt Fryburg het syni stärblige Iberräscht anne 1928 in e stedtisch Ehregrab umbette loo.

Anne 1958 isch z Fryburg d Emil-Gött-Gsellschaft grindet, wu sy Nooloss bflägt un si sym Aadänke widmet. Anne 2015 isch d Emil-Gött-Gsellschaft in Zähringer Burgerverain integriert wore.

Noch em Emil Gött isch 1934 d Fryburger Emil-Gött-Schule gnännt wore, e Grundschuel (bis 2010 e Grund- un Hauptschuel) im Stadtdail Zähringe. Z Iechtinge, wun er uf d Wält chuu isch, git s e Emil-Gött-Brunne. In verschidene Stedt un Gmaine sin Stroße noch em Gött gnännt wore, zem Byschpel d Emil-Gött-Straße z Charlsrueh, d Emil-Gött-Straße z Fryburg un dr Emil-Gött-Weg z Ämmedinge.

Wäärch

• Verbotene Früchte. Lustspiel in 3 Aufzügen. Nach einem Zwischenspiel des Cervantes. Stat. Hall, London 1894. 71 S.
• Edelwild. Ein dramatisches Gedicht. Fehsenfeld, Freiburg i. Br. 1901. 149 S.
• Der Schwarzkünstler. Lustspiel in 3 Aufzügen. Poppen & Sohn, Freiburg i. Br. 1905. 104 S.
• Emil Götts Gesammelte Werke. Herausgegeben von Roman Woerner. C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, Oskar Beck, München 1911. 3 Bände.
  • Erster Band Gedichte, Sprüche, Aphorismen. Mit einer biographischen Einleitung und Bildnis. (Digitalisat)
  • Zweiter Band Der Schwarzkünstler, Edelwild. (Digitalisat)
  • Dritter Band Mauserung, Fortunatas Biß. (Digitalisat)
• Tagebücher und Briefe. Herausgegeben von Roman Woerner. 1914. 3 Bände.
  • Erster Band: Aus den Tagebüchern 1894-1900. 351 S.
  • Zweiter Band: Aus den Tagebüchern 1901-1908. 405 S.
  • Dritter Band: Briefe. 3 Blatt, 393 S.
• Briefe an einen Freund. Nebst einer literarischen Nachlese. Herausgegeben von Gustav Manz. 1919. VII, 184 S., 2 Blatt.
• Kalendergeschichten und anderes. Herausgegeben von Roman Woerner. 1914. VI, 106 S., 1 Blatt.
• Die Wallfahrt und andere heitere und nachdenkliche Geschichten. Hünenburg-Verlag, Strassburg 1942. 135 S.
• Gesammelte Werke.2., vermehrte Auflage. Hünenburg-Verlag, Straßburg 1943.
• Das erzählerische Erbe. Eine Geschichtensammlung. Herausgegeben von Eberhard Meckel. Freiburg 1960
• Aus einem alten Album. Herausgegeben von Eberhard Meckel. Freiburg 1962
• Kleine Schnipfel aus dem „Buchklötzchen“. Bearb. von Wolfgang Bühler. [Im Auftr. d. Emil-Gött-Ges. e.V., Freiburg i.Br.]. Verlag Moritz Schauenburg, Lahr/Schwarzwald 1975. 78 S. Ill. (Silberdistel-Reihe 119)
• Selbstgespräch. Aphorismen. Hrsg. in Zusammenarbeit mit der Emil-Gött-Gesellschaft von Volker Schupp und Reinhard Pietsch. Mit einem Nachwort von Hans Killian. Waldkircher Verlag, Waldkirch 1982 (Badische Reihe 9)
• Zettelsprüche. Aphorismen. Herausgegeben von Volker Schupp und Reinhard Pietsch. Freiburg i. Br. 1984. 96 S. (Schriften der Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau 7)

Literatur

• o. V. [Roman Woerner]: Biographische Einleitung, in: ders. (Hrsg.): Emil Götts Gesammelte Werke, Bd. 1, Beck, München 1921, S. V–CX.
• Emil Gött. Sein Anfang und sein Ende. Aufzeichnungen seiner Mutter Maria Ursula Gött. Mit vier Bildnissen. 1921. 84 S.
• Wolfgang Bühler: Emil Götts Menschenbild und Weltanschauung. Dissertation Universität Freiburg i. Br. 1951.
• Wilhelm Zentner: Gött, Emil Servatius. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 6, Duncker & Humblot, Berlin 1964, ISBN 3-428-00187-7, S. 577 f.
• Volker Schupp: Emil Gött. Dokumente und Darstellungen zu Leben, Dichtung und früher Lebensform. Hg. Kulturamt der Stadt Freiburg, Freiburg 1992.
• Volker Schupp: Emil Gött. In: Badische Biographien NF 6 (2011), S. 145–149
• Wolfgang Knauft: Emil Gött – Dichten und Denken, Leben und Leiden eines außergewöhnlichen Menschen. Echo-Verlag, Freiburg 2006.
• Fritz Droop: Emil Götts Vermächtnis. Konstanz 1917 (Die Zeitbücher 77)

Weblink

• Literatur vu un iber Emil Gött im Katalog vu dr Dütsche Nazionalbibliothek
• Wärch vu Emil Gött. In: Projekt Gutenberg-DE.
• Emil Götts Gesammelte Werke (Digitalisat)
• Nachlass Emil Götts (Universitätsbibliothek Freiburg im Breisgau)
• Gött, Emil Servatius uf leo-bw.de
• Martin Halter: Emil Gött starb vor 100 Jahren - Der geniale Versager. Ökobauer und Dichter, Daniel Düsentrieb und Don Quichote: Vor hundert Jahren starb Emil Gött. Er hatte noch viel vor. Badische Zeitung, 12. April 2008
• René Gilbert: Emil Gött uf stadtlexikon.karlsruhe.de